Культурэмрэ бзэмрэ лъэпкъ тарихъым иухъумэнкIэ анахь мэхьанэ зиIэ лъэныкъох. Джырэ уахътэу тызыхэтым ар къегъэнафэ. Тхыбзэ зиIэ лъэпкъыр дунаим шэпхъэ гъэнэфагъэкIэ хэуцо.

Я XIX — XX-рэ лIэшIэгъухэм адыгэ хьарыфылъэм изэхэгъэуцон шIэныгъэ зиIэ гъэсагъэхэр ыуж итыгъэх. Бэрсэй У., Анцо­къо Х., ХыдзэлI И а лъэны­къомкIэ яшIуагъэ къагъэкIуагъ. Ахэм зэхагъэуцогъэ хьарыфы­лъэхэр зэрытыгъэ тарихъ зэманым елъытыгъэу лъэпкъым ыгъэфедэнэу хъугъэп.
1922-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкур загъэпсым, адыгабзэм хэхъоныгъэ ышIынымкIэ амалхэр щыIэ хъугъэх. Совет хабзэр загъэуцум лъэпкъыбзэ­хэм къэралыгъом иIэпыIэгъу аригъэгъотыгъ. 1918-рэ илъэсым араб хьарыфкIэ тхыгъэу апэрэ адыгэ гъэзетэу «Краснэ Кубан» къыдэкIыгъ. Джащ фэдэу об­щественнэ-политическэ лите­ратурэр араб хьарыфым илъэу адыгабзэкIэ къыдэкIынэу зы­ригъэжьагъэр 1923-рэ илъэсыр ары.

Адыгабзэм къыкIэлъыкIорэ хэхъоныгъэ зишIыгъэр 1927-рэ илъэсыр ары. БзэшIэныгъэлэжьхэу Iэшъхьэмэфэ Даутрэ Николай Яковлевымрэ адыгабзэр латин хьарыфхэм аралъхьагъ.
Гупчэ ыкIи шъолъыр хэбзэ къулыкъухэм анаIэ тетэу адыгэ тхыбзэм ихэгъэхъон еублэ, еджэхэрэм япчъагъэ зэрэха­хъорэм, лъэпкъ литературэ зэфэшъхьафхэр къызэрэхауты­хэрэм яшIогъэшхо къэкIо. А уахътэм цIыф гъэсэгъэшхоу Цэй Ибрахьимэ къызэриIощтыгъэмкIэ, «адыгабзэр латин хьа­рыфым зыралъхьэм лъэпкъым икультурэ ыкIи ыбзэ зэригъэшIэным нахь фаблэ хъугъэ». Ар къэзыушыхьатырэ пчъагъэхэр щыIэх. 1932-рэ илъэсым (ААХ-р зызэхащагъэр илъэси 10 зэ­хъум) тхылъ зэфэшъхьафэу 281-рэ япчъагъэкIэ мин 700-м нэсэу къыхаутыгъагъ. Адыгабзэр араб хьарыфхэм 1918 — 1926-рэ илъэсхэм арылъ зэхъум тхылъ 25-рэ ныIэп къыдэкIыгъагъэр.

АР-м и Лъэпкъ музей ыкIи Лъэпкъ тхылъеджапIэм яхъарзынэщхэм илъэси 100-кIэ узэкIэ­Iэбэжьмэ адыгабзэкIэ къыдагъэ­кIыгъэгъэ тхылъхэм ащыщхэр ачIэлъых. Ащ фэдэу Лъэпкъ музеим ихъарзынэщ латин хьарыфхэмкIэ хэутыгъэ тхылъ 80 чIэлъ. Адыгэ культурэм ыкIи тарихъым афэгъэхьыгъэ тхы­лъэу къыхаутыщтыгъэхэр Лъэпкъ му­зеим ипащэу Наурзэ Ибра­хьимэ музеир къызызэIуахыгъэ 1925-рэ илъэсым щыублагъэу Адыг­промторгымкIэ къызIэкIигъа­хьэщтыгъэх. Хэкум икъэралыгъо Iэшъхьэтетхэу С. Сихъумрэ А. Хьэтанэмрэ Хэку лъэпкъ тхылътедзапIэм Ростов къыщыхиутыщтыгъэ тхылъхэм ащыщхэр музеим ратыщтыгъэх. 1930-рэ илъэсым щыублагъэу Краснодар дэтыгъэ лъэпкъ тхылътедзапIэм Iоф ышIэнэу ыублагъ. Тхылъ къыдигъэкIы къэс экземпляри 2 — 3 музеим къыритыщтыгъ. Унэе хъарзынэщхэм къахэхыгъэ тхылъхэри музеим шIухьафтынэу къыратыщтыгъэх.
1930-рэ илъэсым щыIэгъэ репрессиехэм цIыфхэм ямызакъоу тхылъхэри къыхиубытагъэх. «Лъэпкъым ипыйхэу хэкум гъэсэныгъэмкIэ иотдел ипащэщтыгъэхэу Борэным ыкIи ПIэтIыуащэм гурыт еджапIэхэм апае адыгабзэкIэ къыхарагъэутыгъэ тхылъхэр амыщэнхэу, тхылъеджапIэхэм ыкIи гурыт еджапIэхэм къаIыхыжьыгъэу, илъэсыкIэ еджэгъум ехъулIэу ахэм ачIыпIэ ихьащт тхылъхэр лъэпкъ тхылъеджапIэм къыхиутынхэу унашъо афэтэшIы» зыфиIорэр 1937-м къыдэкIыгъ.КIэрэщэ Темботрэ Хьаткъо Ахь­мэдрэ литературэмкIэ ублэпIэ еджапIэм пае 1935-рэ илъэ­сым къыдагъэкIыгъэ тхылъыр музеим ихъарзынэщ къыхэнагъ. ГъэшIэгъоныр Бэрон Исмахьилэ иредакциекIэ ар къыдэкIыгъагъ. Тхылъым хабзэм пэшIуекIоу зыпари дэтыгъэп: Крыловым ибаснэхэр, Хьаткъо А. иусэхэр, Совет хабзэм фэгъэхьыгъэ текстхэр. Пстэури а уахътэм къыдэкIыщтыгъэ тхылъхэм къарагъахьэщтыгъэмэ афэдагъ.

Латин хьарыфхэмкIэ тхыгъэ адыгэ тхылъхэу музеим ихъарзынэщ хэлъхэр зэтефыгъэх: егъэджэн, общественнэ-политическэ, шIэныгъэ ыкIи художест­веннэ литературэу щыт. Джащ фэдэу художественнэ литературэу ахэтыр тхылъих зэрэхъу­рэр: КIэрэщэ Тембот ироманэу «Щамбул» иапэрэ едзыгъо (Краснодар, 1934-рэ илъэс), Лъэустэн Юсыф ирассказэу «Аминэт» (Краснодар, 1936-рэ илъэс), Хьаткъо Ахьмэд итхыгъэу «Жертва денег» (Краснодар, 1928-рэ илъэс), А. Пушкиным итхыгъэу «Никакой пощады», Цэй Ибрахьимэ зэридзэ­кIыгъэхэр (Краснодар, 1931-рэ илъэс), Цэй Даут итхылъэу «Ша­риат», едзыгъуиплI хъурэ пьесэу адыгабзэкIэ тхыгъэр (Краснодар, 1929-рэ илъэс), Хьаткъо Ахьмэд Дзэ Плъыжьым фэгъэхьыгъэу ыугъоижьыгъэ усэхэмрэ орэдхэмрэ. КIэращэмрэ Лъэустэнымрэ ятхылъхэр япчъагъэкIэ мин хъухэу къыдагъэкIыгъагъэх нахь мышIэми, тхылъ зырызэу хъарзынэщым къыхэнэжьыгъэх.

Хъарзынэщым хэлъхэм ащыщ литературнэ журналэу «Адыгэ шъхьафит» зыфиIорэм Кавказ заом илIыхъужъэу Тыгъужъыкъо Къызбэч фэгъэхьыгъэ усэхэу Коблым ытхыгъэхэр дэтых.
Адыгэ хьарыфылъэр зэхэзыгъэуцогъэ Iэшъхьэмэфэ Даутэ къыхигъэщыщтыгъ: «Адыгэ кIэлэегъаджэхэм политическэ уп­чIэхэр еджапIэхэм ащыпхыращынхэм пае адыгабзэкIэ къы­хэутыгъэ обществоведческэ ли­тературэ зэрэщымыIэм иягъэ къэкIо». Адыгэ автоном хэкум а щыкIагъэри дегъэзыжьы. ГущыIэм пае, колхоз зэтегъэпсы­хьаным, егъэджэнхэм язэхэщэн афэгъэхьыгъэ тхылъхэр къы­хаутынхэу рагъажьэ.
Хьисапыр, географиер, нэмыкIхэр адыгабзэкIэ еджапIэм зэращарагъахьыщтыгъэ тхылъхэри непэрэ кIэлэегъаджэхэм агъэфедэн алъэкIыщт хъарзынэщ хьалэмэтых. Хьэтанэ А., Н. Поповым, Одэжьдэкъо Х., Джарымэ И. ятхылъхэр ащкIэ шыхьатых.
Ныбжь зиIэу тхэкIэ-еджакIэ зымышIэхэрэм апае къыдагъэ­кIыщтыгъэ тхылъхэри гъэшIэ­гъоных. ЕкIолIэкIэ гъэнэфагъэу егъэджэным щыбгъэфедэн фаехэр ахэм къащытхыхьагъэх. Ащ фэдэ тхылъхэм якъыдэгъэ­кIын пIэлъэ гъэнэфагъэ къапалъхьэщтыгъ. Игъо имыфэхэ хъумэ, ащ якъыдэгъэкIын пэ­Iухьащт ахъщэм икъэтIупщын зэпагъэущтыгъ.
ЕджапIэм щагъэфедэрэ тхылъхэм якъыдэгъэкIынкIэ Адыгэ музеим ишIогъэшхо къы­гъэкIуагъ. Ащ пащэу Наурзэ Ибрахьимрэ сурэтышIэу И. Ко­валенкэмрэ 1927-рэ илъэсым Гъобэкъуае, Афыпсыпэ, Щынджые, Бжыхьэкъоежъым ащатырахыгъэ сурэтхэр тхылъхэм къадэхьагъэх.
1926-рэ илъэсым Iэшъхьэ­мэфэ Даутэ араб хьарыфхэмкIэ къыхиутыгъэ букварэу «Тропа» зыфиIорэр 1928-м латин хьарыфхэмкIэ къыдагъэкIыжьыгъагъ, ипчъагъэкIэ мини 5 хъу­щтыгъэ. КIапсэм шъхьапы­рып­кIырэ ыкIи кIэн ешIэрэ чылэ кIэлэцIыкIухэм ясурэтхэр ащ къы­дэхьагъэх.
1916-рэ илъэсым ЛъабычIэм­рэ Хьаткъомрэ Уфа имед­ресе щеджэхэ зэхъум «Тропа» зыцIэ журнал къыдагъэ­кIыщтыгъэ.
Сихъу Сэфэрбыйрэ КIубэ Щэ­банрэ къыдагъэкIыгъэ егъэ­джэн тхылъэу «Первая тропа» зыфиIорэр гъэшIэгъон дэд. Ар тфэгъогогъо къыхаутыжьыгъ, нэкIубгъуи 157-рэ мэхъу, сурэтыбэ дэт. Адыгэ лъэпкъ тамыгъэхэр, тхыпхъэхэр, чылэ щы­IакIэр къэзыгъэлъэгъорэ сурэт­хэр ащ бэу дэтых. ГущыIэм
пае, чэм ыкIи мэл Iэхъогъухэр, псыхъом зыщызгъэпскIырэ сабыйхэм ясурэтхэр тхы­лъым къыдэхьагъэх. Дэрэ машинэу «Зингерым» кIэрыс адыгэ бзылъфыгъэм латин хьарыфхэмкIэ кIэтхагъ: «нанэ мадэ — мадэ нанэ».
Хьарыфылъэм адыгацIэ нэмыкI къыхафэрэп: Сас, Пэтэрэз, Батыр, Мэджыд, Трам, Нал­мэс, Саудэт, Батмыз, Гъазий, Асэкъал. КIэлэцIыкIухэр зэджэнхэ фэе сатырхэр къызэрыкIо дэдэх. ГущыIэм пае, хъэренэм фэгъэхьыгъэм укъе­джэшъу: «Хъа­рихъан хъэренэм ис. Хъаджэт хъаренэм гот.
— А Хъэрихъан, хъэренэм къикI!
— Хэта хъэренэм исыр?
— Хъэренэм исыр Хъарихъан.
— Хэта хъэренэм готыр?
— Хъаренэм готыр Хъа­джэт».
Джащ фэдэу тхьамафэм има­фэхэм ацIэхэр адыгабзэкIэ тхы­лъым къыдэхьагъэх. Гъэ­шIэгъоныр шэмбэтым ыцIэу итыр — мэфэзакъу. Кушъэ орэдхэр дэтых. Лъэпкъ культу­рэр, шэн-хабзэхэр тхылъым къыщыгъэлъэгъуагъэх.
Мы тхылъхэр адыгэбзэ къабзэкIэ тхыгъэх, лъэпкъ тари­хъым, этнографием игъэлъэ­гъуапIэх. ШIэныгъэ куум икъэ­кIуапIэх. Саугъэт лъапIэу плъы­тэнхэ плъэкIыщт.
УФ-м изаслуженнэ кIэлэ­егъа­джэу БрантIэ Ш. хьарыф зэ­фэшъхьафхэмкIэ къыдагъэ­кIы­гъэгъэ адыгэ тхылъхэр ыугъои­щтыгъэх. КIэлэегъаджэхэм яшIэ­ныгъэхэм зыщахагъахъорэ Адыгэ хэку институтым иIофышIэу Джыгунэ М. БрантIэм идунай зехъожьым ащ ыугъоигъэ тхылъхэр музеим къыритыжьыгъагъэх.
Лъэпкъыбзэм икъэухъумэн илъэс зэфэшъхьафхэм шIэныгъэлэжьхэр джащ фэдэу дэлэ­жьагъэх. «Фарзэ узэрэзэпырыкIыгъэм тетэу адыгабзэр хэта зищыкIагъэр?» — а охътэ чыжьэми зыIощтыгъэхэр къа­хэкIыщтыгъэми, хьарыфылъэхэм адэла­жьэщтыгъэх, тхылъхэр къыдагъэкIыщтыгъэх.
«Тхыгъэхэр стыхэрэп» («рукописи не горят») — ар тари­хъым къыхэнэгъэ еплъыкI. Пуш­киным ыбзэкIэ итхыгъэхэм тызыщяджэрэ лъэхъаным зи­гугъу къэтшIыгъэ тхылъэу лъэпкъым къыфэнагъэхэр къыта-­
джэ­хэрэм фэд — КIэрэщэ Тембот, Теуцожь Цыгъо, нэмыкI тхэкIо цIэрыIоу тиIэхэм ятхыгъэхэр зэрэтхыгъэ бзэмкIэ Iунхэ, къыт­кIэхъухьэрэ лIэужхэм ныдэлъфыбзэр лъагъэ­кIуатэу ахэм яджэнхэ, зэрагъэ­шIэн фае.
Кудай Мариет.
АР-м и Лъэпкъ музей тари­хъымкIэ иотдел ипащ.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.