ТекIоныгъэр Хэгъэгу зэошхом къызщыдахыгъэр илъэс 80 зэрэхъурэр игъэкIотыгъэу Урысыем ыкIи ащ исубъектхэм ащыхагъэунэфыкIы.

Мы проект иным къыдыхэлъытагъэу Адыгэ Республикэми мэфэкI Iофтхьабзэхэр къыщызэкIэлъэкIох. Гъэтхапэм и 13-м АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ Ацумыжъ Казбекрэ Иван Бормотовымрэ ятхылъэу «Им в боях родными стали горы» зыфиIорэм илъэтегъэуцо щыIагъ. Ар къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ тхылъеджапIэм иотдел ипащэу Марина Волковец.
Урысыем итарихъ анахь чIыпIэшхо щызиIэу Хэгъэгу зэошхор зэрэщытыр ащ хигъэунэфыкIыгъ. Хэгъэгум и Къыблэ 1942 – 1943-рэ илъэсхэм щыкIогъэ зэо плъырхэр зыфэдэгъэхэ шъыпкъэр икъоу лIэужхэм ягъэшIэгъэнымкIэ тарихъ тхыгъэхэм, тхылъхэм мэхьанэшхо зэряIэр кIигъэтхъыгъ. БлэкIыгъэ зэошхом ишъып­къэ зынэсырэр джырэ мафэхэми шIэныгъэлэжьхэм янэплъэгъу зэритыр, зэо анахь мэхъаджэр зыфэдагъэр къэтыжьыгъэныр, ащкIэ тиблэкIыгъэ лIэужхэм афиIотыкIыгъэныр пшъэрылъэу яIагъ.

Псыхъохэу Донрэ Волгэрэ азыфагу къыщежьэу Кавказым къынэсэу, Приазовьем ыкIи Прикаспием анэсэу ащыкIогъэ зэошхохэр зыфэдэгъэхэ шъып­къэр пшIэнымкIэ IэубытыпIэ инэу хъухэрэр хъарзынэщ документхэр ыкIи ежь мы хъугъэ-шIагъэхэм ахэтыгъэхэм ягукъэ­кIыжьхэр арэу зэрэщытыр нафэ.
Кавказым зэо хьылъэхэр мэфэ 482-рэ щыкIуагъэх, ащ ифронтхэм советскэ дзэкIолI миллионрэ мин 800-рэ ащызэуагъ, мин 625-р щыфэхыгъ.
Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет истудентхэр, шIэныгъэлэжьхэр, егъэджакIохэр.
Адыгеим нэмыц-фашист техакIохэр зырафыжьыгъэхэр илъэс 80 зыщыхъурэм ипэгъокIэу АР-м иветеранхэм я Совет яIэпыIэгъоу, тхылъэу «Им в боях родными стали горы» зыфиIорэр тарихълэжьэу Ацумыжъ Казбекрэ краеведэу Иван Бормотовымрэ зэдатхыгъэр къыдэкIыгъ. Мыщ Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Адыгеим щыкIогъэ заохэр къыщиIотыкIыгъэх.
АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат тхылъым игущыIапэ осэшIу IофшIагъэм къыщыфишIыгъ.
Лъэтегъэуцом хэлэжьагъ ыкIи къыщыгущыIагъ тхылъым ирецензентэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Е. М. Малышевар: «…Тхылъыр республикэм иеджа­кIохэм, ныбжьыкIэхэм, общественнэ организациехэм, методикэ ыкIи практическэ материал дэгъоу, сыхьат пчъагъэм хэмылъытэгъэ урокхэм, шIэжь зэхахьэхэм ащыбгъэфедэным лъэшэу тегъэпсы­хьагъ…» Хэгъэгу зэошхор советскэ цIыфхэмкIэ мыкIыжьырэ тыркъоу къызэрэнагъэр ащ къыIуагъ. Ау заом ТекIоны­гъэр къыщыдахынымкIэ анахь зишIуагъэ къэкIуагъэу Е. Малышевам ылъытагъэр хэгъэгушхоу СССР-м щызэдэпсэущтыгъэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьаф­хэр зыч-зыпчэгъоу зэрэзэкъотыгъэхэр, яшIошъхъуныгъэ кIуачIэ къызэрахилъхьэщтыгъэр ары. Зэо лъэхъаным амал зиIэ хъулъфыгъэхэр зэкIэ фронтым Iутыгъэх, ау бзылъфыгъэхэми унагъом, кIэлэпIуным ямызакъоу, афэлъэкIырэр ашIагъ, къа­хэкIыгъэх мымакIэу фронтым Iутхэу лIыхъужъныгъэ зезыхьагъэхэри — псэемыблэжьыгъэх.
Непэ Урысыер техакIоу Европэм исхэм ыкIи нэмыкIхэм ыцIэ агъэIу. Ау Урысыер зыми заокIэ екIугъэп, ичIыгу, Хэгъэ­гур, цIыфхэр, имамыр щыIакIэ къыухъу­мэн фэягъ, Хэгъэгу зэошхоми, хыети, ТекIоныгъэр къыщыдихыгъ.

К. Ацумыжъымрэ И. Бормотовымрэ ятхылъ Елена Малышевам осэшIу къыфишIыгъ, блэкIыгъэ хьазабыр икъоу къыткIэхъухьэхэрэм ягъэшIэгъэнымкIэ IофшIэгъэ дэгъоу ылъытагъ.
Лъэтегъэуцом щыIагъ ыкIи гущыIэ кIэкI къыщишIыгъ Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет идеканэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу ПэкIэшхо Нурбый. Ацумыжъ Казбекрэ Иван Бормотовымрэ зэдатхыгъэ тхы­лъэу «Им в боях родными стали горы» 2023-рэ илъэсым къыдэкIыгъэм Москва щыкIогъэ Дунэе зэнэкъокъум текIоныгъэ къызэрэщыдихыгъэр ыкIи лъэныкъоу «Творческэ IофшIагъэхэр» (гукъэкIыжьхэр, мемуархэр) зыфиIорэмкIэ апэрэ шъуашэ зиIэ Дипломыр къызэрэфагъэшъошагъэр къыIуагъ.
Ащ къыкIэлъыкIоу тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Ацумыжъ Казбек ныбжьыкIэхэм закъыфигъэзагъ, тхылъым итхыкIэ хъугъэр, ащкIэ гупшысэ цыпэр апэу езыщэжьагъэр шIэныгъэлэжь-краеведэу Иван Бормотовыр арэу зэрэщытыр, ау нэбгыритIур зэдегупшысэхи, Хэгъэгу зэошхор зыфэдагъэр зафэу къиIотыкIыгъэныр, икIэрыкIэу зэкIэ хъугъэ-шIагъэхэр КавказымкIэ ыкIи АдыгеимкIэ зэпэплъы­хьажьыгъэн ыкIи кIэзыгъэнчъэу ахэр къэтхыжьыгъэныр ищыкIагъэу алъытагъ.
НэкIубгъо 355-рэ хъурэ IофшIагъэр шъхьищэу зэтеутыгъ: «На Майкопском направлении», «Они сражались за Родину» ыкIи «Растим патриотов». Тхы­лъыр гущыIапэу «Битва за Кавказ и ее роль в изменении хода Великой Отечественной войны» зыфиIорэм къызэIуехы.
Ацумыжъ Казбек Адыгеим ицIыфхэм хьазабэу мэзихым ащэчыгъэр, хэкур ыкIи Мыекъуапэ шъхьафит шIыжьыгъэнхэмкIэ анахь зишIуагъэ къэкIогъэ Iофыгъошхохэр, Родинэм пае цIыфхэр ини цIыкIуи, зэрэпсэемыблэжьыгъэхэр кIэкIэу къыриIотыкIыгъ, Кавказыр зэраухъумагъэр, пыим къызэрэIэпахыжьыгъэр лIыгъэм ыпшъэу ылъытагъ; джащ фэдэу мы зэо гъогу къурпэныр лIыгъэ хэлъэу къэ­зыкIугъэ тичIыпIэгъухэм яапэрэ сатыр щыт Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Андырхъое Хъусен ыцIэ къыриIуагъ. Илъэс 20 нахь зымыныбжьыгъэ адыгэ кIэлэкIэ усакIом, снайперым 1941-рэ илъэсым лIыблэнагъэу зэрихьагъэр, «Русские не сдаются!» зэриIуагъэр лIыгъэм ыпшъэу, советскэ народыр ТекIоныгъэм къыфэзыщагъэр язэдеIэжьныгъэ- лIыгъэ лъагэу ылъытагъ.
Тхылъым илъэтегъэуцо хэлэжьагъэ пэпчъ ежь-ежьырэу зэплъыжьыгъэу ыкIи зэфэхьысыжьхэр ышIыгъэхэу къытшIошIы.
Мамырыкъо Нуриет.