Мы хъарзынэщ сурэтым арытлъэгъорэ пшъэшъищыр непэ макIэ къэзышIэжьыщтыр. Ау ахэр адыгэ бзылъфыгъэм игъэсэныгъэ итарихъ хэпчын умылъэкIыщт Iахь.

ИлъэсишъэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, мы бзылъфыгъэхэм язекIуакIэ адыгэм идунай зэпырагъэзагъ: ябынхэм зашIуагъэбылъи, кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зэрагъэгъотынэу 1925-рэ илъэсым Краснодар кIогъагъэх. А лъэхъаным, гъэсэныгъэр лъэпкъым къыхахьэу зыригъэжьэгъэ къодыем, адыгэ пшъэшъищым язекIуакIэ гурыIо­гъуаеу щытыгъ, бэмэ аумысыгъэх.

Ахэр тыгу къэзыгъэкIыжьыгъэхэр сурэтым итхэм язэу Оркъыжъэкъо Айщэт ышым икIалэу Оркъыжъэкъо Схьатбый. Мафэ горэм ар «Адыгэ макъэм» иредакцие къытеуагъ ыкIи «СыпIукIэ сшIоигъу къэбар горэм фэгъэхьыгъэу» къысиIуагъ. Сыхьатныкъо тешIагъэу хъулъфыгъэр къызэкIом, къэбар гъэшIэгъонэу лIэшIэгъукIэ узэкIэIэбэжьмэ Адэмые щыхъугъагъэм сыхигъэдэIуагъ. Тигъэзет ащ игугъу къыщытшIыгъэмэ игуапэ зэрэхъущтыгъэр къыIуагъ.
Зигугъу тшIыхэрэр зэунэкъощ пшъэшъищэу Оркъыжъэкъо Амдэхъан, Нешэ Хьаор ыкIи Оркъыжъэкъо Айщэт. Непэ ахэр псаужьхэп, хъугъэ-шIагъэм ишъыпкъапIэ къакIэрыпхыжьышъущтэп. Ау бзылъфыгъэхэм якъэбар адыгэ литературэм къыхэнагъ. Адыгэ поэзием лъапсэ фэзышIыгъэ Хьаткъо Ахьмэд ахэм ащ дэжьым афэтхагъ ыкIи иусэу «Пшъэ­шъищ ятхыд» зыфиIорэм хъугъэ-шIагъэр къыщиIотагъ.
«ПэгунитIу рахьыжьэ,
«Псыхьэ» аIошъ ежьэх,
Ахэр зэрахьэфэ зи IокIэ къапылъэп,
Къаплъэ щымыIэу чылэм къыдэкIых.
Хэгъуашъхьэр къаухьэшъ,
Кум зыкъырадзэ…»
1971-рэ илъэсым пшъэшъищым якъэ­бар техыгъэу Лъэустэн Юсыф романэу «Пшъашъэмэ янэфылъ» зыфиIорэр къы­дегъэкIы. Ау ыпаIокIэ, Хьаткъо Ахьмэд иусэ иIэубытыпIэу пшъэшъищымэ ялъэуж ефы. А уахътэм елъытыгъэу якъэбар зэрегъашIэ ыкIи ахэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэр 1966-рэ илъэсым, шэкIогъум и 6-м гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» къыщыхеуты. Ащ мырэущтэу къыщеIо:
«Илъэс тIокIитIу тешIагъ ар зыхъу­гъэм къыуж. Поэтым иусэ пшъэшъищмэ ялъа­гъо тытырищагъ, а хъугъэ-шIагъэм къы­фытигъэгъэзэжьыгъ, бын гъэшIэгъонхэм нэIуасэ тафишIыгъ. Джы адэмые пшъэшъищмэ ацIи къетIон, ятхыди къитIотыкIын тлъэкIыщт».
Джы тэри мары илъэс 59-рэ тешIэжьыгъэу пшъэшъищым ятхыдэ къыфэдгъэзэжьыгъ. А пстэури зихьатырыр ахэр зыфэбэнэгъэхэ, зыфэблэгъэхэ гъэсэныгъэу, тхыбзэу тиIэ хъугъэр ары.
Лъэустэн Юсыф истатья къызэрэщитхыгъэмкIэ, зэIахьыл пшъашъэхэу Оркъы­жъэкъохэу Амдэхъанрэ Айщэтрэ Нешэ Хьаор ягъусэу Адэмые гурыт еджапIэр къызэдаухыгъ. Апэрэ пшъэшъэжъыехэу ащ чIэхьэгъагъэхэм ахэр ащыщыгъэх. Еджэн ужым, илъэс 18 аныбжьэу, кIэлэ­егъэджэ курсхэм кIохэ ашIоигъуагъ, ау яунагъохэм къадырагъэштагъэп. Арыти, езыгъэджэгъэхэ Бахъукъо Шъалихьэ ыдэжь кIохи, ябынхэм амышIэу дэкIынхэу зэрэрахъухьагъэр раIуагъ.
«Адэ шъуамытIупщыщтмэ, зыкъяшъумыгъашIэу шъудэкI. Сэ къызэрэстырамылъхьаным фэшI шъуапэ Краснодар сыкIонышъ, сыкъышъупэгъокIыщт», — къариIуагъ. Джар ядэкIыкIэу пшъашъэхэр еджакIо кIуагъэх. Бахъукъо Шъалихьэ ыIуагъэм емыпцIыжьэу Краснодар къащыпэгъокIыгъ. Ащ игъусагъэх кIэлэегъэ­джэ курсым ащ дэжьым иIэшъхьэтетыгъэу Хьаткъо Ахьмэдрэ кIэлэегъэджагъэу Iэшъхьэмэфэ Даутэрэ. Ащ дэжьым пшъашъэмэ якъэкIуакIэ хъугъэр къызешIэ ужыр ары Хьаткъо Ахьмэд зафэусэгъа­гъэр. Еджэныр къызаухым пшъашъэхэм къарыкIуагъэри Лъэустэн Юсыф итхыгъэ къыщеIо. Тэри непэ ахэм такIэупчIэ­жьыгъ. Лъфыгъэу къатекIыгъэхэм гущыIэгъу тафэхъугъ.
КIэлэегъэджэ курсхэм ауж Нешэ Хьаор Адэмые кIожьыгъагъэ. ЧылэмкIэ апэрэ адыгэ бзылъфыгъэ кIэлэегъаджэ ар хъугъэ. Хьатикъуайи щылэжьагъ. Бузэрэ лIакъом янысэ мэхъу. Ау ыужкIэ, ушъхьагъу зэфэшъхьафхэм апкъ къикIэу, кIэлэегъэджэныр ыгъэтIылъыгъ. Колхозэу «Родина» зыфиIорэм щэлажьэ. Анахь IофышIэ пэрытхэм ясатырэ хэуцо. Гъэсэныгъэу ыгу зыфаблэщтыгъэм фыриIэгъэ шIулъэгъур илъфыгъэхэми ахилъхьагъ. Ыкъоу Бузэрэ Кимэ зэлъа­шIэрэ шIэныгъэлэжь, педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор. КIэлэегъэ­джэ лIэуж пчъагъэ ыгъэхьазырыгъ. Ащ икIалэу Бузэрэ Азамати шIэныгъэлэжь.
Оркъыжъэкъо Амдэхъан Краснодар кIэлэегъэджэ курсхэр къызщеухыхэм, ибэхэр зыщапIурэ еджапIэу Гъобэкъуае дэтыгъэм Iоф щишIэнэу агъэкIогъагъ. Кощхьэблэ Хъотхэм янысэ зэхъум, Iоф­шIэныр ащ щылъигъэкIотагъ. Зигъэпсэфынэу мэтIысыжьыфэ кIэлэцIыкIухэм гъэсэныгъэ аригъэгъотыгъ.
— Ары сэ сызыпIугъэр. Нэнэ ды­шъэу щытыгъ. ЕджакIо зэрэкIуагъэм фэгъэхьы­гъэу зи къытфиIотэжьыщтыгъэп, ау кIэ­лэегъэджэ шъыпкъагъ. Ипхъэшагъи ишъэбагъи зэголъыгъ. Нахьыжъэу чылэм дэсхэм янахьыбэр ащ ригъэджагъ. Непи ар къысаIо, — къыддэгощагъ Оркъы­жъэкъо (Хъут) Амдэхъан икъорэлъфэу Хъот Казбек.
Оркъыжъэкъо Айщэт ищыIэныгъи гъэшIэгъонэу зэпыфагъ. КIэлэегъэджэ сэнэхьатыр зегъотым, Къунчыкъохьэблэ гурыт еджапIэм щылэжьэнэу агъэкIуагъ. Алкъащхэм янысагъ. Ишъхьэгъусэ дзэ­къу­лыкъушIэу зэрэщытым къыхэкIэу Урал щыпсэугъ. Ау илъфыгъэхэм ащыщ ипсауныгъэ изытет къыхэкIэу, лIыр имыгъусэу, къыблэ шъолъырым къыгъэзэжьын фаеу мэхъу. Осетием заулэрэ щыIагъ. ЕтIанэ Мыекъуапэ къэкIожьыгъ, адыгабзэмкIэ кIэлэегъэджагъ. ПхъуиплIыр ыпIугъ, ылэжьыгъ, сэнэхьат аригъэгъотыгъ.
— Нэнэжъ сыдигъуи гъэсэныгъэр шIоIофыгъ. Ар ыпэ ригъэшъэу, мэхьанэшхо ритэу щытыгъ. Къиныгъэми, исабыйхэм зэкIэми сэнэхьат дэгъухэр аригъэгъотыгъ. Совет хабзэм ицIыфэу щытыгъ нахь мышIэми, тхьэшIошъхъуныгъэшхо хэлъыгъ, нэмаз ышIыщтыгъ. Шэн пытэ иIэу, бэщэчэу щытыгъ. Ащ фэмыдагъэмэ, пэкIэкIыгъэ заулэм апхырыкIышъущтыгъэп. Зэфэныгъэр инэшэнэ шъхьаIэщтыгъ. Сянэжъи сэнэхьатым фыриIэгъэ шIулъэгъумкIэ къыддэгощэгъэн фае. Сяни, сэри тыкIэлэегъадж, — еIо Оркъыжъэкъо Айщэт ипхъо­рэлъфэу Кушъу Сюзаннэ.
КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, тхыдэ зыфызэхалъхьэгъэ пшъэшъищыр чыжьэплъагъэх, язекIуакIэкIи бэмэ гъогур къафызэIуахыгъ. Ахэм ауж адыгэ пшъэшъабэ кIэлэегъэджэ сэнэхьатым къыфэкIуагъ. Ары пакIошъ, бзылъфыгъэмкIэ ащ нахь Iоф дэгъу, къабзэ щымыIэу джы къызнэ­сыгъэми адыгэ унагъохэм ащалъытэ. Непэ республикэр пштэмэ, къэралыгъо IофшIапIэхэм ащылажьэрэм ызыщанэр кIэлэегъадж. Ахэм япроцентышIур бзылъфыгъэх.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: унагъохэм яхъарзынэщхэр.