Хэгъэгу зэошхом тхьамыкIэгъошхо СССР-м къыфихьыгъ, нэбгырэ миллион 26-м ехъу ащ хэкIодагъ, къэралыгъом чIэнэгъэшхо ышIыгъ. Ащ дакIоу лIыхъужъныгъэшхо зе­зы­хьэгъэ советскэ цIыфхэу зишъхьафиты­ныгъэ фэбэнагъэхэм ятамыгъэу ар хъугъэ. Заом илIыхъужъ мин пчъагъэхэм лъэужышIу къагъэнагъ.

Тэхъутэмыкъуае щыщ Мэ­зыу­жьэкъо Хьисэ ти Хэгъэгу илъэ­си 6 Iэпэ-цыпэм къэзгъэгъунагъэхэм ащыщ, инасып къыубыти, ащ псаоу къыгъэзэжьыгъ Хьисэ 1913-рэ илъэ­сым къэ­хъугъ.
Икъоджэгъоу Цэй Джахьфаррэ арырэ зэгъусэхэу заор къы­зежьэгъэ мэфэ дэдэм, мэкъуогъум и 22-м 1941-рэ илъэсым, фронтым кIуагъэх, Къырым щызэуагъэх. Ащ Джахьфар ылъакъо къыщауIагъ ыкIи гос­питалым чIагъэгъолъхьагъ.
«Синыбджэгъу зыдэщыIэр зэзгъэшIэнэу, ащ сэри сагъэ­кIонэу сялъэIугъагъ, нэужым янэ-ятэхэм ащ изытети зы­дэщыIэри афэсIопщыжьынэу. ЗэрэуIагъэм, зычIэлъ сымэ­джэ­щым сащагъэгъозагъэти, игу­псэ­хэм ар афэстхыгъ, ау нэ­ужым сшIэжьыгъэ, Джахьфарэ ылъакъо зэрэпахыгъэр ыкIи дзэм зэрэхагъэкIыжьыгъэр», — ыгу къэкIыжьыщтыгъ Хьисэ.
ДзэкIолIым идзэ гъогу Къо­кIыпIэ Чыжьэм гъэзагъэ хъугъэ, я 15-рэ Армием ар хагъэхьагъ. Я 32-рэ авиатехническэ дивизием шоферэу хэтыгъ, нэужым топыр псагъэм тезыгъэпсыхьэ-
рэ дзэкIолIыгъ. ТекIоныгъэм и Мафэ нэс ащ щызэуагъ.
Ащ къыкIэлъыкIоу Мэзыужьэ­къомрэ игъусэхэмрэ паромымкIэ Японием зэпхыращыгъэх. ДзэкIолI купыр хы гъогум ма­зэрэ тетыгъ, хыорым паромыр къыIэтэу, зэпыригъэзэным ищы­нагъо къашъхьарыуцоу пчъа­гъэрэ къыхэкIыгъ, кIодыпIэ чIы­пIэ ифэщтыгъэх.
«Непэ псым тычIэмыбымэ, неущ е неущмыкIэ тычIэбыщт, — гугъапIэ тимыIэжьэу тегу­пшысэщтыгъ, ау ащ пае тыкъэ­мыуцоу хыормэ тябэныщтыгъ. Сыдэу щытми, тыныкъуалIэхэу тынэсыгъэх, чIыпIэм зыпкъ тыщиуцожьыгъ ныIэп», — къы­Iотэжьыщтыгъ Мэзыужьэкъо Хьисэ.
Советскэ Союзым игъунапкъэ дэжь японыдзэ купышхо къыIууцогъагъ, ахэм лъапсэу яIагъэр Квантунскэ армиер ары. Пыидзэр нэбгырэ миллионым шъхьадэкIыщтыгъ, дзэ техникэри мэкIагъэп — танкхэр, топхэр, самолетхэр.

ШышъхьэIум и 9-м 1946-рэ илъэсым советскэ дзэхэр пыим еуагъэх, чIыгумкIи, ошъогумкIи, хымкIи. Тихоокеанскэ флотым икъухьэхэм Квантунскэ армиемрэ Япониемрэ зэзыпхырэ хы коммуникациехэр зэпагъэIы­гъэх. Квантунскэ армиер зэхакъу­тагъ. Iоныгъом и 2-м японыдзэхэм зыкъатыгъ. Шъолъырхэу шъхьафит ашIыжьыгъэхэм ащыщыгъэх Къыблэ Сахалиныр ыкIи Курильскэ хыгъэхъунэхэр. Японием зыкъызэритыгъэр ыкIи ятIонэрэ дунэе заор зэраухыгъэр а заом изэфэхьысыжьэу хъугъэ. Японыдзэхэмрэ советскэ дзэкIолIхэмрэ язэпэуцужь заоу текIоныгъэ къызщыдахыгъэм нэбгырэ мин 12-м ехъу хэкIодагъ. Мэзыужьэкъо Хьисэ инасыпкIэ псаоу а мэшIошхом къыхэкIыжьыгъэхэм ащыщыгъ. ЗэкIэмкIи Хьисэ Родинэр илъэ­сихырэ къыухъумагъ.
Ефрейторэу Мэзыужьэкъом «Заом гъэхъагъэу щишIыгъэхэм апае», «ЛIыхъужъныгъэу зэри­хьагъэм пае», «Японием тызэрэтекIугъэм фэшI», нэмыкI медальхэри къыфагъэшъоша­гъэх. А пстэумэ акIыIу хъугъэ КъокIыпIэ Чыжьэм щыIэу японцэмэ зэрязэуагъэм пае Советскэ Союзым и Апшъэрэ Главно­командующэу Сталиным и Рэзэныгъэ тхылъэу къыIукIа­гъэр.
1946-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ ар ядэжь къэкIожьыгъ.
Мэзыужьэкъо лIакъори, ишъхьэгъусэу Джантыгъи Хьисэ псаоу къыгъэзэжьыным щыгугъыжьыщтыгъэхэп. Ар къыза­хэхьажьым, ягушIогъуагъэ къэпIотэжьын плъэкIыщтэп.
Илъэныкъо гупсэ, чIыгум фэзэщыгъэу Хьисэ колхозым хэхьажьыгъ. Шыхэр ары ащ ишIулъэгъугъэр. Джырэ санэпид­станциер зыдэщытым а лъэхъа­ным шыхэр зыщаIыгъ фермэр тетыгъ. Шымэ ежь игупсэ шъып­къэмэ афэдэу апылъыгъ, адрэ иIофшIэгъухэри ащ тетыным фигъасэщтыгъэх. Анахь ыгъэлъэ­пIэрэ шым «Налщык» зэ­ре­джэщтыгъэр, ар орэдым къыда­шъощтыгъ, ятIонэрэ шэу икIэса­гъэу «Наплыв» зыфиIо­щты­гъэр зэнэкъокъухэм ащыте­кIощтыгъ. Ахэм изакъоу ынаIэ атетыгъ, апылъынхэр зыми цыхьэ фишIыщтыгъэп, ежь ихэу­шъхьафыкIыгъэ шэщ щиIыгъыгъэх.
Хьисэ дэжь хьэблэ шъэожъые­хэр бэрэ кIощтыгъэх, шымэ ауж итыгъэх, атетIысхьэщтыгъэх. Шы­хэр шIу дэдэ зылъэгъухэрэр кIэлэцIыкIумэ къахэкIыщтыгъэх. Къоджэ кIалэу Шэуджэн Дзэ­гъащтэ, ЮрэкIэ нахь ашIэщтыгъ, ахэм ащыщыгъ, илъэси 10 — 12-м итыгъ, адрэхэм анахьыбэрэ шэщым щыIэщтыгъ, ежь ящагуи шы дэтыгъ нахь мышIэми, IофышIэхэм адэIэпыIэ­щтыгъ. Хьисэ кIэлэцIыкIур шым иIы­гъын фэгъэхьыгъэ шIэныгъэхэм ащигъэгъуазэщтыгъ. Шъэожъыем шым тесэу къычъыхьаныр, псын­кIэ чъэныр фидэщтыгъэх. Шым Юрэ къефэхи, ыIэ зызэ­пе­кIыжь ужыми шыхэм ахэхьаныр щигъэтыгъэп. Уахътэр кIо­щтыгъэ, шъэожъыер пытэу уанэм исыгъ, къоджэ шыгъа­чъэмэ ащытекIощтыгъ. Джащыгъум итренер къыгурыIуагъ ар нахь зэнэкъокъушхохэм зарэ­фэ­хьазырыр: къоджэ шыгъачъэ­мэ къакIэлъыкIуагъэх районыр, хэ­кур. Ау анахь зэнэкъокъушхор джыри апэ илъыгъ. Щытхъур зафаIуагъэр 1959-рэ илъэсыр ары. Мэзыужьэкъо Хьисэ ыгъэ­сэгъэ шъэожъыер шыгъэчъэ спор­тымкIэ Москва щыкIогъэ зэнэкъокъухэм ахэлэжьагъ. Адыгэ цыер зыщыгъ кIэлэцIыкIоу илъэс пшIыкIущ нахь зымыныбжьыгъэм цIыфхэм агу ыщэ­фыгъ. Граждан заом илIыхъужъэу, командующэу С. М. Буденнэр ащ къекIолIэгъагъ. Адыгеим кIа­лэр зэрэщыщыр зешIэм, ыIапэ ыубыти, фэгушIуагъ ыкIи «Джар черкес шъыпкъ!» ыIуагъ.
ИлъэситIу зытешIэм, Юрэ Ду­нэе зэнэкъокъухэм ахэлэ­жьагъ, ари Москва щыкIуагъ. Дунаим ихэгъэгубэхэм къарыкIыгъэ цIыф зэфэшъхьафхэр апэрэу ащ а уахътэм ылъэгъугъэх.
1956-рэ илъэсым къуаджэм киностудиеу «Мосфильмым» итворческэ куп къеблэгъагъ,
Л. Толстоим итрилогиеу «Хождение по мукам» зыфиIорэм тешIыкIыгъэ фильмхэу «Восемнадцатый год», «Хмурое утро» ыкIи «Сестры» зыцIэхэр зы­щы­ты­рахырэ чIыпIэхэм чылэр аха­гъэфагъ. Купым ипэщагъ зэ­­лъашIэрэ режиссерэу, народнэ артистэу Григорий Рошаль. Актер купым хэтыгъэх Руфина Нифонтовар, Майя Булгаковар, Вадим Медведевыр, нэмыкIхэри. Тэхъутэмыкъуае икъыблэ-­къохьэпIэ лъэныкъо, мэз гъуим дэжь фильмхэр щытырахынхэу агъэнэфагъ. Техынхэм ахагъэлэжьэнхэу шыу бланэхэр творческэ купым ищыкIэгъагъэх. Районым ипащэхэм шыхэр зыщаIыгъыгъэ фермэр зыхэ­тыгъэ колхозэу Сталиным ыцIэ зыхьырэм зыфагъэзагъ. Къо­джэ­­дэсхэм ащыщыгъэх шыоу къыхахыгъагъэхэри: Мэзыу­жьэкъо Хьис, Хьатит Джабыр, Шэуджэн Махьмуд, ЛIышэ Хьадж­рэт, ХъокIо Хьарун. Режиссерым икомандэхэр ахэм агъэцэкIагъ. Iуагъэ къазэрадашIыгъагъэм елъытыгъэу, ахэр ары кинофильмыр къызыдэкIым апэ рагъэплъыгъагъэхэр. Бэмэ зыкъашIэжьыщтыгъэп, дзэкIолI шъуашэхэр ащыгъхэу, ятеплъи зэхъокIыгъэу щытыгъ. Ау зэ­кIэхэми гопэшхо ащыхъугъагъ фильмым зэрэхагъэхьагъэхэр, агъэшIагъощтыгъ:
— Арэп, тэра мыхэр?
Илъэс пчъагъэхэм къакIоцI ащымыгъупшэжьэу а хъугъэ-шIагъэр агухэм арылъыгъ.
ХъызмэтшIапIэхэр зыщызэхагъэхьажьыщтыгъэ лъэхъаным Сталиным ыцIэ зыхьырэ колхозыр щынджыехэм ахагъэхьа­жьыгъ ыкIи ащ «ПшызэкIэ» еджагъэх.
Тэхъутэмыкъуае рафыхи, шы­хэр Щынджые афыгъэх. Ащ ыуж мэфэ заулэ тешIагъэу, пчэды­жьыпэм, Хьисэ ишъхьэгъусэ Джантыгъэ унэм къызекIым, ылъэгъугъ шэу «НалщыккIэ» заджэщтыгъэр чэу Iупэм Iутэу, ышъхьэ чэу благъэм къыдигъэ­щыгъэу. Джантыгъэ лIым къе­джагъ. Хьисэ чэум зечъалIэм, Налщык ынэпсхэр къызэречъэ­хыхэрэр ылъэгъугъ. Ащ шым ышъхьэ ыубытыгъ, Iэ щифагъ, ежьыри ыгу зэхэхьагъ.
— Мыщ ынэпсхэр слъэгъунхэ слъэкIыщтэп, — къыIуагъ Хьисэ.
КIалэхэр унэм къихъушъутыгъэх. Хьисэ ахэм ариIуагъ шыр агъэшхэнэу, псы рагъэшъонэу.
Ащ ыуж шахъомэ ащыщ го­рэм Налщык ишы пишIи, Щынджые ыщагъ.
Хьисэ унэм зыкъыришIыхьажьи, мэфэ реным къикIыгъэп, зыми зыригъэлъэгъугъэп, дэгущыIагъэп.
Загъорэ ар Щынджые кIощтыгъэ, чыжьэкIэ щытэу икIэсэ шым лъыплъэщтыгъ.
Пынджыр зыщалэжьырэ сов­хозэу «Откормочный» зыфаIо­рэм, нэужым совхозэу «Прикубанский» хъужьыгъэм, Хьисэ Iухьажьыгъагъ, пынджыр зы­пхъы­рэ бригадэм хэтыгъ.
Анахь мэфэкI лъапIэу Мэ­зыужьэкъо Хьисэ ылъытэрэр ТекIоныгъэм и Маф ары, гъэ къэс ар иунагъо дигъэмэфэкIыщтыгъ. Мы мафэм ехъулIэу фронтовикым къоджэ псэупIэм иадминистрацие къыфэгушIощтыгъ, ежь икъорэлъф-пхъо­рэлъф­хэри ыдэжь къакIощты­гъэх, тэтэжъым игукъэкIыжьхэм ядэ­Iущтыгъэх, ыбгъэ хэлъ бгъэ­халъхьэхэм ащыгушIукIыщты­гъэх. Ежь Хьисэ ынэпсхэр къы­шIуа­кIохэзэ ыгу къэкIыжьыщтыгъэх зыч-зыпчэгъоу заом къыдыхэтыгъэхэр, къэзымыгъэ­зэжьы­­гъэхэр. Джары нэпсыр зыхэлъ мэфэкIыкIэ ТекIоныгъэм и Мафэ зыкIеджэхэрэр.
Илъэс 86-рэ ыныбжьэу Хьисэ дунаим ехыжьыгъ.
Мэзыужьэкъомэ ялIэкъо чъыг къутэмакIэхэр къыпэкIэх, зе­убгъу. Заом илIыхъужъ икъо­рэлъф-пхъорэлъфхэм кIалэхэр къапыхъуагъэх. ЛIэкъо щагум щэпсэух Руслъанрэ ащ ишъхьэгъусэу Татьянэрэ, ахэри бэшIагъэу нэнэжъ-тэтэжъ хъугъэх.
Хьисэ ипшъэшъэ Сафият ятэ фэгъэхьыгъэ тхылъхэр, бгъэхалъхьэхэр еухъумэх, егъашIох, мэфэкI мафэр къызысыкIэ къе­штэх ыкIи гушхуагъэ хигъуатэзэ ныбжьыкIэхэр нэIуасэ афешIых.
АкIэгъу Разиет.
Тэхъутэмыкъуай.
Сурэтхэр: Мэ­зыужьэкъохэм яунагъо ихъарзынэщ.