Адыгэ Республикэм ыкIи IэкIыб къэралыгъохэм дэгъу дэдэу ащызэлъашIэрэ тхакIоу, зэдзэкIакIоу, Адыгеим инахьыжъхэм я Совет итхьаматэу ГъукIэлI Нурбый ипоэмэу «Тыгъужъыкъо Къызбэч» зыфиIорэр тыркубзэкIэ зэрадзэкIыгъ.

Къалэу Анкара итхылъ тедзапIэу «Метрополь» зыфиIорэм ар къыщыдэ­кIыгъ. ИпчъагъэкIэ зэрэхъурэр 500, нэкIубгъо 214-рэ. Тхылъым изэдзэкIын Iоф дэзышIагъэр Хьаткъо Мансур Джэудэт ыкъор ары.
Нурбый исэнэхьаткIэ псэолъэшI нахь мышIэми, ылъэгъурэр, зэхихырэр, ыгу ихъыкIырэр IупкIэу, дахэу зэгъэкIугъэхэу, узIэпащэу, литературэм ижанрэ зэфэшъхьафхэр ыгъэфедэхэзэ матхэ. Джащ фэдэу образхэм якъызэIухынкIэ, якъэгъэлъэгъонкIэ ыгъэфедэрэ амалхэм ащыщых портретыр, пейзажыр, зекIуа­кIэр, гущыIакIэр, нэмыкIхэри. Бзэм ылъэныкъокIэ пштэмэ, гущыIэжъхэр, гущыIэ щэрыохэр, зэгъэпшэнхэр, эпитетхэр, метафорэр IэпэIэсэныгъэ хэ­лъэу ащыгъэфедагъэх итхыгъэ зэфэшъхьафэу къыдэкIыгъэхэм: «ГъашIэм игумэкIхэр», «Жъогъо шIуцIэхэр», «Жьыбгъэм ыхьырэ тхьапэхэр», «Джэнэт лъэгум икIэй», романэу «Аужырэ оркъ», «Тыгъужъыкъо Къызбэч», «Гугъэм исэхъ», «Егъэсэих уахътэм тилъэужхэр».

Унагъом илъ зэфыщытыкIэхэр, ны-тыхэм яшIулъэгъу Нурбый ытхыгъэхэм дэгъу дэдэу къащыреIотыкIы, гупшысэ куу зыхэлъ, цIыфыр зыгъэсэрэ произведениех. Ахэм ащыщых: «Сянэ икъумбыл чъыг», «Къеблагъ, тят, къэтIыс», «Ны», «Ным иосыетхэр», «Сэтэнае икъэгъагъ», «Хьанухьаджыкъохэр», «ПсынэкIэчъхэр», нэмыкIхэри.
Къыхэгъэщыгъэн фае IэпэIэсэныгъэ хэлъэу произведение зэфэшъхьафхэр адыгабзэм зэрэрилъхьэхэрэр: М. Горькэм ытхыгъэхэм ащыщэу «Сказки об Италии», П. Мериме и «Кармен», «Коломбо», «Маттео Фальконе», Д. Лондон итхыгъэу «Мексиканец», фэшъхьафхэри.
Мы аужырэ илъэсипшIыхэм адыгэ литературэм хэгъоныгъэ езыгъэшIыгъэ­хэм ащыщэу ГъукIэлI Нурбый егъэджэн программэу «Адыгэ литератур» зыфиIорэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щеубыты. 2021 — 2023-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъэ егъэджэн тхылъэу «Адыгэ ныдэлъфыбз» зыфиIоу я 10 — 11 классхэм апае (Бырсыр Б.М., КIэсэбэжъ Н.И., Шумэн З.М.), Нурбый итхылъэу «Жьыбгъэм ыхьырэ тхьапэхэр» зышъхьэм къыхэхыгъэ тхыгъэхэр дэхьагъэх. Ахэр кIэлэеджа­кIохэм гъэсэпэтхыдэ къызыхахыщт, ягупшысэ къэзыгъэущыщт, цIыф зэхэтыкIэхэм афэзыгъэсэщт, грамматикэ IофшIэн зыпылъ пычыгъох.
Джы поэмэу «Тыгъужъыкъо Къызбэч» зыфиIорэм изэдзэкIын зыпшъэ ифагъэм нэIуасэ зыфэтшIын. Ар, ыпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, Хьаткъо Мансур Джэудэт ыкъор ары (Мансурэ итхыгъэ изэгъэфэнкIэ МэфэшIукъо Щангулэ IэпыIэгъу къысфэхъугъ, «Тхьауегъэпсэу» есэIо). Ащ мырэущтэу къетхы: «Адыгэ хэкум рагъэкIыгъэ адыгэхэм сыряплIэнэрэ лIэуж. Тыркуе хэкум Самсун — Хьавза къалэм 1954-рэ илъэсым сыкъыщы­хъугъ. Сянэ Чэтэо Назмие. Сишъхьэгъусэр шапсыгъ — Хъурмэ Iемине, арырэ сэрырэ пшъашъэрэ шъаорэ зэдэтпIугъ. Сипшъашъэ ыцIэр Альбина, сишъао Нарт Нэсрэн. Гъэпсэфыгъом сыныбжь зынэсым, 2012-рэ илъэсым къалэу Анталиер псэупIэкIэ къыхэтхыжьыгъ, ащ тыдэс… Апэрэ гурыт еджапIэхэм ауж къулыкъу схьынэу дзэм сыкIуагъ. Ащ ыуж «Химическэ промышленностым имашинэхэр» зыфиIорэм епхыгъэ гъоплъэшI заводым лэжьакIоу сыIухьагъ. Кырыккалэ дэт пчыхьэ еджэпIэ лицееу а заводым епхыгъэм мафэрэ сыщылажьэмэ, пчыхьэрэ сыщеджэзэ илъэсищкIэ къэсыухыгъ.
Анкара университетым бзэмкIэ, тарихъымкIэ ыкIи географиемкIэ факультетэу хэтым 1980-рэ илъэсым сычIэхьэгъагъ, ау Тыркуем гупшысэкIэ (идеологие) зэфэшъхьаф зэпэуцу бырсырэу къитэджагъэхэм къахэкIэу, университетыр къэсыбгынэнэу хъугъэ. Еджэныр джащ щысыухыгъ.
Къалэу Анкара дэт Кавказ Культурэ Хасэм атэжъ чIыгум игъэзэжьын фэ­бэнэрэ купым сыригъусэу сыщылэ­жьагъ. АдыгабзэкIэ тхэн-еджэныр мы чIыпIэм щызэзгъэшIагъ.
Адыгэ хэкум къыщыдэкIырэ тхылъхэу усэхэр, романхэр зыдэтхэм ыкIи нэмыкIыбэхэм адыгабзэкIэ сяджэшъоу зызгъэсагъ. Анкара щыIэ Кавказ Культурэ Хасэм къыдигъэкIыщтыгъэ журналэу «Кафдагы» (Кавказ къушъхьэхэр) зыцIэм тхыгъэхэмкIэ пшъэдэкIыжъ зыхьырэ редакторэу сыщылэжъагъ. Хасэм итхьамэтагъэу а лъэхъаным щытыгъэ Хьаткъо Аслъан сыригодзагъ.
СишIэныгъэ, сигулъытэ къызэрахьэу адыгэ лъэпкъым илIыхъужъэу Тыгъужъы­къо Къызбэч фэгъэхьыгъэ поэмэу Гъу­кIэлI Нурбый ытхыгъэм сызеджэм, сыгу къыгъэбырсырыгъ. Бэрэ гупшысэхэм сызэлъаштагъэу, Къызбэч къызгот фэдэу иобраз гукIэ къесхьакIыгъ. ЕтIанэ адыгабзэкIэ седжагъэ нахь мышIэми, адыгабзэкIэ еджакIэ зымышIэхэрэм поэмэр къызтегущыIэрэр тыркубзэкIэ анэзгъэсы сшIоигъоу сыхъугъ. Джащ тетэу икIыгъэ илъэсым зэдзэкIыным сыфежьагъ».
Мыщ фэдэу Мансурэ ищыIэныгъэ гъогу кIэкIэу нэIуасэ тыфишIыгъ ыкIи поэмэр зэридзэкIынэу къызхэкIыгъэми къызтегущыIэм, упчIэхэр шъхьэм къи­тэджагъэх:
— Адэ, Мансур, мыщ ыпэкIи тхылъ горэхэр зэбдзэкIыгъэха?
— Хьау, зэсыдзэкIыгъэп.
— Тхылъ зэдзэкIыным сыдигъуа узфежьагъэр?
— Илъэсырэ ныкъорэкIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ сыфежьэгъагъ.
— Поэмэм изэдзэкIын сыд фэдиз уахът тебгъэкIодагъэр?
— Мафэ къэс сыхьатиплIым блэкIэу мэзибгъум къыкIоцI сыдэлэжьагъ.
— Поэмэм изэдзэкIынкIэ сыд фэдэ къиныгъоха узIукIагъэхэр?
— Хымэ хэкум укъыщыхъугъэу, яхабзэкIэ ины узашIыкIэ, узыщыщыр пшымыгъупшэрэми, уиныдэлъфыбзэ тэрэзэу зэбгъэшIэшъурэп. КIо, гъогум ущызэIукIэмэ узэгурыIоным пае тIэкIу зэогъашIэ. Ау сэ тиныдэлъфыбзэ сыфэкъа­игъэу, сыпымылъэу, сыгу хэкужъым фэгъэзагъэу щымытыгъэмэ, мы тхы­лъыр зэсыдзэкIышъуныгъэп. ЕджакIэрэ тхакIэрэ зэбгъэшIэгъэ къодыекIэ бзэм хэлъ нэшэнэ пстэуми уалъыIэсырэп. Поэмэр зэсыдзэкIы зэхъум, зэхэсымыхыгъэу, къызгурымыIоу, къин дэдэ къысфэхъугъэ сымышIэрэ гушыIабэхэм саIукIагъ. АщкIэ сиупчIэжьэгъугъэх синыбджэгъухэу Биданыкъо Iердал, Хъуажъ Мурат, Чэтэо Левентри, етIани поэмэм изэдзэкIын сытезыгъэгушIухьэпагъэр синыбджэгъу хьалэлэу Къуаджэ Зейнеп. КъыздэIэпыIагъэхэм ащыщ Анталием иунагъокIэ щыпсэурэ синыбджэгъоу Безыр Забит, ау ащи упчIэхэм зэкIэми яджэуап къымытыжьышъоу хъущтыгъэ. Адэ, къин зыпымылъ Iоф шыIэп, етIани, Iофым апэрэу уфежьагъэу, уфэмыIэзэ дэдэ зыхъукIэ, зэдзэкIыныр нахь къин, — хегъэунэфыкIы Мансурэ.
Ащ иныбджэгъухэу зыцIэ къыриIуагъэ­хэм ащыщэу Безыр Забит тэ тиунагъокIэ дэгъу дэдэу тшIэрэмэ ащыщ. Ар икIыгъэ гъэмафэм къысфэтхагъ лъэIу къысфыриIэу: «Синыбджэгъоу Мансурэ поэмэр зэредзэкIы, ау мыщ фэдэ гущыIэхэм: тхьаркъожъ, нэты, нэмыкIхэми къарыкIырэр къытфызэхэф» ыIуи. ГущыIэхэм ямызакъоу, гущыIэухыгъэм хэтхэу къыгъэхьыхэмэ нахь тэрэз зэрэхъущтым зыщысэгъэгъуазэм, ежь Мансурэ пэры­охъу къыфэхъурэ текст цIыкIухэр къыгъэхьыхэу фежьагъ. Джарэущтэу Iоф зэдэтшIагъ. Джы тыркубзэкIэ зэридзэкIыгъэ «Тыгъужъыкъо Къызбэч» бэмышIэу къызэрэдэкIыгъэм лъэшэу щыгушIукIэу итеплъэ къысфигъэхьыгъ. Къиныгъоу ыпэ къифагъэхэм къамыгъэщынэу, тхылъыр кIэухым зэрэнигъэсыгъэр лъэ­шэу гопэшхо щыхъугъэу ащ хегъэунэфыкIы. АщкIэ IэпыIэгъу къыфэхъугъэхэм псауныгъэ яIэу гъэшIэ кIыхьэ хъунхэу афэлъаIо.
Тэри тигопэшхоу, тыгу къыддеIэу Хьаткъо Мансурэ тыфэгушIо иIофшIагъэ­кIэ. ТапэкIи гухэлъэу иIэхэми тащигъэгъозагъ. А IофшIэным зыIэпищагъэу Гъыщ Нухьэ ироманэу «Гум итыркъохэр» зыфиIорэм изэдзэкIын зэрефэжьагъэр къыIотагъ. Игухэлъ нэфхэр къыдэхъунхэу, псауныгъэ пытэ иIэу, имурадхэр щытхъу хэлъэу зэшIуихынхэу фэтэIо.
КIэсэбэжъ Нэфсэт.