АР-м и Конституцие диштэу, адыгабзэр къэралыгъуабзэу зэрэщытым дакIоу изэгъэшIэн республикэм иапшъэрэ еджапIэ щызэхэщагъ — Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ ифакультет щызэрагъашIэ. Мыщ фэдэ къэралыгъо гъэсэныгъэ шапхъэм итэу Тыркуем, Дюздже иуниверситет, естественнэ-литературнэ факультетэу хэтым кавказыбзэхэмрэ культурэмрэ якъутамэу хахьэрэм адыгабзэмрэ литературэмрэ илъэси 10-м къехъугъэу щызэрагъашIэ. А уахътэм адыгабзэм феджагъэу нэбгыри 170-рэ къычIагъэкIыгъ.

Адыгэ къэралыгъо университетымрэ Дюздже университетымрэ зэдашIыгъэ зэзэгъыныгъэм ишIуагъэкIэ, тыркуе апшъэрэ еджапIэм 2013 — 2014-рэ илъэс еджэгъум апэрэу кавказыбзэхэмрэ культурэмрэ якъутамэ къыщызэIуахы ыкIи адыгабзэмрэ литературэмрэ язэгъэ­шIэн щырагъажьэ. А уахътэм къыщыуб­лагъэу АКъУ-м ипрофессорэу ХьакIэмыз Мирэ, идоцентхэу Долэ Рузанэрэ Шъхьэ­лэхъо Сусанэрэ зэпымыоу илъэс зэкIэлъыкIохэм Дюздже университетым щэлажьэх. ПIэлъэ гъэнэфагъэм Дюздже университетым щылэжьагъ Унэрэкъо Мирэ, джы зыцIэ къетIогъэ кIэлэегъа­джэхэм ахэт филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Абрэдж Саидэ.

— Дюздже университетымрэ Адыгэ къэралыгъо университетымрэ зэпхыныгъэ зэдашIыгъэу зэрэзэдэлажьэхэрэм хэхэс ыкIи хэкурыс адыгэхэмкIэ осэшхо иIэу хъугъэ, — хегъэунэфыкIы Дюздже университетым щылажьэу Шъхьэлэхъо Сусанэ, — АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат Тыркуем къызэкIом, Дюздже университетыми къеблэгъагъ, АКъУ-м иректорэу Мамый Даутэ лIыкIо купым хэтыгъ, ректорэу Нигяр Чакар Демирджан зыIуигъэкIэ­гъагъ, еджакIомэ IэпыIэгъу афэхъунхэм зэра­фэхьазырхэр къаIуагъ, хэхэс ыкIи хэкурыс адыгэхэмкIэ ар лъэ­мыджышIу хъугъэ.
Егъэджэн программэм имызакъоу, зэIукIэгъу гъэшIэгъонхэр адыгабзэмрэ культурэмрэ якъутамэ щызэхащэх. Илъэс зэфэшъхьафхэм Мыекъуапэ къикIырэ хьакIэхэр Дюздже университетым иадыгэ къутамэ ихьэкIагъэх. Ащ фэдэу Шъхьэ­лэхъо Сусанэ игуапэу зыцIэ къыриIуагъэхэр УФ-м IофшIэнымкIэ и ЛIыхъу­жъэу, Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъкъар, Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм ялъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ, УФ-м ыкIи АР-м янароднэ артистэу Кукэнэ Мурат, КъТРК-у «Адыгеим» ижурналистхэу Дюз­дже университетым иадыгэ къутамэ иIофшIэн фэгъэхьыгъэ къэтынхэр зышIыщтыгъэхэр.

Шъхьэлэхъо Сусанэ къызэриIорэмкIэ, рагъаджэхэрэм апэрэ бзэу аIэкIэлъыр къэралыгъуабзэу тыркубзэр ары. Ахэм адыгабзэр зэрагъашIэ зыхъукIэ, лъэпсэ зэфэшъхьаф зиIэ бзэхэр зэнэсых.
— Адыгабзэр иберие-кавказыбзэ унагъом щыщ, хьарыф 66-рэ мэхъу, тыркубзэр — урал-алтаибзэмэ ащыщ, хьарыф 29-рэ ныIэп зэрэхъурэр, — яIоф­шIэнкIэ зэуалIэхэрэ Iофыгъохэм Сусанэ къатегущыIэ. — Непэ адыгабзэр зэрэзэрагъашIэрэ шIыкIэхэр зэтефыгъэх: гущыIэм пае, адыгабзэр зиныдэлъфыбзэхэм зэрябгъэшIэщтыр (АР-м иеджапIэхэм атегъэпсыхьагъ), адыгабзэр хымабзэу зимыныдэлъфыбзэхэм зэрябгъэ­шIэщтыр (мыадыгэхэу адыгабзэ зэзыгъа­шIэхэрэм апае) ыкIи адыгабзэр хымабзэу зэрябгъэшIэщтыр (нэмыкI къэралыгъуабзэ фэдэу).
ШIэныгъэлэжьхэм зэрэхагъэунэфыкIырэмкIэ, хымабзэ зэбгъашIэ зыхъукIэ, тхэным, еджэным, едэIуным, къэIотэным — шIокI имыIэу егъэджэным чIыпIэ щаубытын фае. Дюздже университетым иадыгэ къутамэ ипрограммэ къызэрэдилъытэрэмкIэ, апэрэ илъэс еджэгъум адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ зы тхьамафэм сыхьат 16 къаты:
— адыгабзэкIэ тхэныр ыкIи еджэныр — сыхьати 6,
— адыгабзэмкIэ едэIуныр ыкIи гущыIэныр — сыхьати 6,
— адыгэ грамматикэр – сыхьати 4.
Шъхьэлэхъо Сусанэ къызэриIуагъэмкIэ, Дюздже университетым иадыгэ къутамэ хэхэс тилъэпкъэгъухэм ямызакъоу, тыр­кухэр, курдхэр, лазхэр, абазэхэр ще­джэх, адыгабзэмрэ адыгэ литературэмрэ щызэрагъашIэ. Бакалаврэ илъэсиплIым нэмыкIэу магистратурэм щеджэнхэ амал яI, докторантурэм джырэ уахътэм нэбгыритIу щеджэ.

— Едгъэджагъэхэм ащыщхэр шъори дэгъоу шъошIэх — КIубэ Нурхъан, Брам Аладдин, Унэрэкъо Яшар, Али Арслан, Ешъуталъэ Левент, Айше Туфан, Жадэ Умар. ЗэкIэ Дюздже университетым иадыгэ къутамэ къэзыухыгъэхэм ясурэт­хэр зэрыт чъыгышхо — лIэкъо чъыгэу ашIырэмэ афэдэу тшIыгъэ. Ащ илъэс къэс къутэмакIэхэр къыгуахъох. Жадэ Умар магистратурэм щеджэ, «Адыгэ макъэр» икIасэу Адыгеим щыкъэбархэм гъэзетым исайт ихьэзэ защегъэгъуазэ, — къеIуатэ Сусанэ. — Илъэс къэс адыгабзэмрэ тхыбзэмрэ я Мафэ тефэу Мыекъуапэ щызэхащэрэ «Адыгэ Iорытхыми» Дюздже университетым иадыгэ къутамэ щеджэрэ студентхэр хэлажьэх. Адыгэ илъэсыкIэр, адыгэ быракъым и Мафэ хагъэунэфыкIы.
ИлъэсипшIым Дюздже университетым иадыгэ къутамэ ышIыгъэ гъэхъагъэхэм ащыщ еджакIоу къычIагъэкIыхэрэр Тыркуем иеджапIэхэм, Адыгэ Хасэм адыгабзэмкIэ ащызэхэщэгъэ курсхэм зэращырагъаджэхэрэр, тхылъхэр къыдэзыгъэкIыгъэхэр зэрахэтхэр. Джащ фэдэу Нэмрэкъо Iугъур виндоус компьютер программэм диштэу адыгэ хьарыфхэм яхэутын тегъэ­псыхьэгъэ клавиатурэ ыгъэхьазырыгъ. Дюздже университетым иадыгэ къутамэ щылэжьэрэ кIэлэегъаджэхэм шIэныгъэ лъапсэ зиIэ тхыгъэ 63-рэ къыхаутыгъ. Джащ фэдэу адыгэ къутамэм щеджэрэ еджакIомэ апае ХьакIэмыз Мирэ «Cerkez edebiat» къыдигъэкIыгъ, «Адыгабзэм ибзэхабз» зыфиIорэ егъэджэн тхылъхэмрэ IофшIэн тхылъхэмрэ яэлектроннэ шъуашэ Долэ Рузанэ ыгъэхьазырыгъ, я 6-рэ ыкIи я 7-рэ классхэм апае Федеральнэ къэралыгъо гъэсэныгъэ шапхъэмэ адиштэу Шъхьэлэхъо Сусанэрэ Мурад ГощлъапIэрэ адыгабзэм реджэнхэу тхылъхэр къыдагъэкIыгъэх. Ахэм электроннэ тхылъхэр ыкIи кIэлэегъаджэхэм апае методикэ IэпыIэгъухэр ягъусэх. ЗэкIэмкIи хэушъхьа­фыкIыгъэ тхылъи 9-рэ, электроннэ шъуашэ зиIэ тхылъи 5-рэ къутамэм икIэлэегъаджэхэм къыхаутыгъ.
Адыгабзэм фэгъэхьыгъэу Дюздже университетым Дунэе зэхахьэхэр тIогъо­го­гъо щызэхащэгъагъ. Адыгэ лъэпкъ культурэр зэрэбаир, ар зезыхьэрэ лъэп­къым ыбзэ зэрэкуур хэлэжьагъэхэм къаушыхьатыгъ, непэ адыгабзэр зэрэлъа­гъэкIуатэрэм, Iоф зэрэдашIэрэм, зэрэзэ­рагъашIэрэм ищысабэ къыщагъэлъэ­гъуагъ.
— ТикIэлэегъаджэхэм Iофэу ашIа­гъэм ыкIи лъагъэкIуатэрэм гъэхъэгъэ гъэнэфа­гъэхэр къыкIэкIуагъэх. Адэ, еджакIохэм адыгабзэр зэрэзэрагъэшIэ­шъугъэм егъэ­разэха? — сиупчIэ Су­санэ фэзгъэзагъ.
— Матхэх ыкIи къеджэшъух. Ныдэ­лъфыбзэр зыIулъхэм ар дэгъоу лъагъэ­кIотэшъу, зэредгъаджэхэрэм ишIогъэшхо къэкIо, къашъхьапэ. Ау бзэр дэгъу дэдэу зэбгъэшIэным пае лъэшэу узыдэлэжьэ­жьын фае.
Тэу Замир.