Адыгеим игурыт еджапIэхэр чэзыуитIу IофшIэным тещыжьыгъэнхэр япшъэрылъэу аужырэ илъэсхэм гъэсэныгъэм иучреждениякIэхэм яшIын ­республикэм щыдэлажьэх, ­жъыхэр щагъэцэкIэжьых. Ащ ишIуагъэкIэ Адыгеим икIэлэ­еджакIохэм янахьыбэр мафэм иапэрэ Iахь къыхиубытэу еджэх.

Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Бжыхьэкъо Къымчэрые ыцIэ зыхьырэ Лъэустэнхьэблэ гурыт еджапIэу N 10-м щылажьэхэрэри щеджэхэрэри мыщ фэдэ зэхъокIыныгъэшIухэр шIэхэу къанэсынхэм кIэгушIух. Теуцожь районымкIэ мы зыр ары чэзыуитIоу лажьэрэр. ПстэумкIи нэбгырэ 467-рэ щеджэ. Ари кIэух пчъагъэп, зэрэчIэмыфэхэрэм къыхэкIэу бэхэр Краснодар макIох.
— ТиеджапIэ жъы. КъэкIорэ гъэм илъэс 50 хъущт. А уахътэм къыкIоцI игъэкIотыгъэ гъэцэкIэжьынхэр ылъэгъу­гъэхэп. Район администрацием ипащэу УдыкIэко Адам ынаIэ къыттет, амалэу иIэмкIэ IэпыIэгъу къытфэхъу. Джащ фэ­дэу ны-тыхэми яшIогъэшхо къытагъэкIы. ПшIэн фаеу тиIэр бэ, итхъухьэрэри макIэп. Ау апэ къызщебгъэжьэн фаер еджэпIэ унэр ары, — тыщигъэгъозагъ еджапIэм ипащэу ЛэупэкIэ Маринэ.
Ау чэзыуитIу еджэныр гумэкIыгъо шъхьаIэп. Ар къэзгъэхьылъэхэрэм ащыщ кIэлэегъаджэхэр зэримыкъухэрэр. Анахьэу зыфэныкъохэр урысыбзэр, хьисапыр языгъэхьыхэрэр ыкIи ублэпIэ классхэмкIэ кIэлэегъаджэхэр ары.
— Хьисапымрэ урысыбзэмрэкIэ ыкIи ублэпIэ классхэмкIэ кIэлэегъаджэхэм адэтшIыгъэ зэзэгъыныгъэхэм япIалъэ мы илъэсым екIы. Ахэр зэкIэми лъагъэ­кIотэщтмэ сяупчIы, ащыщхэм IукIыжьыщтхэу къаIуагъ. ГущыIэм пае, ублэпIэ класс зыIыгъ бзылъфыгъэр Краснодар къекIы. Тадэжь къэкIоным пае пчэды­жьым сыхьатыр 6-м ыныкъом иунэ къекIы мыщ 8-м ехъулIэу къэсыным пае. КIэлэегъаджэхэр зэримыкъухэрэм къы­хэкIэу, анахь цIыкIухэм адакIоу, я 5 — 6-рэ классхэми урысыбзэр арегъэхьы. Иунэ пчыхьэм сыхьатыр 9-м ехьажьы къодый. Джащ фэдэу кIэлэегъаджэхэми чэзыуитIоу Iоф ашIэ, — еIо ЛэупэкIэ Маринэ.
Едыдж Фатимэ унэм зэрисырэм нахьыбэрэ еджапIэм щыI. Пчэдыжьым къыщегъэжьагъэу пчыхьэ кIахэ нэс мэлажьэ. Тарихъымрэ общественнэ шIэныгъэхэмрэ кIэлэеджакIохэм арегъэ­хьы. КIэлэегъаджэу зылажьэрэр илъэс 40-м ехъугъ.
— IофшIэныр езгъажьи мыщ сыкъызэрэIухьагъэу сыIут. СилэжьапIэ сыгу рехьы. Ау чэзыуитIоу темыджэу тиматериальнэ зытети нахьышIугъэмэ, Iоф тшIэныр нахь псынкIэ къытщыхъущтыгъ. Адэ, тэ зедгъэжьэгъагъэмрэ джырырэ бэ зэхъокIыгъэр. Ау уахътэм детэгъаштэ, тишIэныгъэхэм ахэтэгъахъо, — къыддэгощагъ Едыдж Фатимэ.
Ежь исыхьатхэр, тарихъымрэ общест­веннэ шIэныгъэхэмрэ, зэраригъэхьырэм дакIоу Едыдж Фатимэ пIуныгъэ Iоф­хэмкIэ еджапIэм ипащэ игуадз. Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэм ар якIэщакIу. Анахьэу ынаIэ зытыригъэтырэр ныбжьыкIэхэм яхэ­гъэгу шIу алъэгъоу пIугъэнхэр ары. ЕджапIэм Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Бжы­хьэкъо Къымчэрые ыцIэ зэрихьырэр къагъэшъыпкъэжьыным пылъых. Мыгъэ Хэгъэгум иухъумакIо и Илъэсэу зэрагъэнэфагъэм, ТекIоныгъэр къызыда­хыгъэр илъэс 80 зэрэхъурэм къадыхэ­лъытагъэу еджапIэм Iофтхьабзэхэр жъу­гъэу щызэхащэх.

КъэIогъэн фае, ушэтын ыкIи творческэ IофшIагъэхэмкIэ Урысые зэнэкъо­къоу «Тэ Хэгъэгур къытэрэгушхо» зыфиIорэм еджапIэр хэлажьэ. ЛIакъом икъэбар фэгъэхьыгъэ лъэныкъоу «Сятэжъ пIа­шъэр Хэгъэгу зэошхом и ЛIыхъужъ» зыфиIорэмкIэ зыкъегъэлъагъо. IофшIагъэр зыгъэхьазы­рыгъэр Лъэустэнхьэ­блэ гурыт еджапIэм ия 5-рэ класс ще­джэрэ Хьапэпх Салбый. Зыфэгъэхьыгъэр «Сталинград къызэригъэгъунагъэм пай» зыфиIорэ бгъэхалъхьэр къызфагъэшъошэгъэ ятэжъ ятэу Хьапэпх Исмахьил. Салбый тарихъымкIэ икIэлэегъаджэу Едыдж Фатимэ игъу­сэу тыжъ пIашъэм заом къыщикIугъэ гъогур зэригъэшIагъ, хъарзынэщхэр ыгъэфе­дэзэ илъэуж ыфыгъ. «ТекIоны­гъэм иволонтерхэр» зыфи­Iорэ зэхахьэу еджа­пIэм щызэхэщагъэм къыдыхэлъытагъэу ар ыгъэцэкIагъ.
— Гукъау нахь мы­шIэми, сятэжъ пIа­шъэр къэслъэгъужьы­нэу синасып къы­хьыгъэп. Сыкъэхъуным ыпэкIэ джыри охътэшIу иIэу ар ду­наим ехыжьыгъ. Ау сянэжъхэмрэ сятэрэ ащ фэгъэхьыгъэу бэ къысфаIотэжьырэр, сурэтхэр къысагъэлъэгъух. Ащ исурэт тIыгъэу сшыпхъу нахьыкIэрэ сэрырэ «МыкIодыжьыщт полк» зыфиIорэ Iоф­тхьабзэми тыхэлэжьагъ. Тырэгушхо, — еIо Хьапэпх Салбый.
Салбый ыгъэхьазырыгъэ IофшIагъэм къызэрэщитырэмкIэ, ятэжъэу Хьапэпх Исмахьил Алый ыкъор 1920-рэ илъэсым къуаджэу Лъэустэнхьаблэ къыщыхъугъ. Заор къемыжьэзэ колхозым щылэжьагъ, Iоф ышIагъ. А лъэхъаным а сэнэхьатыр къахэхьэгъакIэу, уасэ ратэу щытыгъ. Заор окIофи колхозым иIофшIэн зэ­пыугъэп. Ащ итхьамэтагъэр Хьапэпх Исмахьилэ ятэу Алый.
1940-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьынэу Исмахьилэ дащыгъ. Ащ щыIэзэ заор къежьагъ, ежьыри зэуапIэм Iухьагъ. Техникэм дэгъоу зэрэхишIыкIыщтыгъэм къыхэкIэу танкэу «И. С.» зыфиIорэм изефакIощтыгъ. Старшина цIэр иIэу заом Iухьи, сержант нахьы­жъэу къыгъэзэжьыгъ. ЛIыгъэу къыхэфагъэм фэшI бгъэхэлъхьэ пчъагъэ къы­лэжьыгъ. Апэрэр, «Сталинград къызэригъэгъунагъэм пай» зыфиIорэр, 1942-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ. Шыбзыхъу М. Хь. итхылъ ащ фэгъэхьыгъэу мырэущтэу къыщитхыгъ: « Исмахьилэ танкэу «И. С.-м» исэу Сталинград къэухъумэгъэным хэлэжьагъ. Пыир танкхэмкIи къухьэлъатэхэмкIи къыттекIощтыгъ. Ащ упэлъэшыжьыныр къиныгъэ.
… Джащ фэдэ мэшIуаем хэтэу Хьапэпх Исмахьилэ танкыр нэмыцхэм аIыгъ чIыпIэм ыфыщтыгъ. Ахэм яуапIэ­хэмрэ ядзэкIолIхэмрэ ыцIыцIыщтыгъэх. Мафэм мафэр ыуж итэу Сталинград ишъхьафитыныгъэ фэзэуагъ. ЫужкIэ блокадэр пхыратхъыгъ. Пыим зыкъытэу ыублагъ. Исмахьилэ зэоныр зэпигъэурэп. Пыим ыуж ит. Калач ихьанэ-гъунэхэм адэжь псыхъоу Дон зэпырыкIыгъ ыкIи нэмыцыдзэм зао ришIылIагъ. Фашист танкэу «Т-6» зыфаIоу къакIорэм емыгупшысэжьэу фиузэнкIыгъ ыкIи иджабгъу лъэныкъо огъу рихыгъ. Нэмыц танкыр зэхикъутагъ».
Заор аухыфэ бгъэхэлъхьэ пчъагъэ къыфагъэшъошагъ. Ахэм ащыщых Жъо­гъо Плъыжьым иорден, Щытхъум иорденэу я III-рэ шъуашэ зиIэр, нэмыкIхэри. Джащ фэдэу рэзэныгъэ тхылъ 18-р Хьапэпхым къылэжьыгъ. 1946-м ичылэ гу­псэ къыгъэзэжьыгъ ыкIи шоферэу кол­хозым илъэсыбэрэ щылэжьагъ.
Мы проектыр Урысые зэнэкъокъум зэрэхэлажьэрэм дакIоу, ащ фэгъэхьыгъэ егъэджэн сыхьат еджапIэм щырагъэ­кIокIыгъ. Тыжъ пIашъэм фэгъэхьыгъэ къэбар гъэшIэгъонэу ыугъоигъэхэр Хьапэпх Салбый кIэлэеджакIохэм къафиIотагъ.
— Мыщ фэдэ IофшIагъэхэм ЛэупакIэхэри, нэмыкIхэри адэлэжьагъэх. Ахэм ягъэхьазырын кIэлэеджакIохэм яунагъохэм яIахьышIу хашIыхьагъ. Тыжъхэм афэгъэхьыгъэ къэбар къэкIуапIэхэр агъэфедагъэх, сурэтышхохэр агъэхьазырыгъэх. Арышъ, еджэпIэ Iоф закъоу щытэп мыр. ЗэкIэми ашIогъэшIэгъонэу къыхэлажьэх, — къыхегъахъо Едыж Фатимэ.
Фатимэ къызэриIуагъэмкIэ, Хэгъэгу зэошхом фэгъэхьыгъэу хъарзынэщышхо яI. ИлъэсипшI пчъагъэхэм бэ зэIуагъэ­кIагъэр. А пстэури къызщагъэлъэгъощт музей яIэным еджапIэм Iутхэр кIэгушIух, ау чIыпIэ щыIэп. КIэлэеджакIохэм япчъа­гъэ къызыхэхъом, яIагъэр Iуахыжьын фае хъугъагъэ. Ары нахь мышIэми, хэ­кIыпIэхэм яусэх, къызфэкIуагъэхэм яз виртуальнэ музей агъэпсыныр. Джы ащ игъэцэкIэн дэлажьэх.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторыр, еджапIэм ихъарзынэщ.