Хэгъэгу зэошхом илъэхъан фэгъэхьыгъэ пкъыгъо гъэшIэгъоныбэ АР-м и Лъэпкъ музей щыухъумагъ. Ахэм ащыщ нэмыцхэр Адыгеим зырафыжьыгъэхэ ужым Адыгэ автоном хэкум къыщызэIуахыгъэгъэ Суворовскэ дзэ еджапIэм исурэтхэр зыдэт тхылъышхор.

Ащ тынаIэ тетэзгъэдзагъэр Лъэпкъ музеим иIофышIэу Нелли Нагиевар ары. Хэгъэгу зэошхом фэгъэзагъэу ар мэлажьэ, къэбарыбэ IэкIэлъ. 1943-рэ илъэсым къэралыгъор джыри зэошхом хэтыгъэ нахь мышIэми, пыир зэрафыжьыгъэ шъолъырхэм мамыр щыIакIэм изэтегъэуцожьын щыдэлажьэщтыгъэх. Хабзэм пшъэрылъ шъхьаIэу зыфигъэуцужьыгъагъэмэ ащыщ заом ыпкъ къикIэу ибэу къэнэгъэ сабыйхэм апае хэу­шъхьафыкIыгъэ училищхэр гъэпсыгъэнхэр. Ахэм ащыщыгъэх Суворовскэ дзэ еджапIэхэр. Унашъом игъэцэкIэн къыдыхэлъытагъэу Суворовым ыцIэ зыхьырэ дзэ еджэпIи 10-рэ Нахимовым ыцIэ зыфаусыгъи 3-рэ къызэIуахыгъагъэх. Илъэси 10 — 13 зыныбжь шъэожъыехэр аштэщтыгъэх. Ахэм язырэр, Кавказ Суворовскэ еджапIэр, Краснодар дэтынэу щытыгъ, ау нэмыцхэм зэхакъутэгъэ къалэм ащ фэдэ амал иIагъэп. ЕджапIэм фыхахыгъэ унэр зэтырагъэуцожьыфэ, Правительствэм иунашъокIэ, Суворовскэ дзэ еджапIэр Мыекъуапэ къахьы.
Ащ чIыпIэ заулэ фыхахыгъагъ. ЛэжьэпIэ шъхьаIэр дзэ къэлэ цIыкIум, Шъхьэгощэ Iупэм дэжь щыIагъ. Егъэджэнхэр зыщыкIощтыгъэхэ апэрэ унэу фыхахыгъа­гъэр къалэм иреальнэ училищэ зычIэтыгъэ къатитIу псэуалъэр арыгъэ. Непэ ар я 5-рэ гимназиеу мэлажьэ. ЯтIонэрэ еджэпIэ унэр мэз механическэ еджапIэр зычIэтыгъэу, непэ МКъТУ-м ипсэуалъэ­хэм ахахьэрэм ахьыгъагъ. Ащ а 1 — 2-рэ классхэр щеджэщтыгъэх. ЗэкIэмкIи зэпэIудзыгъэу псэолъэ 13 агъэфедэ­щтыгъ. Суворовскэ дзэ училищым пащэу фашIыгъагъ полковникэу, ыужкIэ генерал-майорэу А.И. Нерченкэр.

Нелли Нагиева — АР-м и Лъэпкъ музей иIофышI:
— А лъэхъаным еджэныр зэхэпщэныр къиныгъэ. КIэлэеджакIохэми егъэджа­кIохэми ящыкIагъэр ягъэгъотыгъоягъ. Унэхэр зэрагъэфэбэщтхэ пхъэм имыза­къоу, тхылъыпIэмкIи, зэрытхэщтхэмкIи, тхылъхэмкIи зэтебгъэпсыхьанхэ фэягъэ. ЗыкIэрысыщтхэр яIагъэхэп, агъотыгъэ пхъэмбгъухэр зэхаIулIэщтыгъ, пхъэнтIэ­кIухэр ашIыщтыгъ. Гъэзетыжъхэм, бухгал­терхэм ятхылъыжъхэм атетхэщтыгъэх.

«Адыгейская правда» зыфиIорэ гъэзетым итедзэгъоу 1943-рэ илъэсым шэкIогъум и 6-м къыдэкIыгъагъэм мырэущтэу къыщатхыгъагъ:
«Нэмыцхэм зэхакъутэгъэ еджапIэхэм язэтегъэуцожьынкIэ мы илъэсым Iофы­шхо къытпыщылъ. УблэпIэ еджапIэхэу NN 2-м, 4-м, илъэсибл еджапIэу N 19-м яIофшIэн аублэщт. ИгъэкIотыгъэу агъэцэкIэжьынхэм пэIухьащт сомэ мин 40-р бюджетым къытIупщыгъ. Ащ пае Хьаджыкъо алебастрэр, етIэфыр щагъэхьазырых, пхъэхэкIхэм алъэхъух.
Тхылъхэр къэщэфыгъэнхэм, зэтегъэу­цожьыгъэнхэм, еджэпIэ унэхэр нэры­лъэгъу IэпыIэгъухэмкIэ зэтегъэпсыхьэгъэнхэм апае сомэ мин 26-м ехъу къатIупщыгъ».
Суворовскэ дзэ еджапIэм апэрэ кIэ­лэцIыкIухэр 1943-рэ илъэсым шэкIогъум и 15-м аштагъэх. Ахэм ащыщэу Сыджыхь Хьазрэтбый Исхьакъ ыкъом итхылъэу «Мы были первыми суворовцами» зыфиIорэм къызэрэщитхыжьыгъэмкIэ, чIэхьагъэхэм ащыщэу 274-р зэуапIэм щыфэхыгъэ дзэкIолIхэмрэ партизанхэмрэ ялъфыгъэх, 137-р а лъэхъаным псаоу заощтыгъэхэмрэ партизанхэмрэ къа­хэкIыгъэх, 41-р партиемрэ советскэ IофышIэхэмрэ ясабыигъэх, 14-р лэжьа­кIохэм яягъэх.
«ЗэхэтымышIэу уахътэр псынкIэу еджапIэм щэкIо. Ахэм (сабыйхэм) тызэрафэгуIэрэр зэхашIэ, командованием ыкIи кIэлэпIухэм алъэныкъокIэ тызэрафэгумэкIырэр къагурэIо. ЗэгурыIоныгъэрэ зэныбджэгъуныгъэрэ зэрылъ унэгъошхом щэгупсэфых. Хымэу залъы­тэжьырэп, ибэхэуи зэхашIэщтэп». (Кавказ Суворовскэ еджапIэм ипащэ игуадзэу, подполковникэу В.Райскэр. «Адыгейская правда» 1943-рэ илъэс, шэкIогъум и 27-рэ).
Охътэ кIэкIым гурыт гъэсэныгъэ агъо­тыным егъэджэн программэр тегъэ­псыхьэгъагъ. Псыхъоу Къурджыпс инэпкъ­хэм гъэмэфэ зыгъэпсэфыгъор щызэхащэщтыгъ. Ащ щэIэфэхэ строевой ухьазырыныгъэр акIущтыгъ, щэрыоным зыфагъасэщтыгъ, есыкIэр къызIэкIагъа­хьэщтыгъ. Училищым ипащэу Нерченкэм шы тесыкIэ ягъэшIэгъэныр, дзэ егъэ­джэнхэр афызэхищэщтыгъэх. Заор кIо­щтыгъэми, гъомылапхъэми, еджэнымкIэ ящыкIагъэхэми кIэлэцIыкIухэр афэныкъуагъэхэп. Зыми хэмыкIокIэнхэуи ежь яшъуашэ еджакIохэм яIагъ.
1947-рэ илъэсым еджапIэр Темыр Осетием икъэлэ шъхьаIэу Дзауджикау агъэкощыжьыгъ. 1948-м Темыр-Кавказ Суворовскэ дзэ еджапIэм апэрэ чIэтIупщыгъор иIагъ. ЕджапIэр щэIэфэ пстэумкIи нэбгырэ 1862-рэ ригъэджагъ. Мыекъуапэ щыщхэу ыгъэхьазырыгъэхэр гъогогъу пчъагъэрэ къалэм щызэрэугъо­игъэх. 1986-рэ илъэсым Мыекъуапэ игимназиеу N 5-м Суворовскэ еджапIэр зэрэчIэтыгъэм фэгъэхьыгъэ шIэжь пхъэмбгъу палъагъ. Илъэс зэкIэлъыкIохэм Суворовскэ еджапIэм зэхъокIыныгъэхэр фэхъугъэх, ыцIэ зэблахъугъ. 1968-м аужырэ чIэтIупщыгъор иIагъ. Ау 2000-рэ илъэсым, УФ-м зыкъэухъумэжьынымкIэ иминистрэ иунашъокIэ, Темыр-Кавказ Суворовскэ еджапIэ Владикавказ къыщызэIуахыжьыгъ. Краснодар еджапIэм илIэужыкIэу ар алъытэ.
Анцокъо Ирин.

Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.