Сыкъызщыхъугъэ къуаджэу Джэджэхьаблэ зэрыгушхоу Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэ­хэм ащыщ Джарымэкъо Шумафэ. Илъэс 18-м ыныбжь нэсыгъэ къодыягъ заор къы­зежьэм.

КIэлэкIэ пстэумэ афэдэу, заом тхьамыкIэгъуабэу къыхьыщтыр ынэгу къыкIэуцощтыгъэп. Ежьыми, илэгъухэми бэрэ пэмылъхэу пыир зэкIафэнышъ, мамырныгъэм къыгъэзэжьынэу къащыхъущтыгъ. НыбжьыкIагъэх, щыIэныгъэр джыри икъоу къагурыIощтыгъэп. ЕтIани, хэгъэгоу къызэрыхъухьагъэхэм ыкIуачIэ мыухыжьэу ары сыдигъокIи зэрэзэхахыщтыгъэр. Пыим и Хэгъэгу римытыныр пстэумэ апшъэ зышIыгъэ цIыфэу зэ­къоуцуагъэхэр кIочIэ шъхьаIэ зэрэхъущтхэр, зэо мэхъаджэр илъэс пчъагъэу зэрэлъыкIотэщтыр тыгъосэрэ сабыйхэм къагурыIоныя…
1994-рэ илъэсым ичъэпыогъу, ащыгъум Краснодар краеу тызыхахьэщтыгъэм и Армянскэ район идзэ комиссариат Шумафэ къеджи, я 282-рэ хэушъхьафыкIыгъэ зенитнэ полкым икурсан­тэу къулыкъур ригъэжьэгъагъ. Ащ матросыцIэр къыщыраты­гъагъ.

1942-м ижъоныгъокIэ мазэ къыщыублагъэу ошъогум къи­хьэрэ пыим щызыухъумэщты­гъэхэ я 62-рэ полкым хэтэу зэуа­пIэм Iухьэгъагъ. 1943-рэ илъэсым нэмыцхэм ЦIэмэз къы­задзыхьэм, ар шъхьафит шIы­жьыгъэнымкIэ мэхьанэшхо зиIэ хъу­гъэгъэ зэо-зэпэуцужьэу «ЧIыгу ЗалэкIэ» (Малая Земля) зэджэгъэхэ чIыпIэм щыкIуагъэм ар хэлэжьагъ.
Мэзиблырэ а чIыпIэр ти­дзэ­хэм къагъэгъунагъэу тарихъым къыхэнагъ. Чэщи мафи пыир къяощтыгъэми, къызэкIэкIуагъэ­хэп. Ар къэзыухъумагъэхэр етIа­нэ ЦIэмэз шъхьафит зэра­шIыжьыгъэми хэлэжьэгъагъэх. Шумафи ахэм ахэтыгъ. Джащ фэдэу Кавказ нэмыцхэм къа­тезыхыжьыгъэхэм ар ащыщ. Ащ пае «За оборону Кавказа» зыфиIорэ медалыр къыфагъэ­шъошэгъагъ. Нэужми ар Хэ­гъэгу зэошхом иорденкIэ, Октябрьскэ революцием имедалькIэ, «За победу над Германией» зыфиIорэмкIэ, нэмыкI тынхэмкIэ мызэу, мытIоу къыхагъэщыгъ.
Шумафэ, ветераныбэхэм афэ­дэу, заом фэгъэхьыгъэу къыIо­тэныр икIасэщтыгъэп. ГущыIэ ха­дзэу, кIэкIэу зырыз горэхэр къыIоу къыхэкIыщтыгъ. Ишъэогъухэр, иIофшIэгъухэр, ежь фэдэ ветеранхэр бэу къылъихьэщтыгъэх, джахэм ахэсэу, ашъхьэ къы­рыкIуагъэмкIэ зэдэгощэжьхэмэ, къаIуатэрэм щыщ унагъом зэхихэу хъущтыгъ. Ащ тетэу зы­щызэогъэ чIыпIэхэм, инагра­дэхэр къызкIыфагъэшъошагъэ-
хэм ащыгъуазэ хъугъагъэх.
Ащ фэдэу ихьакIэхэм къафи­Iотэжьыгъагъэу игупсэхэм къа­шIэжьы… Матрос 28-рэ хъухэу хы ШIуцIэ Iушъом дэжь нэмыц­хэм къаухъурэихи, хым рафылIагъэх. Пыир зэкIафэн амал яIа­гъэп, ежьхэм афэдитIукIэ нахьыбагъ. Хым хэхьанхэшъ, есынхэу ары ныIэп къэнэжьыщтыгъэр. Ари хэкIыпIэ афэхъун дэдэу щытыгъэп, сыда пIомэ нэмыц къухьэлъатэр къашъхьарыбыбэзэ къахаощтыгъ. Чэщ-зыма­фэм тидзэкIолIхэр есыгъэх, 28-м щы­щэу нэбгырищ ныIэп псаоу къэнэгъагъэр. Ахэм Шумафэ ащы­щыгъ.
Зэо илъэс тхьамыкIагъохэр къызэпичыхи къызегъэзэжьым, ыгу етыгъэу еджэгъэ кIалэм шIэныгъэу зэригъэгъотыгъэр хэ­гъэгум къышъхьэпагъ.
Шумафэ 1923-рэ илъэсым мэзаем и 13-м къуаджэу Джэ­джэхьаблэ къыщыхъугъ, мэкъу­мэщышIэ унэгъо Iужъу къихъу­хьагъ. А лъэхъаным еджапIэ мы къуаджэм дэтыгъэп, гъунэгъу Тэуйхьаблэ кIохэзэ еджэщты­гъэх. Мы къоджитIум бэп азыфагу илъыр, ау пчэдыжь къэс, чъыIэми, къесыми, къещхыми, зыпари транспорт щымыIэу, лъэсэу укIонышъ, игъом апэрэ урокым уекIолIэныр къызэрыкIуагъэп. ЕтIани а лъэхъаным цIыфхэр дэеу щыIагъэх, щыгъын фабэр хэгъэкIи, лъапцIэу хэмытынхэу, сыдми зы цуакъэ горэ зыщалъэнэу яIагъэп, агу щизэу шхэщтыгъэхэп. Арэу щытми, Шумафэ гъэсэныгъэ зэригъэ­гъотынэу фэягъ, еджапIэм зы­чIахьэм ишIэ шIэгъошIоу зэрэщытыри къэнэфэгъагъ. Ежьыми сэнаущыгъэу Тхьэм къыхилъхьагъэр хьаулые ышIыгъэп, я 7-рэ классыр дэгъоу къыухыгъ.
Зэо ужым ар апэ Джэджэ­хьэблэ къоджэ Советым исекретарыгъ, етIанэ итхьаматэ ашIыгъагъ. Илъэс заулэрэ ащ Iутыгъэу, 1954-м колхозым пэщэныгъэр дызэрихьанэу фагъэзэ­гъагъ. Цыхьэ къыфашIэу ащ фэдэ Iэ­натIэхэр къызэрэфагъэшъуашэ­хэрэм пшъэдэкIыжьышхо зэрэпылъыр къыгурэIоти, классиблэу къыухыгъэм къыщыуцун ыдагъэп. Мэкъумэщ хъызмэтым пэщэ Iэ­натIэ щызезыхьэхэрэм яшIэ­ныгъэ зыщыхагъэхъорэ курсэу Краснодар мэкъумэщ институтэу а лъэхъаным къыщызэIуа­хыгъагъэр къыухыжьыгъагъ.
ИщыкIэгъэ гъэсэныгъэр зэригъэгъотыгъэми, ар икъущтыгъэп. Заом зэтыригъэзыгъэ мэкъумэщ хъызмэтыр зэтегъэуцожьыгъэн фэягъ. Ар IэшIэхыгъэп. Техникэр щыIагъэп, лэжьыгъэ чылапхъэ­хэмкIэ къин хэтыгъэх. ЦIыфхэр тхьамыкIэгъуабэу ашъхьэ къырыкIуагъэм, анэгу кIэкIыгъэм зэхигъэогъагъэх, заом хэкIодагъэр багъэ, псаоу къыхэкIыжьыгъэхэм ащыщыбэм шъобж хьы­лъэхэр атещагъэхэу къагъэзэ­жьыгъагъ, кIуачIэкIэ Iоф ашIэныр къин къащыхъущтыгъ, бзылъфыгъэхэмрэ зихэхъогъухэмрэ гугъа­пIэу щыIагъэр. ЕтIани, а лъэхъа­ным электричествэр яIагъэп, унэхэм ягъэфэбэн къиныгъ, лэ­жьапкIэ къатыщтыгъэп… Шумафэ а охътэ къиныр цIыфхэми, хабзэу къыщыгугъырэми ярэзэныгъэ хэлъэу къызэпичышъугъ. Ар тэ тигущыIэу щымытэу, къуа­джэм итарихъ тхыгъэхэм къа­хэнагъ.
Илъэсыбэрэ колхоз тхьамэтэ IэнатIэм Iутыгъэу мэкъумэщ хъыз­мэтым къыхэкIыжьыгъагъ. 1972-рэ илъэсым къыщыубла­гъэу 1987-м нэс цIыфхэм яфэIо-фашIэхэр зыщагъэцэкIэрэ Унэу («Дом быта» аIощтыгъ) къуаджэу Пэнэжьыкъуае дэтыгъэм ипэ­щагъ.
Шумафэ ицIыкIугъор, икIэлэгъур къызхиубытэгъэ уахътэр, заом ыпэкIи, зэо илъэсхэри, ыуж къикIыгъэхэри къиныгъэх. Сабыибэ зэрыс унагъомкIэ зэ­рэнахь къиныжьыгъэхэр нафэ. ЦIыфыр лъэшымэ, гу пытэ иIэмэ, къиныр къызтыригъакIорэп, ары пакIошъ, епсыхьэ, кIуачIэ къыреты. Шумафэ ащ фэдэу зэрэщытыгъэм, сыдми псынкIэу къызэкIэбгъэкIон умылъэкIынэу зэрэпытагъэм яшыхьатэу, ыпэ къикIыгъэ къиныбэм IофшIэныр шIу рагъэлъэгъугъагъ, рихьыжьагъэр зынэсын фаем дэмыхэу нигъэсын шэн къыхалъхьэгъагъ. Пэрытныгъэр тыди щиIыгъэу ыпэкIэ лъагъэкIотагъ. Ар зышIэщтыгъэхэм, дэлэжьагъэхэм къа­Iожьы.
Зыфэгъэзэгъэ Iофым теурыкIуагъэ къыщыхэфагъэу, рихьы­жьагъэр гъогуныкъом щычIи­дзыжьыгъэу, игъом зигъор ымы­шIагъэу ныбжьи алъэгъу­гъэп. Джащ тетэу Iоф умышIэуи къыпшIокIыщтыгъэп. Дэлэжьа­гъэхэм пэщэ пхъашэу зэрэщытыгъэр къаIо, ащ дакIоу зэхэшIыкI зэриIагъэм, цIыфыгъэшхо зэрэхэлъыгъэм къыкIагъэтхъы.
Нахьыжъхэм кIэлэцIыкIум, зи­хэхъогъум, ныбжьыкIэм зыфа­гъэзэнышъ, зэрэзекIохэрэр агу римыхьыгъэмэ араIоныр, афэгубжынхэр хабзэу зыщыщыты-
гъэ лъэхъаным сэ сыкъыхиу­бытагъ. Тянэ-тятэхэм, тянэжъ-­тятэжъхэм ямызакъоу, къуаджэм нахьыжъэу дэсхэми тапIугъ. Лъэпкъ хэбзэ дахэр зышIэу, зыгъэлъапIэу, зезыхьэрэ нэжъ-Iужъ акъылышIохэр чы­лэхэм ащыпсэущтыгъэх.
Ахэм афэдэу сикъуаджэ дэсыгъэхэм ащыщыгъ Джарымэкъо Шумафэ. Ащ ихьабл пIоми хъунэу, сэ сыщапIугъ, дэгъоуи къэсэшIэжьы. ШъхьэкIэфэны­гъэшхо зэкIэми фашIыщтыгъ, игущыIэ осэшхо иIагъ. Адыгэ хабзэхэм лъэшэу апылъыгъ, ахэр Iэпэдэлэл зышIыхэрэм пхъашэу иеплъыкIэ ариIон ылъэкIыщтыгъ. Тэ, зихэхъогъухэм, адыгагъэ къытхэфагъэу, тизекIуакIэ ыгъэ­рэзагъэмэ, гущыIэ дахэхэмкIэ ар къыхигъэщыщтыгъ. Сэ сшъхьэ­кIэ щыIэныгъэм къыщысшъхьэпэжьын гъэсэпэтхыдабэ Шумафэ къысиIуагъ, сыфэраз.
Шумафэрэ ишъхьэгъусэ Рахьмэтрэ, ар тичылэ ЛIыбзыухэм япхъугъ, сабыитф зэдапIугъ. Джа хэбзэ дахэу ежьхэм зэрахьэщтыгъэр ялъфыгъэхэм ахалъ­хьагъ, ахэм къакIэхъухьажьы­гъэхэм аратыжьыгъэх.
ГухэкIыми, зэшъхьэгъусэхэр непэ къытхэтыжьхэп. Шумафэ 1995-рэ илъэсым дунаим ехы­жьыгъ. ЩэIэфэкIэ ащ жъоны­гъуакIэм и 9-р, ТекIоныгъэшхом и Мафэ, анахь ыгъэлъэпIэрэ мэфэкIэу щытыгъ, ежэщтыгъ, хигъэунэфыкIыщтыгъ. А мафэр ары итынхэр зыхэлъ кIакор зызщилъэщтыгъэр. ХьакIэр бэу иIэщтыгъ, иныбджэгъухэр къэзэрэугъоищтыгъэх. Ащ фэшI илъфыгъэхэмрэ ахэм къакIэхъу­хьагъэхэмрэ илъэс къэс мы ма­фэм къызэхахьэх, ар зыщагъэтIылъыгъэм макIох.
Непэ мамыр щыIакIэ тиIэным фэбэнагъэхэм ащыщ Джарымэкъо Шумафэ. Тырэгушхо, ишIэжь тэгъэлъапIэ, егъашIэм тыгу илъыщт!
ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтхэр: Джарымэкъохэм яунэгъо хъарзынэщ.