ПчыхьалIыкъуае анахь чылэшхоу Бжъэдыгъу итхэм ащыщыгъ. Ау IэрышIыхыр агъэпсы зэхъум, ар щэу гощыгъэ хъугъэ: ежь чылэм къыдэнагъэхэр, Адыгэкъалэ кIожьыгъэхэр, поселкэу Псэкъупсэ е нэмыкI чIыпIэхэм унэгъо зырыз-­тIурытIоу кощыжьы­гъэхэр.

Шыкур, а лъэхъаным кощы­жьыгъэхэм псэукIэ дахэ яI, яунагъохэм ахэхъуагъ. Анахь чIэнэгъэшхо къуаджэм езыгъэшIыгъагъэхэр 1941 — 1945-рэ илъэсхэм зэошхоу кIуагъэр ары.
Заом иапэрэ мазэхэм нэ­мыцхэр ефыжьагъэхэу, зы къа­лэм адрэ къалэр кIэлъыкIоу аштэзэ, Адыгэ шъолъырым къэ­сыгъэх. ПчыхьалIыкъое лэ­жьакIохэм хэгъэгум нэмыцхэм лъапсэ зэрэщамышIыщтыр ашIэщтыгъ. Ар къеушыхьаты цIыфмэ колхоз мылъкур къызэраухъумагъэм. Тракторхэр, комбай-­
нэ­хэр, нэмыкI мэкъумэщ Iэмэ-­псы­мэхэр зэхахыти, ахэм ащыщ­хэр агъэбылъыщтыгъ. Ащ фэд, колхоз былымхэр, унагъо­хэм амалэу яIэм деплъыхэзэ, мэли 5 — 10-у ахагощагъ, бы­лым пIашъэхэри зырызэу ара­тыгъагъэх. Мы шIыкIэм зэкIэри къыгъэнэн ылъэкIыгъэп. Нэ­мыц­хэм ахэр къатырахыжьхэ-
зэ якIодылIагъэр макIэп.
ШышъхьэIум и 16-м 1942-рэ илъэсым пыир ОчэпщыекIэ къикIи, Псэкъупсэу джыри бжыхьэ уаехэм къамыIэтыгъэм къызэпырыкIи, ПчыхьалIыкъуае къыдэхьагъ.
Чылэм дзэ гъэнэфагъэ дэ­тыгъэп, ау дзэкIолI зырызэу ауж къинагъэхэу апэ къифа­гъэхэр, апэмыуцужьыщтыгъэ­хэми, Iашэ амыIыгъыгъэми, ­шъхьас ямыIэу аукIыщтыгъэх. Ежь къоджэдэсхэми шIу арагъэ­хьыщтыгъэп. Бзылъфыгъэу, лIы­жъэу, кIэлэцIыкIоу окопмэ къадафыхэрэр зэхагъэзыхьэмэ, апашъхьэ щыхъушIэхэу итыщтыгъэх. Чылэм къызыдахьэхэм, апэ къифэрэр раутэу, хьэу хьа­къурэр аукIэу, чэухэр ракIыхэу, хэтэ лэжьыгъэхэр яшымэ арагъэутэхэу, цIыфмэ ягъомылап­хъэхэр шыIус ашIыхэу, ашъо икIыгъэу зекIощтыгъэх. «Яйко», «молоко» аIоу, ящалъэхэр аIэмэ апылъагъэу, чэтхэр, кIэцIыхэзэ, чэтэщмэ къарахыщтыгъ. Бзылъфыгъэмэ автоматыр атыращаезэ чэмхэр къарагъэщыщтыгъ, мэл­хэр аукIыхэу, былым пIашъэхэр атырахымэ дафыхэу, ашIоигъор дашIыхьэу дэсыгъэх.
Тидзэхэм къагъэзэжьи, нэмыцхэр къызэрыкIогъэхэ дэ­дэмкIэ чылэм къыдэхьанхэу рагъэжьагъ. Щылэ мазхэм и 31-м 1943-рэ илъэсым тидзэ­кIолIхэм ПчыхьалIыкъуае шъхьа­фит ашIыжьыгъ.
Ащ фэгъэхьыгъэу сицIыкIу­гъом зэхэсхыгъэхэр сщыгъу­п­шэхэрэп. Тигъунэгъугъэ ныоу Гъыщ Айщэт дэжь сянэ сыкIыгъоу тыкIуагъэу мыщ фэдэ хъугъэ-шIагъэ къыIотэжьыгъагъ. Апэмычыжьэу щысыгъэ Пэрэныкъохэм пшъэшъэ къежьэгъа­кIэхэу, тхъоплъыхэу, нэшхъуан­тIэхэу зэшыпхъуитIу яIагъ. Ахэм адэжь дэхьагъэу нэмыцым пшъэ­шъитIумэ яз ебэнынэу ригъэжьагъ. Айщэт ащ «Эта магометанка, трогать нельзя» ыIуи, текIуагъ. Ащ ыуж нэмыцым пшъашъэр ытIупщыжьыгъ.
ХъокIо Аслъанбэч, ари ти­гъунэгъугъ, къыIотэжьыщтыгъ: «Тиунэ нэмыцхэр исыгъэх. Ща­гум ахэм яеу зы машинэрэ кушъхьэфачъэрэ дэтыгъэх. Ащыгъум сыкIэлэ Iэтэхъуагъ. Кушъхьэфачъэм сенэцIи, щагум дэс­щи, мэфэ реным къесфэ­кIыгъ. СыкъызэкIожьым, нэмыцыр, сенэгуе офицерым иадъю­тантыгъэкIэ, къысажэу щагум дэтыгъ. Куозэ ыбзэкIэ зыго­рэхэр къыпчъи, кIэрахъоу го­лъыр къызгуихи, сапашъхьэ, слъакъомэ къатыригъэфэ-къатыримыгъафэу, тIо къыщыуагъ. Ар къызызэхехым, офицерыр унэм къикIи, мэкъэ IэтыгъэкIэ зыгорэхэр къыриIуагъ. Адырэри сауж икIыжьыгъ».
Заор къызежьэм тичылэ унэ­гъо 260-рэ щыпсэущтыгъ. Заом тихъулъфыгъэ 334-рэ кIуагъэ. Ахэм ащыщэу нэбгыри 166-мэ къагъэзэжьыгъэп. Ахэр я Хэ­гъэгу пае зэблэжьыгъэхэп, Те­кIоныгъэр къыдахыным апсэ фатыгъ. Чылэм дэкIыгъэхэм, хэкIодагъи къэзыгъэзэжьыгъи, правительствэм итын къызы­фамыгъэшъошагъэ ахэтэп. Зэ­кIэми ягугъу къэпшIыныр ате­фэми, ащ фэдэ амал щыIэп. Арэу щытми, нэбгырэ заулэмэ ацIэ къесIон. Шъхьаплъэкъо Хьисэ заом ихьылъэ зэпичыгъ. Быракъ Плъыжьым иорденищ къыфагъэшъошагъ. Жъоныгъуа­кIэм и 7-м 1945-рэ илъэсым ЛIыхъужъыцIэр къыфагъэшъошэнэу Москва тхылъхэр агъэ­хьыгъагъ. Хьисэ танкистыгъ, танкым исэу апэ Берлин дэхьагъэмэ ащыщыгъ. ХъокIо Масхьудэ апэрэ мафэм щегъэжьагъэу заор аухыфэ хэтыгъ. Ленинград къэзыухъумагъэмэ ащы­щыгъ, Берлин нэсыгъ. Хэгъэгу зэошхом иорденэу апэрэ шъуашэ, ятIонэрэ шъуашэ зиIэр тIогъогогъо, Жъогъо Плъыжьым иорден къыфагъэшъошагъэх.
Тичылэ кIалэхэу Пэрэныкъо Мурат, ХъокIо Мурат, Тыгъужъ Махьмуд, Дыхъу Аслъан Ленинград блокадэм хэтыгъэх. Джамырзэ Абубэчыр фин заом, Хэгъэгу заом ахэлэжьагъ. 1941-рэ илъэсым Краснэ Площадым щашIыгъэ парадым хэтыгъ. Сянэшэу ЛIыхьэтыкъо Хьазрэт Белоруссием щызэхащэгъэ партизан отрядым хэтэу зэуагъэ. Тын лъапIэхэр иIэхэу зэо ужым къэкIожьыгъ. Джэндэрэ Ахъмэт капитаныгъ. Москва иухъума­кIохэм ахэтыгъ. Джэндэрэ Махь­муд Кавказ къэзыухъумагъэхэм ащыщыгъ.
Чылэм щыщ унэгъуабэмэ арыкIыгъэ нэбгыритIу, щыхэм къагъэзэжьыгъэп, заом щыфэ­хыгъэх. Тиунэкъощэу Уайкъокъо Шъэуае ыкъуищэу Мэдин, Мы­хьамод, Исхьакъ; Дыхъу Шъэлихьэ ыкъуищэу Аюб, Мэдин, Хьамед; ХъокIо Къасболэт ыкъуищэу Сахьид, Махьмуд, Ибрахьим; Гъыщ Бэчыр, Дыхъу Лилыу, Дзыбэ Хьамед, Уайкъо­къо Хьамед, Дыхъу Хьаджумар, Пэрэныкъо Тыу, ПчыхьалIыкъо Чэрим, Уайкъокъо Хьаджымэт, Хъут Аюб, Хъут Исмахьил, Хъут ГуIэтыжь, Уджыхъу ЗекIошыу, Шъхьаплъэкъо Ибрахьим, Пэ­рэныкъо Якъуб — мыхэм акъо тIурытIу Хэгъэгу зэошхом хэ­кIодагъэх. Ятэрэ ыкъорэ заом щыфэхыгъэхэу унагъохэр тиIэх: Хъурэе Юсыф, Хъурэе Исмахьил, ХъокIо Салымчэрый.
Заом имашIо пэхьагъэхэм ащыщыгъ сятэу Уайкъокъо Щу­хьаиб. Ащ псаоу къыхэкIы­жьы­нышъ, унагъо ышIэжьынэу ина­сып къыхьыгъ.
ГухэкI нахь мышIэми, Хэ­гъэгу зэошхом хэлэжьагъэу тикъуаджэ зы нэбгырэ дэсыжьэп.
Уайкъокъо Рэмэзан.
Урысыем IофшIэнымкIэ ыкIи социальнэ хэхъоны­гъэмкIэ икъулыкъу иIофы­шIэ гъэшIуагъ.