Гъэтхапэм и 10-м хъарзынэщхэм я Мафэ Урысыем щыхагъэунэ­фыкIы. Ахэм Iофэу ашIэрэм мэхьанэшхо иI, тихъарзынэщхэр та­рихъым иухъумакIох, иугъоякIох.

Хъарзынэщхэм ачIэлъ до­кументхэмкIэ ­къэралыгъоми, лъэпкъхэми гъогоу къа­кIугъэм зыщыбгъэгъозэн плъэкIыщт. ЛIэ­шIэгъубэ тешIагъэми, лIэуж пчъагъэ дунаим къытехъо­жьыгъэми, хъарзынэщым хъу­гъэ-­шIэгъэ чыжьэхэм нэIуасэ ­уафешIы.
1924-рэ илъэсым къыщыублагъэу Адыгеими ежь ихъарзынэщ иIэ хъугъэ.
Ащ ипащэу БрантI Азэмат яIоф­шIэн къытегущыIагъ.
Хъарзынэщым къэкIорэ нэбгырэ пэпчъ шъэфыбэ къыфызэIутхэу мэхъу. ЛIэшIэгъу пчъа­гъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ аIыгъыгъэ документхэр непэ къэтштэжьын амал тиI. Тарихъыр къызэте­гъэнэгъэнымкIэ, ныбжьыкIэхэм ар алъыгъэIэсыгъэнымкIэ хъарзынэщхэм IофшIэнышхо тэгъэцакIэ. Документ зэфэшъхьафхэр гъэIорышIапIэхэм, къулыкъухэм къытатыжьых, ахэр зэдэтэдэх, егъа­шIэм чIэлъынхэу тэгъэхьазырых. «Адыгэ макъэри» тэугъои. Ти­хъарзынэщ Адыгеим итарихъ иугъоякIу, тапэкIи а IофшIэны­шхор дгъэцэкIэщт, цифрэ шIыкIэм тытехьагъэу IофшIэнышхор лъытэгъэкIуатэ. 2025-рэ илъэсыр ЛIыхъужъым и Илъэсэу зэрэщытым епхыгъэ Iофтхьабзэхэр зэхэтщэщтых, ныбжьыкIэхэр бэу къедгъэблэгъэщт.

Лъэпкъ хъарзынэщым унэе фонд иIэу, республикэм ицIыф цIэрыIохэм ящыIэныгъэ гъогу епхыгъэ тхыгъэхэр, сурэтхэр чIэлъых. ГущыIэм пае, коммунистическэ партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секре­тарэу Бэрзэдж Нухьэ, АР-м иапэ­рэ Президентэу Джарымэ Ас­лъан, УФ-м инароднэ сурэтышIэу Къат Теуцожь, АР-м изаслуженнэ артистхэу Зыхьэ Мэлайчэтрэ Заурбыйрэ ыкIи нэмыкIыбэм афэгъэхьыгъэхэр унэе хъарзынэщым чIэлъых. Ахэм ямафэхэр къэсы зыхъукIэ, тхыгъэхэр агъэхьазырых, къэгъэлъэгъон-зэIукIэхэр Лъэпкъ хъарзынэщым зэхещэ.
Хъарзынэщхэм я Мафэ мыгъэ ямышIыкIэу хагъэунэфыкIыгъ.
АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу, хъарзынэщым испециалист шъхьаIэу Къэзэнэ МулиIэт мэфэкI зэхахьэр зэ­рищагъ.

— Хъарзынэщхэм я Мафэ мыгъэ тIэкIу ямышIыкIэу хэдгъэунэфыкIынэу итхъухьагъ. УФ-м ыкIи АР-м янароднэ сурэтышIэу, тхакIоу, публицистэу Къат Теуцожь илъэс 80 зэрэ­хъурэм фэгъэхьыгъэ творческэ зэIукIэ зэхэтщагъ. Гъобэкъуае ицIыф пIугъэу Теуцожь адыгэм идунай дышъэ хьарыфкIэ хэтхагъ. Илъэсибл ыныбжьэу ригъэжьагъэу ащ иIэшIагъэхэмрэ итхыгъэхэмрэ цIыфхэм къахе­хышъ, ахэм аретыжьы, икъэлэмыпэ дышъэ къыпэзы, — къы­Iуагъ Къэзэнэ МулиIэт пэублэм ыкIи сурэтышIым ищы­Iэныгъэ ащ кIэкIэу къафиIотагъ.
МэфэкIым къеблэгъагъэх КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Къутамэу Мыекъуапэ дэтым ипащэу ШъэуапцIэкъо Аминэт, ащ игуадзэу Фатима Сулеймановар, адыгэ Iофыгъо­хэм сыдигъуи агъэгумэкIыхэрэ Чэтэо Ибрахьим, шIэныгъэлэжьхэу Хъуажъ Фахьри, МэщфэшIу Нэдждэт ыкIи нэмыкIхэри.
— Къат Теуцожь ищыIэныгъэ щысэтехыпIэу щыт, цIыф хьалэ­мэт. Сурэт пэпчъ къегъэгущыIэ, итхыгъэ пэпчъ уегъэгупшысэ. Адыгэ хьакIэщхэм арысыщтыгъэ лIыжъхэм ягущыIакIэ гум къыгъэкIэу тиупчIэжьэгъу. ЧIыпIэм къекIоу сэмэркъэу дахэ ешIы. ИIорIуатэхэр зыми къыIотагъэуи, ытхыжьыгъэуи щыIэп. Теуцожь имэфэкI фэгъэхьыгъэу мыгъэ тимузей икъатитIу сурэтышIым иIэшIагъэхэр къащыдгъэлъэ­гъощт, — къыIуагъ ШъэуапцIэкъо Аминэт.
Адыгеим и Лъэпкъ хъарзынэщ ипащэу БрантI Азэмат Къат Теуцожь рэзэныгъэ тхылъ къы­фигъэшъошагъ, ыпэкIэ гъэ­хъэ­гъабэ ышIынэу къыфэлъэ­Iуагъ.
— Теуцожь иIофшIагъэхэм уасэу яIэр гъунэнчъ. Хэхэс­хэмрэ хэкум исхэмрэ зэзыпхырэ лъэмыджэу IэпэIасэр щыт. ИгузэхашIэрэ икъулайныгъэрэ зэкIухэу мэлажьэ. Ыжабзэ маис, ыIапэ дышъэр пэзы. Ащ фэдэ цIыф адыгэ чIыгум зэриIэмкIэ сыфэраз. Урысыбзэу сымышIэрэ бзэмкIэ адыгабзэр зыщыгъупшэжьыгъэ адыгэмэ апае стхыгъэ тхылъыр синыб­джэгъу фэзгъэшъуашэмэ сшIоигъу, — къыIуагъ МэщфэшIу Нэдждэт.
— Къат Теуцожь Хэкужъым икъэбархэр хэхэсхэм сурэткIэ арегъашIэ. Синыбджэгъу сищыIэныгъэ къызы­хэхьэм, Тыркуем игъогу ты­зэдытехьагъ. Анкара, Бурсэ, Стамбул ыкIи нэмыкI къалэхэми IэпэIасэм исурэт къэгъэ­лъэгъонхэр ащызэхэтщагъ, — къыIуагъ Чэтэо Ибрахьимэ.
— Сэнаущыгъэ зыхэмылъ сабый къэхъурэп, ау янэ-ятэхэм сабыим иIэпэIэсэныгъэ къыхагъэщынышъ, гъогу ратын фае. Ар Теуцожь инасып къыхьыгъ. «ЛIэужыр бжиблэу мао» зыфа-
Iорэ гущыIэжъыр ащ тегъэ­псыхьагъэу, адыгэ Iофыгъом фэгумэкIырэ цIыф, лъэпкъым ицIыф псыхьагъ. ШIэныгъэпсым (компьютерым) ипрограммэ анахь дэгъум ыгъэпсыгъэм фэд. Адыгэ IорIуатэм къыхэхыгъэ темэр исурэтхэм апхырыщыгъ. Пэсэрэ лIыжъ горэ къэхъужьыгъэ фэдэу губзыгъэ, гурыубытэ лъэш иI, ышъхьэрэ иакъылрэ чаных. «Теуцожь сурэтышI мы­хъугъагъэмэ, сыд фэдэ сэнэ­хьата къекIущтыгъэр?» сIоу бэрэ сегупшысэ. Сыд Iофыгъо фэбгъэзагъэми, Теуцожь зэкIэ фэ­гъэцэкIэнэу сэгугъэ, — къы­Iуагъ Хъуажъ Фахьри.
— СыкIалэ зэхъум сигу­лъытэрэ сишIэныгъэрэ зы­нэ­сыгъэр сурэтхэм арыслъ­хьагъ, сэпсэуфэ шIэныгъэу згъотыгъэр джы тхыгъэмэ арысэлъхьажьы. Сэнаущыгъэ зыхэлъэу Iоф зыдэзымышIэжьыхэрэм зыпари къадэхъурэп, джащ фэд, сэнаущыгъэ зыхэмылъэу, ау чэщи мафи яIофшIагъэ хагъэхъоным пылъхэм зыкъызэкIоцIахышъ, гъэхъагъэхэм афэкIох. СиIэпэ­Iэ­сагъэ цыхьэ къыфэзышIыгъэмэ лъэшэу сафэраз, ащ гушхуагъэ къысхилъхьи, дунэе культурэм пытэу сыхэуцуагъ, — къыIуагъ Къат Теуцожь.
СурэтышIым иныбджэгъухэу, музейхэм, тхылъеджапIэхэм ялIыкIохэу зэхахьэм хэлэ­жьагъэ пэпчъ гуфэбэныгъэ хэ­лъэу IэпэIасэм дэгущыIагъ. Хъар­зынэщхэм я Мафэ цIыф цIэрыIо дагощыгъ.
Лъэпшъыкъо Фатим.