Меркицкэ Рэщыдэ усакIу, кIэлэцIыкIу литературэм фэгъэзэгъэ тхакIу, фольклорист, журналист, кIэлэегъадж. Краснодар краим и Анэпэ район хахьэщтыгъэ адыгэ къуаджэу Хьатрамтыку къыщыхъугъ, ащ дэтыгъэ еджапIэм щеджагъ.

1924-рэ илъэсым Хьатрамтыку дэсыгъэ нэтыхъое лъэпкъыр зэрэпсаоу къэкощыжьхи, Адыгеим къэкIожьыгъэх, Тэхъу­тэмыкъое районым чIыпIэу къащаратыгъэм щытIысыгъэх. Лъэпкъым ыцIэкIэ чылэм еджэжьыгъэх, Нэтыхъуай фау­сыгъ. Адыгеим къызагъэзэжьым ыуж Хьатрамтыку еджапIэм щеджэщтыгъэ нэбгырэ 30 фэдизмэ яшIэныгъэхэм ахагъэхъо­ным Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые лъып­лъагъ, ахэр къалэхэу Краснодар, Ростов, Москва яеджэн щылъаригъэгъэкIотэныр фызэшIокIыгъ. Гъэсэгъэшхо хъугъэхэу ахэм ащыщыбэм пэщэ IэнатIэхэр Адыгэ хэкум щагъэцэкIагъ.
Меркицкэ Рэщыдэ Краснодар зыщеджа­гъэр, кIэлэегъэджэ сэнэхьатыр ащ щызэригъэгъотыгъ, Нэтыхъуае, Тэхъутэмыкъуае ыкIи Щынджые адэтыгъэ еджапIэхэм ащылэжьагъ. Нэужым ар Мыекъуа­пэ, Адыгеир нэмыц техакIохэм аубытыфэ, щыпсэугъ.
Рэщыдэ цIыкIузэ хъэренэм къизи, сэкъатныгъэ иIэ хъугъагъэ, илэгъухэм адэджэгунэу хъущтыгъэп. Шъэожъыем ицIыкIугъо уахътэм къыщегъэжьагъэу хьакIэщым къыщаIотэрэ къэбархэм ядэIуныр икIэсагъ. Рэщыдэ унагъуи, сабыитIуи иIагъ, ау, гухэкI нахь мышIэми, илъэс 30 нахь ащ къыгъэшIагъэп. БэгъашIэ мыхъу­гъэми, гъэхъагъэу иIэр бэ.
Нэмыц техакIохэм зэрякIодылIагъэр гууз-лыузэу нахьыжъэу къуаджэм дэсхэм къаIотэжьыщтыгъ. Ау Рэщыдэ зэрэтхэкIуа­гъэр зыми къыIуатэу зэхэсхыщтыгъэп. Нэтыхъое тхылъеджапIэм IофшIэныр зыщесэгъажьэм, тхакIохэу заом хэкIодагъэхэм ацIэ къызщыриIорэ ыкIи атхыгъэ­хэр къыздэхьэгъэ тхылъэу «Ахэр непэ къытхэтых» зыфиIорэр къысIэкIэфагъ, ащ Меркицкэ Рэщыдэ исурэти, иусэу «КIымаф» зыфиIорэр, ипшысэу «ЛIыжъ цIыкIумрэ ныо цIыкIумрэ» дэтыгъэх. Ежь Рэщыдэ итхылъ шъхьафэу къыдэкIыгъэмэ зэзгъашIэ сшIоигъоу бэрэ тхылъеджапIэм сыщылъыхъуагъ, ащ сыкъыщымыуцоу, нэмыкI район тхылъеджапIэхэми, Мые­къуа­пэ дэтми сафэтхагъ, ау зыми ащ фэдэ тхылъ къыгъотыгъэп. Арэу щытми, Рэщыдэ макIэ къыгъэшIагъэми, а тхыгъи­тIоу згъотыгъэм нахьыбэ иIэу къысщы­хъущтыгъ.

Силъыхъонхэри щызгъэтыжьыгъэхэу, илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъэу Меркицкэ Рэщыдэ итворчествэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэшхо зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Шъхьэ­лэхъо Абу гъэзетэу «Адыгэ ма­къэм» къыщыхиутыгъэу слъэгъугъэ. А статьям лъэш дэдэу сигъэгушIуагъ, пчъагъэрэ седжэжьыгъ. А мэфэ дэдэм Рэщыдэ ыпхъоу чылэм дэсыгъэм гъэзетыр ыIыгъэу тхылъеджапIэм къычIэхьагъ. «Сятэ усэкIуагъ, тхэкIуагъ, ащ гъэгъэгъэшхохэр иIагъэхэу Шъхьэлэхъо Абу къетхы. Джырэ нэс къэзгъэшIагъэр пкIэнчъ, сятэ зэрэтхэкIуагъэр сымышIэу сыщыIагъ. Ар къытфэзыIотэни щыIагъэп, тянэжъ нэмыцмэ якIодылIагъ, тятэжъ ащ ыпэ ишъыгъ, лъэхъэнэ тхьамыкIагъом тыкъыхиубытагъ», — гъызэ, ынэпсыхэр кIилъэкIыкIхэзэ ащ къыIуатэщтыгъ.
Охътабэ тетымыгъашIэу, ыужырэ мафэм Мыекъуапэ тыкIуагъ, научнэ-ушэтыпIэ институтым тычIэхьагъ, Шъхьэлэхъо Абу зыIудгъэкIагъ. Абу тызэрэкIуагъэр лъэшэу игопагъ, гушIуагъэ, «Рэщыдэ лъфыгъэ иIэми сшIагъэп» къытиIуагъ. Бэрэ тызэдэгущыIэу тыщысыгъ, нэужым хъарзынэщым икартотекэ Iоф дэтшIагъ. Меркицкэ Рэщыдэ тхыгъэу иIэр тхьапэ миным нэсыщтыгъ. Ахэр зэкIэ ксерокс къытфашIи, къытатыгъэх.
Рэщыдэ итворчествэ цIыфмэ язгъэшIэныр пшъэрылъэу сэ зыфэсшIыжьыгъ, ау IэубытыпIэ сиIагъэп. Ар 1912-рэ илъэ­сым къызэрэхъугъэр гъэнэфагъэу щытыгъэти, 2012-м ыныбжь илъэси 100 зэ­рэхъущтыгъэр IэубытыпIэ сшIыгъэ, ащ ехъулIэу шIэжь пчыхьэзэхахьи фэсшIыгъ. Ащ къезгъэблэгъагъэх республикэм щыпсэурэ Меркицкэхэр, шIэныгъэлэжьхэр, усакIохэр, тхакIохэр, Тэхъутэмыкъое администрацием илIыкIохэр, журналистхэр, культурэм иIофышIэхэр, къоджэдэс­хэр. Iофтхьабзэр сыхьатитIум ехъурэ кIуагъэ. Меркицкэм ытхыгъэ тхыдэжъэу «ЛIыжъ цIыкIумрэ ныо цIыкIумрэ» зыфиIорэр театрализованнэу къэдгъэлъэ­гъуагъ, нэмыц техакIохэм Рэщыд зэраукIыгъэр, ащ янэ ыпашъхьэ исэу гъыбзэу къыIощтыгъэр къэттыжьыгъ, иусэмэ къя­джа­гъэх. КIэухым, ксерокс ашIыгъэ тхьапэхэр IаплIыкIэ сIыгъхэу сэ пчэгум сыкъихьагъ. Ащ къыщысIуагъ: «Мы кIалэм ытхыгъэхэр тэзыгъэгъотыжьыгъэр ыкIи тэзыгъэшIэжьыгъэр зэлъашIэрэ шIэныгъэ­лэжьэу Шъхьэлэхъо Абу. Ар хъарзынэщым дэмылэжьэгъагъэмэ, Рэщыдэ фэгъэхьыгъэ тхыгъэр «Адыгэ макъэм» къыщыхимыутыжьыгъагъэмэ, мыщ фэдиз байныгъэр кIодыщтыгъэ. Меркицкэ Рэщыдэ къызыхъу­гъэ мафэр непэ илъэси 100 мэхъу, ащ ытхыгъэхэр цIыфхэм алъыдгъэIэсыныр, тауж къикIырэ лIэужмэ ядгъэшIэныр тэры джы зипшъэрылъыр, ащ тыдэжъугъэлажьэх». А гущыIэхэр къызысэIохэм ыуж къоджэдэсхэр къэтэджыгъэх, ахэм къыздырагъаштэзэ, Меркицкэм ытхыгъэхэр тхылъэу къытфыдагъэкIынымкIэ пащэхэм тазэрэщыгугъырэр ыкIи тызэрялъэIурэр ясIуагъ.
Меркицкэ Рэщыдэ илъэс 30 нахь ымыныбжьэу нэмыц техакIомэ якIоды­лIагъ, къоджэдэсхэм запэIуидзагъ, ыпсэ афигъэтIылъыгъ. ЛIыхъужъныгъэу зэрихьагъэр цIыфхэм къахэнэжьыгъ. 1942-рэ илъэсым Адыгеим нэмыцхэр къызехьэхэм, тикъуаджи къаухьагъэп, къызэрэдахьэхэу тхьаматэ дэхъухьагъэх, комендатурэри дагъэуцуагъ. Ащ ыпэкIэ, нэмыцхэр джыри къэмысхэзэ, лIыжъхэр зэхэгущыIэ­жьхи, колхозым ыкIи цIыфмэ ябылымхэр пыим IэкIэмыхьанхэм пае къушъхьэм щагъэбылъынхэу рахъухьагъ, ары зэрашIыгъэри. А лъэхъаным Рэщыдэ гъэсэныгъэ ыгъотыгъэу, чылэм къэкIожьыгъэкIагъ. КIалэм гъэсэныгъэ зэриIэм къыхэкIэу нэмыцмэ Iоф афишIэнэу рагъэзыгъ, ау Рэщыдэ афезэгъыгъэп. Пчэдыжьым Меркицкэмэ ящагу нэмыц дзэкIолIищ дэ­хьагъ. Рэщыдэ джэнэпIонэкIэу унэм къыращыгъ, дэкIояпIэм лъэбэкъуитIукIэ пэчыжьэу агъэуцугъ. Унэм исхэри къакIэкIэIункIэхэзэ къырадзыгъэх. Сабыихэр мэшIуих, къыращыгъэхэр мэкуох. Нэмыцмэ ащыщ Рэщыдэ зыкъыфигъази, зэраукIыщтыр риIуагъ. Янэ ыкъо елъэIоу ыублагъ: «А сикIал, аIорэр шIэ, уаукIыщт сикIэлэхъу, сыолъэIу, аIорэр гъэцакIэ». Рэщыдэ янэ зыкъыфигъази къыриIожьыгъ: «Тян, мыхэмэ аIорэр пшIэ хъущтэп, ащ ыпэу хьадэгъур хэсэхы», а гущыIэхэр кIалэм иаужырыгъэх. Янэ тхьамыкIэм икIалэ зыпэIуидзэнэу зежьэм, нэмыцыр шхонч лъэбкIэ къеуи, къыIуидзыгъ. Джаущтэу нэмыц-техэкIо жъалымхэм кIалэр ау­кIыгъ. Унэм къикIыгъэхэр рагъэзыхьажьыгъэх, пчъэр рагъэсэжьи араIуагъ: «ШъукъикIмэ, шъори шъутыукIыщт». А мафэр щтыргъу­кIэу щытыгъ, осыр лъэшэу къесыщтыгъ, кIэлэ тхьамыкIэм ыгупэ дэгъэзыягъэу, ышхьац быбатэу, осэу къесырэм чIиубэщтыгъ, янэ тхьамыкIэр зы шъхьангъуп­чъэм IукIымэ, адырэм къиплъызэ, гъымэ-пчъэ­зэ ыгу зэгоути, лIагъэ.
Рэщыдэ къызыхъугъэр илъэси 100 мэхъуфэ ар зэрэтхэкIо цIэрыIор тшIа­гъэп. Тикъоджэгъум ытхыгъэхэм Iоф адишIэжьынышъ, тхылъ шъхьафэу къыдигъэкIынэу Шъхьэлэхъо Абу Агъыржьэнэкъо Симхъа­нэ пшъэрылъ фишIыгъ. Симхъан губзыгъэ, Iушы, акъылышхо зиIэ бзылъфыгъ, ащ ытхыгъэ тхылъмэ уяджэмэ, гъэсэныгъэ ин зэриIэр къыбгурэIо. А Iофыр Сим­хъан ыпшъэ зэрэрилъхьагъэр сигопэшхо хъугъэ. ЕтIани, ар тичIыбэгъуба, Тэхъутэмыкъое районым щыщ, Щынджые къыщыхъугъ, Абрэдж Рэмэзанэ ыпхъу. Сицыхьэ те­лъыгъ адыгэ шэн-хэбзэ дахэр зыхэлъ бзылъфыгъэ шIэныгъэлэжьым а Iофыгъор зэрэфэукIочIыщтым.
Iофышху ащ пылъыр: тхакIом ежь ытхыгъэ тхылъыр къыдигъэкIыщтыр зы, нэмыкIым ытхыгъэ тхьапэхэу гъожьы хъужьыгъэхэр, а тхыгъэхэри икъоу къы­хэмыщхэу, етIани латиныбзэми илъхэу, зэбгъэзэфэжьынхэшъ, хэутыным фэбгъэ­хьазырыныр Iоф шъхьаф, бэмэ афызэшIокIыщтэп. Хьарыф-хьарыфэу тхыгъэхэр Симхъанэ зэхигъэуцожьыгъэх, литературабзэм рилъхьажьыгъэх, тхылъым итеплъи, ащ зэреджэщтри къыдилъытагъэх, дэгъоу зыдэлажьэ нэуж къыдигъэ­кIыгъ.
Иуахътэ тыригъэкIуадэзэ, ишIэныгъэ рихьылIэзэ тхылъыр дунаим къытезыгъэ­хьэгъэ Агъыржьэнэкъо Симхъанэ тикъуа­джэ дэс цIыфхэри, зэрэадыгэ лъэпкъэуи лъэ­шэу фэразэх. Симэ псауныгъэ пытэ иIэнэу, бэгъашIэ хъунэу, Iофэу ышIэрэм илъэгапIэ нэсынэу, игъэхъагъэхэм ахигъэхъонэу тыфэлъаIо! Шъхьэлэхъо Абу ишIушIагъэ тщыгъупшэрэп, Тхьэм джэнэт лъапIэр къырет!
ИпчъагъэкIэ 300 хъурэ тхылъым икъы­дэгъэкIын зиунэе мылъку пэIузыгъэхьагъэр Шъхьэлэхъо Азмэт ары, лъэшэу тыфэраз, къуаджэм щыпсэурэ цIыфхэм ацIэкIи, сэ сшъхьэкIи «тхьауегъэпсэу» есэIо.
Меркицкэ Рэщыдэ ытхыгъэхэр тиадыгэ литературэ щыщ хъугъэх, ахэм джы цIыфхэр ащыгъуазэх, яджэх, гъэсэныгъэ купкIи къахахы. КъыткIэхъухьэрэ лIэужмэ ащ фэдэ цIыф цIэрыIо тикъуаджэ къызэрэдэкIыгъэр зэрашIэщтым, ащ ишIэжь зэрагъэлъэпIэщтым сицыхьэ телъ, сыгуи егъэрэхьаты.
Хьахъурэтэ Светлан.
къу. Нэтыхъуай.