«Адыгэ макъэм» мы илъэ­сым рихьыжьэгъэ проектыкIэу «ЛIыхъу­жъым илIэуж» зыфи­Iорэр лъе­гъэкIуатэ. Непэ зигугъу ­къэтшIыщтыр Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Бжыхьакъо Къымчэрый. Зэо илъэс­хэр къыкIухи, Те­кIоны­гъэшхом Германием щыпэгъокIыгъ, ЛIыхъу­жъыцIэр къылэжьыгъэу къыгъэзэжьыгъ. Къэбарыр къэдгъэхьазырыным пае ар зыщыщ къуаджэу Лъэу­с­тэнхьаблэ тыкIуагъ, илъ­фыгъэхэм, зышIэщтыгъэ­хэм гущыIэгъу тафэхъугъ.

«ЛIыхъужъ хъуным инэшанэ­хэр ащ зэкIэ хэлъыгъэх: одэу, ыпкъышъол псыхьагъэу, псын­кIэу, шэн пытэу, теубытагъэ хэлъэу щытыгъ. Зэо илъэсхэр зэпичыхи псаоу къызкIигъэзэ­жьыгъэр ащ фэдэ шэным ихьатыр. Зы такъикъэ зыгорэм ежа­гъэп. ЧIыпIэм щызэуагъэба, зипхъуатэти псынкIэу ар ыхъо­жьыщтыгъ. Сэмэркъэуа Германием екIурэ гъогур тIогъогогъо къэпкIуныр?! Ежьэмэ пыим те­хьэзэ, къызэкIафэмэ, етIани жэхахьэзэ ТекIоныгъэм нэсыгъ».
Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъэу Бжыхьакъо Къымчэрые ыкъо нахьыжъэу Юрэ тыр джащ фэдэ гущыIэхэмкIэ къетхыхьэ. Непэ ар ятэ ищагу къыдэнагъэу Лъэустэнхьаблэ щэпсэу.

Бжыхьакъо
Къымчэрый Борэкъо ыкъор
Бжыхьакъо Къымчэрые 1919-рэ илъэсым шэкIогъум и 15-м Лъэустэнхьаблэ къыщыхъугъ. Гурыт еджапIэр ыкIи кIэлэегъэ­джэ училищым иапэрэ илъэс еджэгъу Краснодар къыщиухыгъэх. 1940-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым къулыкъу щихьынэу кIуагъэ, ащ икIи зэуапIэм Iу­хьагъ. Зэо илъэсхэр зэкIэ къы­кIугъэх. Украинскэ фронтым и Къыблэ, Къыблэ-КъохьэпIэ ыкIи Воронежскэ лагъымыдзхэм якомандирыгъ. 1942-м лей­тенант нахьыкIэхэм яеджапIэ къыу­хыгъ. 1941 — 1942-рэ илъэсхэм зэо зэфэшъхьафхэм ахэлэжьагъ. Псыхъоу Прут пыим щыпэуцужьыгъ, къалэхэу Ко­товскэ, Полтавэ, Ромны яшъхьафитыныгъэ фэзэуагъ. Москва икъэухъумэн хэлэжьагъ. Къа­лэхэу Кашира, Серпухов, Венев, Юхнов ыкIи нэмыкIхэр шъхьафит ышIыжьыгъэх.
ЛIыгъэм иушэтыпI
1945-м, мэлылъфэгъум псы­хъоу Эльбэ пыим щезаощты­гъэх ыкIи къалэу Майсен аштэнэу жэхахьэщтыгъэх. Пыим икIочIэшIу Бжыхьакъор зипэщэ дзэм лагъымэхэмкIэ зэхикъутагъ, илъэ­сыдзэ танкхэм акIэричыгъ, пулеметнэ чIыпIитф къыгъэуагъ, нэмыц дзэкIолI нэбгырэ 50 ыгъэ­кIодыгъ. Фэдэ псэемыблэжь­ныгъэу ыкIи лIыблэнагъэу къы­хэфагъэхэм афэшI СССР-м и Апшъэрэ Президиум и Уна­шъокIэ 1945-рэ илъэсым мэкъу­огъум и 25-м Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ цIэ лъапIэр къыфагъэшъошагъ.
— Зэо илъэсхэр къэпкIун­хэшъ, ЛIыхъужъэу къэбгъэзэжьы­ныр хьалэмэтыгъэ гор сэркIэ. Ау ащ нэмысыни ылъэкIыщтыгъ. Ар сэ ыужыкI къызысшIагъэр. Заом иапэрэ илъэсхэм зэпэуцужь лъэш горэм ылъакъо къы­щауIагъ. Сымэджэщым чIэлъэу ылъакъо шъунэу ежьагъ, плъыр-стыр ин къыштагъ. Къагъэнэжьыным пае зы лъакъор пахынэу рахъухьагъ. Арэущтэу ашIыгъагъэмэ, унэм къыгъэзэжьыныешъ, заор ыухыгъагъ. Ау врачхэм ягухэлъ къызешIэм, операцием зыщэнэу къыкIэры­хьэгъэ врачым гъунэгъоу щыт пхъэнтIэкIумкIэ еуи, ыгъэмэ­хыгъ. Огъу хьылъэу рихыгъэм къыкIэзыжьыфэ мафэр кIуагъэ, операцие ышIышъугъэп. Ыужырэ мафэм сятэ нахьышIу къэ­хъугъ ыкIи цIыкIу-цIыкIузэ ылъа­къо къытеуцожьи зэуапIэм Iухьажьыгъ, — къытфиIотагъ Юрэ.

Мамыр щыIакIэр
Зэоуж илъэсхэм Бжыхьакъо Къымчэрые дзэм къулыкъу щихьыгъ. Илъэс 17-рэ Грузием Iоф щишIагъ. Хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ къэралыгъо Минис­терствэм изыгъэпсэфыпIэ-зыгъэхъужьыпIэ ипэщагъ.
— Грузием сятэ лъытэныгъэшхо къы­щыфашIыщтыгъ. Ичылэ гупсэ къыгъэзэ­жьынэу фаеу, къатIупщыжьынэу бэрэ кIэлъэIущтыгъ, ау къыфадэщтыгъэп. «Джыри уныбжьыкI, ощ фэдэхэр тищыкIагъэх, улъэгъупхъ, у ЛIыхъужъ» аIощтыгъ. Маршалхэр ор-сэрэу ышIэщтыгъэх, ыдэжь къакIощтыгъэх, зыщагъэпсэфыщтыгъ. ЫужкIэ, илъэс 17 тешIагъэу, «Тадэжь сышъумытIупщыжьыщтмэ, нахь сыпэблэгъэнэу» ыIуи, хэгъэгу кIоцI Iоф­хэмкIэ Министерствэм изыгъэпсэфыпIэу Пятигорскэ дэтым ипащэу зыкъаригъэщэжьыгъагъ. Къуаджэм къызы-­
кIо­жьыгъагъэр зыгъэпсэфыгъом зэкIор ары, — ыгу къэкIыжьы Юрэ.
Бжыхьакъомрэ ишъхьэгъусэу Гощ­ма­фэрэ къуитIоу Юрэрэ Муратрэ ыкIи пхъоу Фатимэрэ зэдапIугъэх, ахэм ­ялъфыгъэхэр къалъэгъужьыгъэх.
Николай Борисович
Къымчэрий Борокович къаIоныр къы­зэряхьылъэкIырэм фэшI, нахьыбэр Бжы­хьакъом зэреджэщтыгъэхэр Николай Борисович. Ежьыми ар ыгу къео­щтыгъэп. Ащ ыцIэу Къымчэрыер зыкIыфаусыгъэми къэбар гъэшIэгъон пылъ. Бжыхьакъо Къымчэрые ны дакIоу (янэ Ахэджагомэ япхъугъ) Лъэустэнхьаблэ къэкIожьыгъагъ. Зинысэгъэхэ Бжыхьа­къохэр Бжыхьэкъуае щыщыгъэх. Ишъхьэгъусэ, Бжыхьакъо Къымчэрые ятэу Борэкъо, урыс пачъыхьэм идзэ иофице­рыгъ. 1917-рэ илъэсым хабзэм зызызэблехъум, лIэныгъэм зыщидзыеу къэралыгъом икIыжьыгъагъ.
— Сипщ ыIыгъэу сигощэжъ ичылэ зегъэзэжьым, ятэш Ахэджагохэм адэжь исыгъ. «Гощнагъо ыкъу» амыIоным, ылъэ­къуацIэ шIомыкIодыным пае, къа­хьыжьыгъэ пхъорэлъфым ятэ ылъэкъуа­цIэкIэ, БжыхьакъокIэ Ахэджэго лIыр еджэ­щтыгъ. Iушыгъэ дэдэу ар сэлъытэ. Ау Къырымчэрый зыкIыфаусыгъэр, къы­зэхъум ятэу кIэзыIэжьыгъэр Къырым зэрэщыIагъэм пай. ЕтIанэ Къымчэрый хъужьыгъэ, — лIакъом икъэбар тыщигъэгъозагъ Бжыхьакъо Юрэ ишъхьэгъусэу Фатимэ.
— ГъэшIэгъонба? Сятэжъ урыс пачъы­хьэм идзэ иполковникыгъ, сятэ Дзэ Плъыжьым иполковникыгъ, — къыхегъахъо Юрэ.

Бжыхьакъо Къымчэрые ятэ апэрэу зилъэгъугъэр зэоуж илъэсхэр ары. Ыкъо псаоу заом къыхэкIыжьыгъэу зешIэм, хэгъэгум тым къыгъэзэжьыгъагъ, хэку­жъыми щагъэтIылъыжьыгъ.
АМ: Юр, уятэ хэт ишэна на­хьыбэу хэлъыгъэр, тыр ара, ­хьауми ныр?
— Тыми ными къахихыгъ. ИпхъэшагъэкIэ, пшIэнэу къыптефэрэр зэрэбгъэцэкIэн фаемкIэ янэ фэдагъ. Зэфэны­гъэр, гукIэгъур, шъыпкъэныгъэр тым иех. Арыба зыкIасIорэр, лъэу ыпкъышъол щычъэщтыгъэм хэлъыгъэ нэшанэхэмкIэ, ар ЛIыхъужъ хъунэу ынатIэ итхэгъагъ.
АМ: ЛIыхъужъ-тыр сыда зы­гъэгубжын ылъэкIыщтыгъэр?
— Губжыхэщтыгъэп ныIа, мыхъун дэдэ горэ умышIагъэмэ. АщкIэ ар пхъэ­шагъэп. Пхъэшагъэ зыщыхэлъыгъэр Iоф­шIапIэр ары. Зэ ыIэ къыттырищэя­гъэу къэсшIэжьырэп.
АМ: Заом илъэхъан сыд фэдэу къыIотэжьыщтыгъа?
— Зы гущыIэ къытиIощтыгъэп. Теуп­чIыщтыгъ пчъагъэрэ, ау къыIотэнэу фэя­гъэп. Джа ыдэжь къакIохэрэм зыгорэ афиIуатэу зэхэтымыхыгъэмэ, ыгу къэ­кIыжьынэу икIэсагъэп, — еIо ЛIыхъу­жъым ыкъо.
— Сэ къысфиIотагъэу къэсшIэжьырэр, — къыхегъахъо Юрэ ишъхьэгъусэу, ЛIыхъужъым инысэу Фатимэ, — заом зыIохьэм, бэрэ-бэрэ янэ къыфэтхагъэп. Ащ ыгъапэу тиIахьыл бзылъфыгъэ горэ ащ дэжьым дзэм игенералыщтыгъэу Мансуровым фэтхагъ ыкIи дзэкIолIэу Бжыхьакъор къагъотыгъ, янэ къыфа­гъэтхагъ (мэщхы Фатимэ).
ЛIыхъужъымрэ лIэужыкIэмрэ
Бжыхьакъо Къымчэрые кIэлэцIыкIу­хэр хэкупсэу пIугъэнхэмкIэ Iофышхо ышIэщтыгъ. «Хьау» ымыIоу, зэрагъэблэгъэрэ Iофтхьабзэхэм зэкIэми кIощтыгъ, гущыIэгъу, щысэтехыпIэ афэ­хъущтыгъ. Ренэу нэгушIоу, дэхэ Iуалэу, зэкIэми афызэIухыгъэу зышIэщтыгъэхэм агу къэкIыжьы. Мэпсэуфэ ищагупчъэ зэкIэми афызэIухыгъагъ. Ыдэжь жъугъэу цIыфхэр къыдахьэщтыгъэх. ЛIы­хъужъым ишIэжь щагъэлъапIэ ыцIэ зыхьырэ гурыт еджапIэу Лъэустэнхьаблэ дэтым. Щагуми, ыкIоцIи Бжыхьакъом исурэтхэр, икъэбар ащыпылъагъ. Ще­джэхэрэм, кIэлэцIыкIухэм ар зыщыщыр ашIэ, рэгушхох.
Едыдж Фатим — Лъэустэнхьаблэ игурыт еджапIэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Бжыхьакъо Къымчэрые ыцIэ зыхьырэм тарихъымкIэ ыкIи общественнэ шIэныгъэхэмкIэ икIэлэ­егъадж, пIуныгъэ IофхэмкIэ пащэм игуадз:
— Бжыхьакъо Къымчэрые фэгъэхьыгъэ Iофтхьэбзэ бэдэдэ зэхэтэщэ. Къызы­хъугъэ мафэм, дунаим зехыжьыгъэм, Хэгъэгум иухъумакIохэм я Мафэ, ТекIо­ныгъэм и Мафэ япэгъокIэу ахэр ретэ­гъэ­кIокIых. Икъашъхьэ тышъхьащэхьэ, къэ­гъагъэхэр кIэрытэлъхьэ. БлэкIыгъэ илъэсым ЛIыхъужъыр къызыхъугъэр илъэси 105-рэ хъугъэ. Ащ ипэгъокIэу еджэпIэ дэпкъым, унэ натIэм ащ исурэтышхо тетшIыхьагъ.
Нэхэе Ариана — Лъэустэнхьэблэ гурыт еджапIэу Бжыхьакъо Къымчэ­рые ыцIэ зыхьырэм иеджакIу:
— Нэбгырэ пэпчъ итарихъ, и ЛIы­хъужъ ышIэн фае. ТэркIэ, еджапIэм щеджэхэрэмкIэ, Бжыхьакъо Къымчэрые ЛIыхъужъышху. Ащ тырэгушхо, ыцIэ зыхьырэ еджапIэм тызэрэщеджэрэм осэшхо фэтэшIы. ЗэкIэми ащ икъэбар, лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэр тэшIэ. Хэт къытэупчIыгъэми, къэтIотэшъущт. Хэгъэ­гум иухъумакIо и Мафэ къыдыхэлъы­тагъэу тичылэ ЛIыхъужъым икъэбар зэрытхэгъэ тхьапэхэр дгъэхьазырхи, псэупIэм къыщедгощэкIыгъэх. Зымы­шIэхэрэм, къыдахьэрэр ащ щыгъозэнхэу, нэIуасэ фэхъунхэу тыфэягъ.
ЦIыкIу Нэфсэт — Лъэустэнхьаблэ культурэм и Унэу дэтым ипащ:
— Бжыхьакъо Къымчэрые дэгъу дэдэу къэсэшIэжьы. Культурэм и Унэ щызэхатщэрэ Iофтхьабзэхэм бэрэ къядгъэ­благъэщтыгъ. ЦIыф чанэу, нэгушIоу щытыгъ. Ары къуаджэм гъэстыныпхъэ шхъуантIэр къытфырязыгъэщэлIагъэр. КIуагъэ, уцугъэп ар чылэм къыдамыщэу. Джащ фэдэу гумэкIылыгъ, цIыфышIугъ. КъэсэшIэжьы, джыри тыцIыкIоу, ащ дэжьым зыщылажьэщтыгъэ Грузием къикIи чылэм къэкIогъагъ. «Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу, Германием нэ­сыгъэу Бжыхьакъо Къымчэрые къетэгъэблагъэ» ыIозэ, сятэ джэгуакIоу ар пчэгум къырищэгъагъ. ЗгъэшIэгъогъа­гъэр нэшIошIыгъэ хэмылъэу къытехьи къызэрэшъогъагъэр ары. ЦIыф къызэрыкIоу щытыгъ.
Заом цIыфэу
къелыжьыгъ
Заом иилъэс фыртынэхэр къэпкIунхэшъ, чъыIи, гъабли, узи уапхырыкIынышъ, лIэныгъэм ынэгу учIэплъэнышъ, сыдэущтэу цIыфышIоу, нурэр пшъхьащихэу, щэIагъэрэ гукIэгъурэ пхэлъэу укъэнэжьыщта?! Бжыхьакъо Къымчэрые ар фызэшIокIыгъ. ЩыIэныгъэм имафэ къэс уасэ зэрэфэпшIын, мамырныгъэ щыIакIэр зэрэбгъэлъэпIэн фаер изекIо­кIэ-шIыкIэхэмкIэ къыгъэлъагъощтыгъ.
— Iанэм шхэнэу зыпэтIысхьэкIэ, «А си Алахь, сыгъэмэлэкIэжьба» ыIощтыгъ. Ар мэлакIэу хъущтыгъэп, сыда пIомэ шхэныр икIэсагъ (мэщхы Юрэ). Ау гъо­мылэр ыгъэлъапIэщтыгъ…
АМ: Юр, уятэ урэгушхуа?
— «Урэгушхуа» пIомэ, сыда къикIырэр? КъэскIухьэмэ, зэкIэмэ ясIуатэу, СызышIошIыжьырэп. СыдигъокIи ар схэлъыгъэп. Ау сыгукIэ, сэр-сэрэу зыдэсшIэжьэу сырэгушхо сятэ. Джы къыз­нэсыгъэм зэхэсэфыжьы: сыда нахьыбэу схэлъыр: сятэ ишэнхэр ара, хьауми сяна? Генетикэр сшIогъэшIэгъон дэд. Нахьыбэу зыхэслъэгъожьырэр сятэ ишэнхэр ары. Ащ фэдэу сыплъыр-стыр, ащ ипхъэшагъэу ыпэкIэ зигугъу къэсшIыгъэр схэлъ. Ау а охътэ дэдэм гукIэгъушIылэуи сыщыт.
Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Бжыхьакъо Къымчэрые 1991-рэ илъэсым чъэпыогъум и 28 дунаим ехыжьыгъ, илъэс 72-рэ ыныбжьыгъ. Икъоджэ гупсэу Лъэустэнхьаблэ щагъэтIылъыжьыгъ.
ЛIыхъужъым къылэжьыгъэ тынхэр:
— бгъэхалъхьэу «Дышъэ Жъуагъу»;
— Лениным иорден;
— Быракъ Плъыжьым иорден;
— Хэгъэгу зэошхом иорденхэу а 1-рэ, я 2-рэ, я 3-рэ шъуашэхэр зиIэхэр;
— Жъогъо Плъыжьым иорден гъогогъу пчъагъэрэ;
— бгъэхалъхьэу «Москва къызэригъэгъунагъэм пай» ыкIи нэмыкIыбэхэр.
ШIэжьыр
Москва, ТекIоныгъэм ипарк Хэгъэгу зэошхом и Гупчэ музееу дэтым хэт Щытхъум и Унэ Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ ыцIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ щытхыгъ. Икъашъхьэу ичылэ гупсэу Лъэу­стэнхьаблэ дэтым саугъэт щыфагъэуцугъ. ДзэкIолIхэм яшIэжь саугъэтэу къуаджэм дэтым ЛIыхъужъым исау­гъэт чIыпIэ фыхэхыгъ. Ащ ыцIэ къуаджэм иурам ехьы. ИшIэжь агъэлъапIэу спортивнэ зэнэкъокъухэр щызэхащэх. Мые­къопэ кIэлэегъэджэ училищым къычIи­тIупщыгъэ ЛIыхъужъым ыцIэ ащ идэпкъ тетхагъ. Лъэустэнхьаблэ игурыт еджапIэ Бжыхьакъо Къымчэрые ыцIэ ехьы. Ащ иеджэкIо Iанэ чIэт.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторым иех, Бжыхьакъомэ яхъарзынэщ.