Шъаукъо Аскэр къытхэтыгъэмэ, къызыхъугъэр непэ илъэс 90-рэ хъущтыгъэ. Къытхэмытыжьми, лъэуж дахэу чIым къытыринагъэр хэкIокIэжьырэп, игъэ­хъагъэхэм лъэпсэ пытэ адзыгъ, иIофшIагъэхэр мыкIодыжьын Iахьэу бзэшIэныгъэм ­къыфигъэнагъ.

Шъаукъо Аскэр Абубэчыр ыкъор гъэтхапэм и 5-м 1935-рэ илъэсым чылэу Хьатыгъужъыкъуае къыщыхъугъ. ИкIэлэцIыкIугъо зытефагъэр ящэкIырэ илъэс фыртынэхэр ары. Илъэсищ нахь ымыныбжьэу ятэу Абубэчыр лъэпкъым ипыйкIэ алъыти, агъэтIысыгъагъ. ИщыIэныгъэ ащ лъэшэу къыгъэхьылъэ­щтыгъ. Ежь шIэныгъэлэжьым ыIощтыгъ: «КIэлэцIыкIу IыгъыпIэм сыкъычIагъэкIыгъагъ, ком­сомолым сыхамыгъэхьанэу бырсыр къысашIылIэгъагъ. Институтым сызычIэхьэм, къэтха­къохэмэ сIоти, ренэу сыгу цапэкIэ сIыгъыгъ. А зэпстэуми кIэлэцIыкIу психологиер зэщагъакъо, зэкIэIулIагъэу уагъэпсэу, ыужкIи ахэр уишэн-гъэпсыкIэ лъэужэу къыхэнэжьых». Ау сыд фэдизэу икIэлэцIыкIугъо илъэс­хэр къиныгъэми, еджапIэр къы­зеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет чIахьи 1956-рэ илъэсым къыухыгъ.
Шъаукъо Аскэр иIофшIэн гъогу 1956-рэ илъэсым редакциеу «Социалистическэ Адыгеим» щырегъажьэ. Апэ корректорэу, етIанэ зэдзэкIакIоу Iоф ешIэ. Ащ ыуж Адыгэ научнэ ушэтыпIэ институтым бзэмкIэ иотдел ипащэу лэжьагъэ.
1960-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1963-рэ илъэсым нэс Москва СССр-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэшIэныгъэмкIэ и Институт иаспирантурэ щеджэ. 1963-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ищыIэныгъэ гъогу зыщиу­хыгъэ мафэм нэс Адыгэ къэ­ра­лыгъо университетым ассистентэу щиубли, профессорыцIэр иIэу щылэжьагъ.
1967-рэ илъэсым «Категория наклонения в адыгейском языке» зыфиIорэ кандидат диссертациер, 1960-м — докторскэ диссертациеу «Основы адыгейской лексикографии» СССр-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие бзэ­шIэныгъэмкIэ и Институт къыщегъэшъыпкъэжьы. 1969-рэ илъэсым доцентыцIэр, 1992-рэ илъэсым профессорыцIэр къыфагъэшъошагъ.
1992-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1997-рэ илъэсым нэс ­Адыгэ къэралыгъо университетым иадыгэ кафедрэ ипащэу Iоф ышIагъ. А илъэсхэм кавказоведением, адыгабзэм ятарихъ, джырэ адыгабзэм яхьылIэгъэ спецкурсхэм къяджэщтыгъ.
Адыгэ бзэшIэныгъэм и Гупчэ ипащэуи Шъаукъо Аскэр Iоф ышIагъ. Гупчэу, лъэпкъымкIэ адыгэ бзэшIэныгъэм, кавказыбзэхэм язэгъэшIэнкIэ мэхьа­нэ­шхо зиIагъэр, гукъау нахь мы­шIэми, шIэныгъэлэжьым иду­най зехъожьым, псынкIэ дэдэу зэфашIыжьыгъ.
Шъаукъо Аскэр мыпшъыжьэу гъэсэныгъэм ихьасэ илъэс 50-м ехъурэ щылэжьагъ. Адыгабзэм изэгъэшIэн, иушэтын зыпылъыгъэ уахътэм IофшIэгъи 100-м ехъу къыхиутыгъ. Ащ инаучнэ IофшIэнхэм бзэм илъэныкъуабэр къызэлъаубыты, ахэр лексикологием, фразеологием, тер­минологием, морфологием, морфемикэм, гущыIэгъэпсыным, синтаксисым, стилистикэм, ор­фографием, литературабзэм язэхэмыфыгъэ Iофыгъохэм къа­тегущыIэх. Адыгэ лексикографием итеорие къызэригъэнэфагъэм дакIоу адыгэ бзэшIэны­гъэм иIахь зэфэшъхьафхэм якъызэхэфын игъэкIотыгъэу хэлэжьагъ.
Адыгэ лексикологием иуцун Шъаукъо Аскэр ытхыгъэхэм чIыпIэ гъэнэфагъэ щаубыты. Ащ иIофшIагъэхэу «Основы адыгской лексикографии», «Адыгабзэм илексикэрэ ифразеоло­гиерэ», «Адыгэ литературабзэм къыкIугъэ гъогур» зыфиIохэрэми, нэмыкIхэми адыгэ лексикологием илъэныкъо зэфэшъхьафхэм якъызэхэфын игъэкIотыгъэу къащылъэгъуагъ.
Шъаукъо Аскэр лъэпкъ гущы­Iэлъэ зэфэшъхьафхэм язэхэгъэу­цонкIэ ыкIи редактировать шIыгъэнхэмкIэ сэнаущыгъэ ин IэкIэлъыгъ. 1994-рэ илъэсым Шъаукъо Аскэр, Даур Хьазрэт, Бырсыр Батырбый «Адыгабзэм итхэнхэбзэ гущыIалъ» зыфи­Iорэр кIэлэеджакIохэм апае къыдагъэкIыгъ. ГущыIалъэм джырэ адыгэ литературабзэм илексик ары къыдэхьагъэр, ау бэрэ амыгъэфедэрэ гущыIэхэу художественнэ ыкIи сэнэхьат зэфэшъхьафхэм атегъэпсыхьагъэу литературэм къыхафэхэрэм, тхакIэмкIэ анахь зыпкъ имыуцогъэ гущыIэхэм ащыщхэм ащ чIыпIэ щагъотыгъ. ГущыIалъэм гущыIэ мин 12 фэдиз къыдэ­хьагъ, ударениери къыщытыгъ.
2002-рэ илъэсым «Лингвометодикэ терминхэм яурыс-­адыгэ гущыIалъ ыкIи Лингвометодикэ терминхэм яадыгэ-урыс гущы­Iалъ» зыфиIорэр Аскэр (Мэ­рэтыкъо Къасим, Шъхьэлэхъо Римэ игъусэхэу) къыдигъэкIыгъ. Мы гущыIалъэр IахьитIоу зэхэт. Апэрэм — урыс терминхэр адыгабзэкIэ, ятIонэрэм — адыгэ терминхэр урысыбзэкIэ щызэдзэкIыгъэх. Ащ урысы­бзэкIэ термин 1256-рэ ыкIи адыгабзэкIэ 1200-рэ къыдэ­хьагъ.
1975-рэ илъэсым гущыIэ мин 20 фэдиз зыдэхьэгъэ «Адыгэ-­урыс гущыIалъэр» Шъаукъо Аскэр иредакциекIэ къыдэкIыгъ. Мы гущыIалъэм адыгабзэм илексикэ ибаиныгъэ къыгъэлъэ­гъорэ къодыеп, ащ адыгэ бзэшIэныгъэм ихэхъоныгъэ диштэу гущыIэхэмрэ фразеологиехэмрэ орфографиемкIи, грамматикэмкIи апэрэу анахь тэрэзэу ыкIи анахь куоу зыщызэхэфыгъэ научнэ IэпыIэгъоу алъытэ. Худо­жественнэ, общественнэ-политикэ, учебнэ-методикэ литературэм щагъэфедэрэ гущыIэ-
хэм язакъоп ащ къыдэхьагъэр. Жэ­рыIо творчествэм ипроизведениехэм къахэхыгъэ гущыIэхэми, джащ фэдэу литературабзэм джыдэдэм макIэу къыхафэхэу, хьайуанхэм, къэкIырэ лъэпкъхэм ацIэхэми чIыпIэ гъэнэфагъэ ащ щаубыты. ГущыIалъэр цIыф жъу­гъэхэм агъэфедэным тегъэпсы­хьагъ.
Шъаукъо Аскэр (КIобэ Б. игъу­сэу) «Адыгабзэм истилистик» зыфиIорэ IофшIагъэу 1979-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъэр стилистикэ шапхъэу адыга­бзэм иIэхэр зэрэбгъэфедэщт шIыкIэм къытегущыIэ.
«Адыгэ литературабзэм къы­кIугъэ гъогур» 1994-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Тхылъым ипшъэ­рылъыр кIэлэегъаджэхэм литературабзэмкIэ ятеоретическэ шIэныгъэ зыригъэушъомбгъуныр ыкIи ащ тетэу ахэм яIофшIэн нахь шIуагъэ къытэу зэхащэнымкIэ амал хъуныр ары.
Шъаукъо Аскэр 1983-рэ илъэ­сым «Адыгабзэм иморфологие» къыдигъэкIыгъ. Морфологием зэригъашIэрэр — бзэ гущыIэхэр лексикэ-грамматическэ гущыIэ купхэу зэрэщытхэмкIэ къызэ­рэхагъэщырэ шIыкIэхэр къыщетых ыкIи бзэ гущыIэхэм язэ­гъэшIэн къатегущыIэ, гъэцэкIэн IофшIэнхэр кIыгъух.
1997-рэ илъэсым «Избранные работы Д. А. Ашхамафа» зыфи­Iорэ тхылъыр Мэрэтыкъо Къасимэ игъусэу къыдагъэкIыгъ. Ар шIэныгъэлэжь цIэрыIор илъэсишъэ зэрэхъугъэм фагъэхьыгъагъ.
2002-рэ илъэсым Шъаукъо А. (Къэлэшъао А. игъусэу) «Наречие как часть речи в адыгейском языке» зыфиIорэ тхылъыр къыхиутыгъ. IофшIагъэм игъэкIотыгъэу наречием иморфологическэ ыкIи исинтаксическэ нэ­шанэхэр къыщеты.
ШIэныгъэлэжьым иаужырэ илъэсхэм гухэлъ бэдэдэ иIагъ. Ащ джырэ адыгабзэм играмматикэ изэхэгъэуцон ишъыпкъэу Iоф дишIэщтыгъэ: лексикэм, фо­нетикэм, морфологием, синтаксисым яхьылIэгъэ научнэ шIэныгъэхэмкIэ кIэлэегъаджэ хъущт студентхэр уIэшыгъэнхэр ыкIи а шIэныгъэхэр егъэджэным щагъэфедэжьын алъэкIыным фэгъэсэгъэнхэр. Ау игу­хэлъ­хэр икъоу къыдэхъугъэп. Зыуж илъэс пчъагъэрэ итыгъэ грамматикэм иапэрэ тхылъэу «Джырэ адыгабз» зыфиIорэр ыгъэ­хьа­зырынэу игъо ифагъ, ау тхы­лъыр къыдэкIыгъэу къылъэгъужьыгъэп.
«Джырэ адыгабзэр» 2009-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэ­кIыгъ. Мыщ игъэкIотыгъэу непэрэ адыгабзэм итеорие иIофыгъо шъхьаIэхэр, литературабзэр, ащ инэшанэхэр, игъунапкъэхэр, адыгэ тхыбзэмрэ литературабзэмрэ ягъэпсын, лексикологиер, адыгабзэм илекси­кэ-семантикэ гъэпсыкIэ, нэмыкI лъэныкъуабэ къыщытыгъ. Пунк­туациер, бзэм ехьылIэгъэ еплъы­кIэу шIэныгъэлэжьхэм яIэхэр мыщ къыщыреIотыкIых ыкIи авторым ежь изэфэхьысыжьхэмкIэ еухыжьы. ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, мыр джырэ адыгабзэр теоретическэу къэтхыхьэгъэным ыкIи практическэ гъэцэкIэнхэмрэ зэхэфынхэмрэ афэгъэхьыгъ. IофшIагъэм гъэцэкIэнхэр, зэхэфынхэр, упчIэхэр ыкIи таблицэхэр кIыгъух.
Учебникыр апшъэрэ еджапIэм имызакъоу, гурыт еджапIэхэм, Адыгэ педколледжым ащезы­гъаджэхэрэм агъэфедэн алъэ­кIыщт. АспирантхэмкIи, докто­рантхэмкIи, бзэшIэныгъэлэжьхэмкIи Iэрыфэгъоу щыт.
2025-рэ илъэсым «Джырэ адыгабзэм» иятIонэрэ Iахьэу Долэ Рузанэ игъусэу атхыгъэр къыдэкIынэу хьазыр. Ар афэгъэхьыгъ гущыIэзэгъусэхэмрэ гущыIэухыгъэмрэ.
ШIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэр ыгъэхьазырынымкIэ, аспирантхэм, докторантхэм Iоф адэшIэгъэнымкIэ ащ ыпшъэ ифагъэр макIэп. Анахь Iоф къинми екIо­лIакIэ къыфигъотыщтыгъ. Ащ къыхэкIэу бэмэ упчIэжьэгъу ашIыщтыгъ, IэпыIэгъу фаеу бэ къеуалIэщтыгъэр. Ахэм мышъхьахэу адэIэпыIэныр ипшъэ­рылъэу ылъытэщтыгъ, амал горэ иIахэмэ, ымыгъэразэу цIыф IуигъэкIыжьыщтыгъэп.
Шъаукъо Аскэр университетым, республикэм иобщественнэ щыIакIэ чанэу ахэлажьэщтыгъэ: адыгэ филологием ика­федрэ ипэщагъ, АКЪУ-м филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат диссертациехэр зыщыпхырагъэ­кIырэ советым хэтыгъ, Адыгэ Республикэм и Президент дэжь адыгабзэмкIэ щыIэ Советым щыщыгъ.
ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, цIыф къызэрыкIоу щытыгъэп А. Шъаукъор, илъэс пчъагъэрэ тыригъэджагъ, Iоф дэтшIагъ, ау зэ нэмыIэми тхэным ыуж зэри­хьагъэм игугъу къытфишIыгъэп. ШIэныгъэлэжьым ихъарзынэщ Iоф датшIэ зэхъум, рассказэу «Насыпыр зикъашъхь» зыфиIо­рэр «Адыгэ макъэм» къыхиуты­гъагъэу ыкIи ригъэжьагъэу зы повесть къыхэкIыгъ. Повестым теджэ зэхъум, ежь Аскэр къыт­фиIуатэщтыгъэ хъугъэ-шIагъэхэри игерой шъхьаIэхэм ахэтлъэ­гъуагъ.
ШIэныгъэлэжьым иIофшIа­гъэхэм лъэпсэ пытэ адзыгъ, иIофшIагъэхэр, итхылъхэр мыкIосэжьын жъуагъоу лъэпкъым къыфэнагъэх, ыцIэ адыгэ тарихъым къыхэнэщт.
Мурад ГощлъапI.
Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, доцент.