1992-рэ илъэсым игъэтхэпэ мазэ и 17-м Советскэ Социалистическэ Адыгэ Республикэм и Апшъэрэ Совет иапэрэ зэхэ­сыгъо къызэIуахыгъагъ. Ары мы мафэр Адыгеим ипарламентаризмэ и Мафэу хагъэунэфыкIыным лъапсэу фэхъугъэр.

Арэу щытми, тарихъым ухаплъэмэ, адыгэхэм япарламентаризмэ нахьыб ыныбжьыр. Ащ ылъапсэ лIэшIэгъу пчъа­гъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ къежьэ. Нахьыпэм щыIэныгъэм Iофыгъоу къыздихьырэр зэкIэ шъхьэкIэфэныгъэшхо зыфашIырэ цIыф Iушхэр зыхэхьэрэ хасэхэм ащызэхафыщтыгъ, хэкIыпIэхэр къащагъотыщтыгъэх.
— Черкессхэм яхэбзэихъухьэ зэIукIэхэм япсэупIэхэм зэкIэми ялIыкIохэу, цIыф зэтефыгъэхэм къахэкIыгъэхэр ахэтыгъэх, — къе­Iуатэ Адыгэ Республикэм и Парламент и Тхьаматэу Владимир Нарожнэм шъолъырым ипарламентаризмэ итарихъ, непэ пшъэрылъэу иIэхэм къатегущыIэзэ. — Нэбгырэ пэпчъ, истатус емылъытыгъэу, гущыIэ иIагъ, унашъохэр зэкIэми зэдаштэщтыгъэх. Политическэ шъхьафитыныгъэ, законым ыпашъхьэ зэфэдэныгъэ зэпстэумэ зэфэдэу зэряIэм ар ишыхьатыгъ. Хьаулыеу непэ рес­публикэм щылэжьэрэ Парламентым ыцIэ гущыIэу «Хасэ» хэтэп ныIа.
Уахътэр лъыкIуатэ къэс зэхъокIыныгъэхэр къыздихьыщтыгъэх. 1917-рэ илъэ­сым народнэ депутатхэм яапэрэ Совет щыIэ хъугъэ. 1922-м Адыгэ автоном хэкур загъэпсым, а илъэс дэдэм ибжыхьэ депутатхэм яхэдзынхэр щыIагъэх ыкIи тыгъэгъазэм Адыгеим и Советхэм я Апэрэ Зэфэсэу тарихъым къыхэнагъэр зэхащэгъагъ.
Джащыгъуми депутатхэм пшъэрылъы­шхохэр яIагъэх. Ахэм лъэпкъ хъызмэтыр агъэкIэжьын, цIыфхэм еджакIэрэ тхакIэрэ зэрагъэшIэным ыуж ихьанхэ фэягъ, псауныгъэм икъэухъумэн исистемэ агъэ­псынэу, къыдэгъэкIыным зырагъэушъомбгъунэу апэ илъыгъ.
Хэгъэгу зэошхор къызежьэм апэрэ мафэм къыщыублагъэу депутатхэр мобилизацием ыпэ итыгъэх, зэуапIэм щыIэхэм адеIэщтыгъэх, экономикэр дзэм фэIорышIэным пылъыгъэх, ащыщыбэхэр партизан отрядхэм ахэхьэгъагъэх, псэупIэхэр шъхьафит зашIыжьхэкIэ, хъызмэтым изэтегъэуцожьын чэщи мафи дэлажьэщтыгъэх.
… 1980-рэ илъэсхэм якIэуххэм Советскэ Союзым демократическэ зэхъо­кIыныгъэхэр къыщежьагъэх. Ащ ишыхьатэу автоном хэкухэр республикэ ашIыжьынхэу рагъэжьагъ. 1991-рэ илъэсым ахэм ащыщэу Адыгеими республикэ статус иIэ хъугъэ.
— Парламент имыIэу ащ фэдэ системэм Iоф ышIэн ылъэкIыщтэп. Арышъ, Адыгеим и Апшъэ­рэ Совет щыIэ зэрэхъугъэр хъугъэ-шIэгъэ ин. Республикэм къэралыгъо хэхъоныгъэхэр езгъэшIыщтхэ лъапсэр ащ къыгъэтIылъыгъ, шъолъыр шъхьафит зэрэхъугъэр къэзыушыхьатырэ хэбзэгъэуцугъэхэр ыштагъэх. Къэ­ралыгъо быракъым, тамы­гъэм ыкIи гимным афэгъэхьыгъэ законхэр ары зыфасIорэр. Ащ дакIоу Конституциер зэхагъэу­цуагъ, етIанэ аштагъ, — къы­Iуагъ шъолъыр Парламентым и Тхьаматэ.
1990-рэ илъэсхэу, къэралыгъом иобщественнэ-политическэ щыIакIэ, экономикэм къиныгъохэр мымакIэу къызщызэпачыхэрэм Адыгеим и Парламент игъэпсын тефагъ. Апэ ащ Адыгеим и Апшъэрэ Совет зэреджэгъагъэхэр. 1991-рэ илъэсым итыгъэгъазэ уцугъуиплIэу ащ идепутатхэр хадзыгъагъэх. Нэбгыри 100-у ащ хэхьэгъагъэм щыщэу 45-р адыгагъэх, 49-р урыс лъэпкъым илIыкIуа­гъэх, нэбгырихыр нэмыкIхэм ащыщыгъэх.
Нэужым, 1993-рэ илъэсым, Адыгеим республикэ статус иIэ зэхъужьым, мы органым Хэбзэгъэуцу ЗэIукIэ ыцIэнэу ашIыжьыгъагъ. 1996-рэ илъэсым ищылэ мазэ къыщегъэжьагъэу Адыгэ Респуб­ликэм и Къэралыгъо Совет – Хасэу щыт.
2000-рэ илъэсым ар палатитIоу агощыгъагъ, ау илъэсипшI зытешIэ ужым, зы ашIыжьыгъ, мандатхэм япчъагъи зэрахъокIи, округхэмкIэ ыкIи партийнэ спискэхэмкIэ депутатхэр хадзынхэу ашIыжьыгъ, нэмыкIэу хэхъухьагъэр бэ.
Партиехэм, фракциехэм язэфыщытыкIи зэхъокIыныгъэшIухэр фэхъугъэх. ЗэгурыIоныгъэ азыфагу илъэу Iоф зэдашIэ. Фракциехэм ахэтхэр зы Iанэ пэсхэу Iофыгъоу щыIэхэм атегущыIэх, ахэр зэшIохыгъэ зэрэхъущт хэкIыпIэхэр къызэдагъоты.
— Парламентым хэбзэгъэуцунымрэ лъыплъэн Iофымрэ пшъэ­рылъ шъхьаIэу иIэхэр, — къыхегъэщы Владимир Нарожнэм. — Законыр зэриштагъэм имыза­къоу, ар гъэцэкIагъэ зэрэхъурэми ынаIэ тетын фае. Республикэм хэбзэихъухьанымкIэ базэ иIэ зэрэ­хъугъэр теубытагъэ хэлъэу непэ къэтIон тлъэкIыщт. Арэу щытми, щыIэныгъэр лъэкIуатэ, федеральнэ законодательствэри зэ­хъокIы. Ащ диштэу шъолъыр хэбзэгъэуцугъэхэм гъэтэрэзыжьынхэр афэшIыгъэнхэм Парламентыр ренэу ыуж итын фаеу мэхъу. Республикэм ихэбзэгъэуцун системэ непэ цIыфхэм яфитыныгъэхэмрэ яшъхьафитыныгъэрэ къеухъумэх, шъолъырым ис лъэпкъ зэфэшъхьафхэм абзэ ыкIи якультурэ заушъомбгъуным, къэралыгъо хэбзэ къулыкъу пстэумэ зэдаштэу Iоф зэдашIэным афэIорышIэ.
Къэралыгъо социальнэ пшъэрылъхэр, республикэм хэхъоныгъэхэр егъэшIыгъэн­хэм фытегъэпсыхьэгъэ программэхэр, УФ-м и Президент иджэпсалъэхэм къащыхигъэщыхэрэр, нэмыкIэу ар кIэщакIо зыфэхъухэрэр пхырыщыгъэнхэм ищыкIэгъэ хэбзэгъэуцугъэхэм яштэни Адыгеим и Парламент ипшъэрылъ шъхьаIэхэм ащыщ.
Социальнэ лъэныкъор апшъэ щыт. Ащ къыхеубытэх цIыфхэр социальнэу къэ­ухъумэгъэнхэр, унагъом, ныгъом, кIэлэцIыкIугъом IэпыIэгъу ятыгъэныр, псауныгъэм икъэухъумэн, гъэсэныгъэр къыз­IэкIэгъэхьэгъошIу шIыгъэныр, исэнэхьат хэшIыкIын ин фызиIэ IофышIэхэм ягъэ­хьазырын, нэмыкIхэр.
— Депутатхэм цIыфхэм шъхьэ­кIэфэныгъэу афыряIэм, анаIэ зэратетым, къэралыгъо хэбзэ ыкIи чIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэ къулыкъухэм, федеральнэ гупчэм зэпхыныгъэ зэрадыряIэм яшIуагъэ­кIэ Урысыем и Президентэу Владимир Путиным, АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат пшъэры­лъэу къагъэуцухэрэр, респуб­ликэм, къэралыгъом ястратегическэ гухэлъхэр, цIыфхэм яшIо­игъоныгъэхэр гъэцэкIэгъэнхэм фытегъэпсыхьэгъэ хэбзэихъухьан политикэр пхырыщыгъэ мэхъу.
Адыгеим ипарламентаризмэ и МафэкIэ зэIугъэкIэгъу пстэуми ядепутатхэм сафэгушIо, профессионализмэгъэ инэу, акъы­лышIуагъэу ахэлъым, политическэ зэхэшIыкIыныгъэу, анахьэу мызэу, мытIоу хадзыжьыгъэ­хэм, яIэм афэшI «тхьашъуегъэ­псэу» ясэIо. Хэбзэихъухьан Iоф­шIэнымкIэ опытышхоу яIэр агъэ­федэзэ, парламент хабзэхэр ахэм лъагъэкIуатэх. Ар зэпымыуным, парламент IофшIэным имэхьанэ къэIэтыгъэным афэшI гъэтхапэм и 17-р Адыгэ Респуб­ликэм ипарламентаризмэ и Мафэу хэгъэунэфыкIыгъэнэу ашIыгъ, — къыIуагъ АР-м и Парламент изэIугъэкIэгъу пчъагъэмэ ядепутатыгъэу, непэ ащ и Тхьаматэу Владимир Нарожнэм.
Зыгъэхьазырыгъэр ХЪУТ Нэфсэт.