«Дышъэр ыIэ пэзы» аIо цIыф IэпэIасэм пае. Зэхэпхыщт джащ фэдэу «Iазэм мэзахэ иIэп» — «IофшIэкIошхор» къикIэу бэрэ агъэфедэ. Мы гущыIэжъхэр епэсыгъэх зэлъашIэрэ сурэтышIэу, журналистэу, тхакIоу Къат Теуцожь.

Имафэхэр, иилъэсхэр творческэ гупшысэ-IофшIэн зэпымыужьхэмкIэ пкIагъэхэу игъашIэ Теуцожь къехьы. Илъэс 50-м ехъугъэу лъэпкъ искусствэм — сурэтшIыным ыкIи ащ готэу журналистикэм, адыгэ литературэм хахъо афешIы. Амал-къулай къодыеу щымытэу, пстэумкIи IэпэIэсэныгъэ зэрэIэкIэлъыр исурэтхэмкIи, игущыIэ зафэкIи къыушыхьатыгъ. СурэтшIыныр исэнэхьат, тхэныр — ыгурэ ыпсэрэ зыгъэрэхьатырэх.
«Тхьэм зэритырэм ретыпэ» зэраIоу, мыщ фэдиз зэчый хъуаур Къат Теуцожь тыдэ къырихыра?» зыIонхэри щыIэх. Щэч зыхэмылъыр а зэкIэ ны-тыхэм адэжькIэ къикIэу къызэрэхэхьагъэр ыкIи ащ щыкIэрэ щыIэмэ, еджэн-гъэсэныгъэ­кIэ, шIэныгъэкIэ, IофшIэнкIэ ежь зэрэригъэкъужьыгъэр ары.
Гъэтхапэм и 12-м, 1945-рэ илъэсым къуаджэу Гъобэкъуае Къат Теуцожь къыщыхъугъ. Пщыщэ Iушъо зисабыигъо- кIэлэгъу щыкIогъэ кIалэм ащ ижьы къабзэ зыIуищэгъэ къодыеп, гупшысабэкIэ къетагъ. КъешIэкIыгъэ чIыопсым — дунай дахэм исурэт апэрэу тхыпхъа­бэу джащыгъум ынэ къыкIэуцуагъ.
Iэтахъозэ, къуаджэм пэIулъ Кургъо мэз къужъугъой зэрэкIощтыгъэми, пхъэ е мэкъу кухьэм ашъхьэшыгу исэу, кIэшъуикIэу орэдым кIыригъэщэу, фызэшIокIыгъэм ыгъатхъэу чылэм къызэрэкIожьыщтыгъэми ыгуи, ышъуи, идунэелъэгъукIи Теуцожь хагъэхъуагъ. ИкIэсагъ нахьыжъ губзыгъабэм язэIукIэпIэ хьакIэщэу бжыхьэ-кIымэфэ пчыхьэхэр пчъэблыпкъым готэу зыщигъакIощты­гъэхэри.

Къоджэ гурыт еджапIэм ыуж, 1964-рэ илъэсым, Краснодар дэт кIэлэегъэджэ институтым ихудожественнэ-графическэ факультет Теуцожь чIэхьагъ ыкIи 1969-рэ илъэсым къыухыгъ. Ыгъотыгъэ шIэныгъэхэр ыкIи амал-къулаир къызэрэриIотыкIыщт темэм бэрэ Къатыр егупшысэжьыгъэп. Икъоджэгъу усэкIошхоу Теуцожь Цыгъо итворчествэ зыфигъэзагъ, лъэпкъ лIыхъужъ цIэрыIом фэгъэхьыгъэ поэмэу «Мафэкъо Урыс­бый» зыфиIорэм епхыгъэ сурэтшIыгъэ купымкIэ идиплом IофшIагъэ, урыс художественнэ еджапIэм ишапхъэхэр ыгъэфедэхэзэ, къыушыхьатыгъ. Институт ужым Мыекъуапэ къыгъэзэжьи, Къат Теуцожь гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» сурэтышIэу илъэситIо Iоф щишIагъ.
УсакIоу Теуцожь Цыгъо ипоэмэхэу «Мафэкъо Урысбый», «Пщы-оркъ зау», «Родинэр» зыфиIохэрэмкIэ апэрэ сурэт­шIыгъэхэр ары Къатыр зэрэзэлъашIагъэр.
1971-рэ илъэсым Грузием макIо, художественнэ Академием чIэхьэ, Кавказ художественнэ еджапIэм ишапхъэ­хэр щызэрегъашIэх. Сурэт къодыер армырэу, тарихъ лъапсэм къыпкъырыкIызэ, Къат Теуцожь тарихъ жанрэм зыщегъэунэфы. Фольклорыр, археологиер, этнографиер къызфигъэфедэхэзэ, искусствэм илъэныкъо пстэури зэхефы. Пшысэхэм, эпосым атехыгъэ сурэтхэр зэпымыоу ешIых. Профессорэу Серго Кобуладзе — сурэтышI-егъэджакIом зэрэIукIагъэм, зэригъэсагъэм сурэтшIыным ишъэфхэр къыIэкIэхьанхэмкIэ лъэшэу ишIуагъэ къекIыгъ. 1972-рэ илъэсым графическэ сурэт зэхэтэу «Адыгэхэм яшэн-хабзэхэр» зыфиIорэр Теуцожь ешIы. Адыгеим къегъэзэжьы.

1974-рэ илъэсым С. Кобуладзе итворческэ мастерской IофшIакIэм зыщыфигъэсэнэу Къатыр регъэблагъэ. 1975-рэ илъэсым ар къыухыгъ, графическэ шъуашэм илъ сурэтхэу «Адыгэ къашъо­хэр» зыфиIохэрэр ышIыгъ.
1976-рэ илъэсым ышIыгъэ сурэт купэу «Мэфэ гупсэфхэр» зыфиIорэм Теуцожь кавказ художественнэ шIыкIэр икъоу IэкIэлъ зэрэхъугъэр къыщылъэгъуагъ.
«Сикъуадж» зыцIэ сурэтхэр ахэм къакIэлъыкIуагъэх. Ежь IэпэIасэр заом иухыгъо шъыпкъэм къэхъугъэми, сурэтышIэу Къат Теуцожь итворчествэ ыкIи ыгу куоу заом итемэ апхырыкIыгъ. «1918-рэ илъэс» зыфиIорэ сурэт зэкIэ­лъыкIохэмкIэ ар къыриIотыкIыгъ. СурэтышIхэм ядунэе зэхахьэхэм ахэлажьэ; Болгарием, Венгрием сурэт ащешIы, иIэшIагъэ осэшIу къыфашIы. НитIум алъэгъурэм гум, псэм ялэжьыгъэ ин гъусэ фишIызэ, Къат Теуцожь Тхьэм къыхилъхьэгъэ зэчыим рыразэу, жанрэ зэфэшъхьафхэу — графикэр, живописыр, акварелыр зыгъэпсэф имыIэу ыIэ къы­регъахьэх, творческэ лэжьыгъэшIу зэ­IуегъакIэ.
Непэ Къатыр зэлъашIэрэ IэпэIас, Урысыем инароднэ сурэтышI, УФ-м ыкIи АР-м язаслуженнэ сурэтышI. ИIэшIагъэхэр Адыгеим, Урысыем ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм, Москва, Ленинград, Кавказым иреспубликэхэм ямызакъоу, IэкIыб къэралыгъохэм — Иорданием, Сирием, Тыркуем къащагъэлъагъох. Тилъэхъан зитворческэ кIуачIэ узщыгугъын плъэкIынэу, узыгъэгушхорэ гъэ­сагъ.
Илъэс 50 Iэпэ-цыпэм Теуцожь Урысые, край, республикэ ыкIи шъолъыр къэгъэлъэгъон пчъагъэмэ ахэлэжьагъ. Непи игугъэ лъыкIахьэу итворческэ гъогу зырегъэушъомбгъу. Адыгэ лъэпкъым иблэкIыгъи, инепи, инеущи уанэIу къыкIэзгъэуцорэ сурэтхэу лъэпкъ нэшанэхэр зыхэгощагъэхэр зэпымыоу егъэчъых. ИIэпэIэсагъэ осэ гъэнэфагъэ фашIызэ, шIухьафтын зэфэшъхьафхэр къыфагъэшъошагъэх. Ау щытхъум паеп ар ащ фэдизэу зыкIэулэурэр, илъэпкъ искусствэ лъэгэпIэ гъэнэфагъэ тыригъэ­уцозэ, лIэужыкIэхэр шIум къыфигъэущыхэ ыкIи фипIухэ шIоигъу.
Сурэтыр ыкIи гущыIэр… ТIумэ язэу тара апэ къэхъугъэр?… Гупшысэхэр къекIокIых…
ГъашIэм хэлъ философиемкIэ, ащ ихабзэкIэ Къат Теуцожь иеплъыкIэ мырэущтэу къыIуагъ:
«Къэхъущт-къэшIэщтыр зышIэрэ цIыф щыI Iоу сшIэрэп, ау дунаир КIочIэ лъэшым зэрэзэлъиIыгъыр сшIошъ мэхъу. ГъашIэм ущыдэгъуни, ущыдэини плъэкIыщт, узэджэнджэшынэу щымытыр о уи Тыгъэ инэф къызэрэплъыIэсыщтыр, ар зыми ыгъэбылъын зэримылъэкIыщтыр ары».
СурэтышIыр мафэ къэс иIофшIагъэкIэ фэкIо джа нэф бзыим — сурэтхэм язакъоп, мэгупшысэ, ищыIэныгъэ, итворчествэ ыкIи шIур зылэжьырэ нэмыкI цIыфхэм, хъугъэ-шIэгъэ гъэшIэгъонхэм яхьылIэгъэ тхылъхэр етхых, къыдегъэ­кIых: «Всем хватало сказочных даров», «Шъхьэ зыуас, гу сурэт» зыфиIохэрэм ихудожественнэ тхыгъэ зэфэшъхьафхэр адэтых. «Тыгъужъышъо джэдыгу» — повестыр, рассказхэр къыдэхьагъэх, «Черкесым и Грузие» зышъхьэу Теймураз Гванцеладзе гъурджыбзэкIэ зэри­дзэкIи Тбилиси 2007-м къыщыдэ­кIыгъэр, романэу «ШIумрэ емрэ язэнэкъокъу», тхылъэу «Сын трех матерей» зыфиIоу игъэшIэ лъагъо зыпхырыкIыгъэ Адыгеир, зыщеджэгъэ Краснодар ыкIи Грузиер — зэфэдэу чIыпIищыри ны пэлъытэ зэрэхъугъэм ехьылIагъэр. Мы­хэм тарихъ произведениер, нэмыкIхэр джыри къакIэлъыкIуагъэх, щэч зыхэмылъыр, IэпэIасэм, сурэтым имыза­къоу, гущыIэр зэхифэу, ригъэкъоу, тхэныри къызэрэдэхъурэр ары. Мыщ фэдиз лэжьыгъэр, гушъхьэбаиныгъэр зэIугъэ­кIагъэу зэлъашIэрэ сурэтышIэу, журналистэу, тхакIоу Къат Теуцожь имэфэкI ин — иилъэс 80 ныбжь къекIолIагъ. Имафэ пэпчъкIэ емызэщыжьэу гупшысэр елэжьы, гъэп­сэф иIэп, иIоф егъэшIу.
ЗимэфэкI непэ хэзыгъэунэфыкIырэ Къат Теуцожь псауныгъэкIэ, творческэ гъэхъагъэхэмкIэ, гупсэфныгъэрэ тынчыныгъэрэкIэ тэри тыфэлъаIо,
Мамырыкъо Нуриет.