Урысыем щынэгъончъэнымкIэ ифедеральнэ къулыкъу и ГъэIорышIапIэу Адыгэ Республикэм щыIэм НКВД-м ия 23-рэ пограничнэ полк Адыгеир шъхьафит зэришIыжьыгъэм фэгъэхьыгъэ хъарзынэщ материалхэр къыхеутых.

Адыгеир нэмыц-фашист техакIохэм къатырахыжьи, шъхьафит зашIыжьы­гъэм ия 82-рэ илъэс мэзаем и 18-м, 2025-рэ илъэсым хагъэунэфыкIыгъ. Мэзихым къыкIоцI шъолъырыр нэмыцмэ аIы­гъыгъ — шышъхьэIум и 9-м, 1942-рэ илъэсым къыщыублагъэу мэзаем и 18-м, 1943-рэ илъэсым нэс. А уахътэм къыкIоцI чIыпIэрыс мамыр цIыфэу аукIыгъэр ыкIи хьазаб зэрагъэщэчыгъэр нэбгырэ 5000-м шIокIыгъагъ, мылъкукIэ чIанагъэр сомэ млрд 3-м ехъугъагъ. Пограничнэ полкыр 1923-рэ илъэсым зэхащэгъагъ, Самарэ-Ульяновскэ Краснознаменнэ дивизием ия 24-рэ часть щыщхэр ащ хэхьэгъагъэх. СССР-м икъохьэпIэ гъунапкъэ къулыкъур щахьы зэхъум, ащ ыцIагъэр я 23-рэ Каменец-Подольскэ погранотряд. 1936-рэ илъэсым Быракъ Плъыжьым иорден отрядым къыфагъэ­шъошагъ. 1939-рэ илъэсым КъохьэпIэ Украинэр шъхьафит шIыжьыгъэным ар хэлэжьагъ. 1940-рэ илъэсым, Бессарабием дашIыгъэ заом зыхэлажьэхэ ужым, отрядыр Молдавием ит чIыпIэу Липканы агъэкощыгъ ыкIи ыцIэ Липканскэ погранотрядкIэ зэблахъужьыгъ. Джащ Хэгъэгу зэошхом щыхэлэжьэнэу хъугъэ. Къалэхэу Первомайск, Балта, Новоархангельск, Новоукраинка, Сталино, Ворошиловград, Ростов-на-Дону ыкIи Пшызэ шъолъыр икъалэхэм апае заозэ къызэкIакIощтыгъ. Арэущтэу полкыр хы ШIуцIэ Iушъом къекIолIэжьыгъ, ащ гъу­напкъэхэмрэ тылымрэ къэгъэгъунэгъэ­нымкIэ къулыкъу щихьыгъ, хы ШIуцIэ дзэ купым хахьэщтыгъ.

Дзэ Плъыжьым лIыхъужъныгъэ зэрихьэзэ заощтыгъ нахь мышIэми, 1942-рэ илъэсым игъэмафэ нэмыц-фашист техакIохэр Пшызэ къибэнагъэх, шышъхьэIу мазэм иапэрэ кIэлъэныкъо Мые­къопэ лъэныкъом зэошхохэр щыкIуа­гъэх. ШышъхьэIум и 6-м танкхэр зыхэхьэрэ дзэ купхэр Армавир дэжькIэ Пшызэ къызэпырыкIыгъэх, мэфищкIэ Мыекъуа­пэ аштагъ, ащ къыкIэлъыкIоу Краснодар, шышъхьэIум ыкIэхэм Адыгеим ирайонхэр зэкIэ ыкIи Краснодар краим иIахьышхо зэлъаубытыгъ.
1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ я 97-рэ нэмыц лъэсрыкIо дивизием ия 207-рэ полк шы эскадрон заулэ игъусэу ыкIи топхэр яIэпыIэгъухэу къушъхьэу Фыщт икъокIыпIэ тIуакIэ нэсыгъэх, Шытхьэлэ къушъхьэтхыр аубытын гу­хэлъ яIэу.
1942-рэ илъэсым ишышъхьэIу мазэ и 20-м я 20-рэ къушъхьэ щэрыокIо дивизием хэхьэрэ я 379-рэ къушъхьэ щэрыокIо полкыр пыидзэм пэуцужьыгъ ыкIи мэфиплIым къыкIоцI пыим езэ­уагъ. А лъэныкъор гъэлъэшыгъэным фэшI НКВД-м ипограничнэ полкхэу 23-р ыкIи 33-р IэпыIэгъоу агъэкIуагъэх, ахэм зыкъызэпырагъази, зэрэкIохэрэм тетэу заом хэхьагъэх.
Отрядмэ пшъэрылъ афашIыгъагъ Шытхьалэ ыкIи Красно-Полянскэ къушъ­хьэтхыхэр зэфашIынхэу, пыир Кавказытхым зэпырамыгъэкIынэу, хы ШIуцIэм рамыгъэкIолIэнэу. А пшъэрылъыр ахэм дэгъу дэдэу агъэцэкIагъ, фашистхэр пхырыкIыгъэхэп.
Пыир къушъхьэхэм ыкIи къушъхэ тIуакIэхэм къадафыщтыгъэх, ахэр тидзэ­кIолIхэм 1942-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ нэс зэкIафагъэх, нэужым, ос-щтыргъукI чъыIэшхохэу къушъхьэхэм къащыхъугъэхэм апкъ къикIэу, зэоныр зэпагъэугъагъ.

Джащ тетэу къушъхьэ щэрыокIо дивизием хэхьэрэ я 379-рэ къушъхьэ щэрыокIо полкыр, НКВД-м ипограничнэ полкхэу 23-р ыкIи 33-р чанэу зэрэзэуагъэхэм апкъ къикIэу, пыир Шытхьэ­лэ къушъхьэтхым пхырыкIыни, хы ШIу­цIэ Iушъом нэсыным ищынагъо дэ­гъэзыжьыгъэ хъугъагъэ. 1942-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ и 23-м къы­щыублагъэу 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 14-м нэс Шытхьэлэ къушъхьэтхым дэжь, къуаджэу ХъымыщкIэй (Алексеевское) НКВД-м ия 23-рэ пограничнэ полк ия 2-рэ батальон щыIэу, станицэхэу Каменномостскэм, Дахъо, Нижегородскоим ыкIи Дагестанскэм алъэныкъокIэ чанэу разведкэ IофшIэныр ащигъэцакIэщтыгъ. А уахътэм къыкIоцI батальоным хэхьэрэ купмэ нэмыц дзэкIолIэу ыкIи офицерэу нэбгырэ 300 фэдиз аукIыгъ, ахэм ащыщыгъ станицэу Дахъо игарнизон ипащи.
1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ и 14-м батальоным нэбгыри 102-рэ къыхахи, ахэмкIэ отряд зэхащагъ ыкIи отрядыкIэм пшъэрылъ фагъэуцугъ — станицэу Нижегородскоир аубытынышъ, ащ зыщагъэпытэнэу. Разведкэм зэригъэнэфэгъагъэмкIэ, Нижегородской нэмыц гарнизоным нэбгырэ 450-рэ ыкIи полицейскэ 50-рэ хахьэщтыгъ. Гъунапкъэ чIы­пIэу агъэпсыгъэмэ топищ, зыпэхэр мм 37-рэ хъухэрэм афэдэхэу, миномет батареитIу, станковэ ыкIи IэкIэ агъэфедэрэ пулемет 25-рэ ащаIыгъэу къа­лъытагъ. Станицэр зэ­рэпсаоу, сыд фэдэрэ бгъукIи къагъэгъу­нэщтыгъэ, зэпэмычыжьэхэу дзотхэр щытыгъэх, ахэм якIурэ гъогухэм лагъы­мэхэр ачIэ­лъыгъэх, гъучIычкIэ къэшIыхьэгъагъэх, ахэми лагъымэхэр апышIэгъагъэх.

Пограничникмэ яотряд купиплIэу загощыгъ ыкIи щылэ мазэм и 16-м, нэфшъагъом, пшъэрылъым игъэцэкIэн фежьагъэх. Сыхьатыр 10-м ехъулIэу, пограничникхэм нэмыц автоматчикхэр зэкIафэхэзэ, станицэм игупчэ нэсы­гъэх, ащ къыкIэлъыкIоу Нижегородскоим икъыблэ гъунапкъэ нэс нэмыцыдзэхэр зэкIадзагъэх. Ащ зыщагъэпытагъ. Мы заом нэмыцхэм уIагъэу ыкIи укIыгъэу нэбгырэ 75-рэ щычIанагъ. Типогрничникмэ ащыщэу зэкIэмкIи нэбгыритIу къауIагъэр.
Я 46-рэ Армием иштаб иунашъо елъытыгъэу НКВД-м ия 23-рэ пограничнэ полк ия 2-рэ батальон Хъымыщ­кIэй икъэухъумэн я 7-рэ къушъхьэ щэрыокIо отрядым ритыжьыгъ ыкIи Нижегородскоим иштэн зэрэпсаоу зэты­ригъэпсыхьагъ. А уахътэм вермахт идзэхэр Кавказскэ къушъхьэтх шъхьаIэм къыщызэкIафагъэхэу, ПсышIуапэ лъэныкъом къикIыжьхэрэмкIэ станицэу Нижегородскоим игарнизон агъэпы­тэжьынэу кIуачIэхэр къырадзылIагъэх. Я 2-рэ батальоныр станицэм къызщынэ­сыщтым, ащ щыIэ нэмыцхэм япчъагъэ нэбгырэ 1200-м нэсыгъагъ, топи 7, миномети 10 яIагъ, пулеметхэм япчъа­гъэ бэкIэ хагъэхъогъагъ.
Батальоным икомандирэу, майорэу Н.М. Пискуныр япащэу, щылэ мазэм и 25-м, 1943-рэ илъэсым пограничникхэр станицэу Нижегородскоим екIугъэх. Заор сыхьат 14-рэ кIуагъэ, артиллерийскэ-минометнэ Iашэр яIэпыIэгъоу нэмыцхэр плIэгъогогъо къилъыгъэх, ау зэкIэри зэхагъэтэкъуагъ.
Зэо зэутэкIышхоу кIуагъэм ыуж нэмыцхэр зэкIэкIуагъэх, станицэу Дагестанскэм дэжькIэ зыщагъэпытэжьыгъ. УкIыгъэу ыкIи уIагъэу нэмыцмэ нэбгыри 150-рэ къычIанагъ, ахэм афэшъхьафэу полицейскэ нэбгырихи аукIыгъ.
Щылэ мазэм и 26-м нэмыцыдзэхэр адэкIыжьыгъэх Дахъом, Каменномостскэм, Абадзехскэм, Тульскэм ыкIи Мыекъопэ лъэныкъомкIэ зэкIэкIуагъэх.Щылэ мазэм и 27-м сыхьатыр 2-м зэкIэкIорэ нэмыцмэ ауж итхэу пограничникхэр Дагестанскэм дэхьагъэх ыкIи аштагъ, ащ тетэу вермахтым идзэхэм ар агъэстынэу ыкIи лъэмыджхэр къагъэонхэу игъо рагъэфагъэхэп.
Я 2-рэ батальоным ыфыхэзэ, нэмыцыдзэхэр гуIэхэзэ Къурджыпс лъэныкъомкIэ зэкIакIощтыгъэх. Щылэ мазэм и 28-рэ чэщым я 2-рэ батальоным станицэу Къурджыпс ыштагъ.
Батальоным исапернэ отделение гъогухэмрэ лъэмыджхэмрэ ачIалъхьэгъэ лагъымэхэр псынкIэу къачIихыжьыгъэх, ыукъэбзыжьыгъэх, ащ къыкIэлъыкIоу щылэ мазэм и 28-м сыхьатыр 4-м Садовэр аштэн алъэкIыгъ. Батальоным икомандир Мыекъопэ лъэныкъом дзэ ыкIи агентурнэ разведкэр ыгъэкIуагъ. Ащ зэригъэунэфыгъэмкIэ, нэмыцыдзэмэ къагъэонхэу агъэхьазырыгъагъэх къалэм дэтыгъэ спиртышI заводыр, милициер зычIэт унэр, райисполкомыр, къатитIу-щэу зэтет унэхэр.
Батальоныр щэу агощыгъ. Апэрэр къокIыпIэмкIэ кIуагъэ, Къыблэ Садовэм екIугъ, ятIонэрэр — къыблэмкIэ, спиртышI заводым дэжь, ящэнэрэр — заводым икъохьапIэкIэ кIуагъэ.
Щылэ мазэм и 28-м пчыхьэм сыхьатыр 7-м купищмэ яошIэ-дэмышIэ огъукIэ нэмыцхэр спиртышI заводым къыдафыгъэх, нэужым советскэ сапермэ яIоф агъэцэкIагъ, зи къагъэуагъэп.
А уахътэм нэмыцыдзэм ия 42-рэ гренадерскэ полк сыхьатыр 3-м щылэ мазэм и 29-м Мыекъуапэ дэкIыгъ ыкIи Усть-Лабинскэ лъэныкъом фиузэнкIыгъ. Артиллерийскэ дивизион псынкIэр полкым ыуж ихьагъ, къушъхьэ щэрыокIо батальонхэм язэкIакIо аухыгъ.
Щылэ мазэм и 29-м инэфшъагъо НКВД-м ия 23-рэ пограничнэ полк ия 2-рэ батальон купищ хъухэу къыблэмкIэ, къокIыпIэмкIэ ыкIи темыр-къокIыпIэмкIэ Мыекъуапэ къыдэхьагъэх. Арьергарднэ нэмыц отрядхэр къязэ­ожьыщтыгъэх, ау зи афэгъэхъугъэп, нэбгырэ 20 укIыгъэу къычIанагъ. Бата­льоным нэбгырэ 50 гъэрэу ыубытыгъ.
Къалэм итемыр гъунапкъэхэм нэмыц автоматчик купхэм вокзалымкIэ щыIэ ячастьхэр зэкIагъэкIонхэм пае къязэ­ожьыщтыгъэх. Фашист сапернэ подразделениехэм вокзалыр зычIэт унэм, гъэстыныпхъэр ыкIи Iашэхэр зыщаIыгъыгъэхэм лагъымэхэр ачIалъхьагъэх. Ау батальоныр псынкIэу ыкIи акъылыгъэ хэлъэу зэрэзаорэм ишIуагъэкIэ, бэ тырамыгъашIэу вермахтым идзэхэр вокзалым чIафыгъэх, аукIыгъэри бэ, амыукIыгъэхэр елбэтэу Джэджэ лъэныкъомкIэ дэкIыжьыгъэх. Ахэр игъо ифагъэхэп тонн 200 хъурэ авиационнэ гъэстыныпхъэр, авиалагъымэ 1000-м ехъу, шхончыщэхэр къагъэонхэу.
НКВД-м ибатальон нэмыцыдзэхэр Мыекъуапэ зыдефыжьыхэ ужым къэуцугъэп, пыим кIэлъыкIощтыгъ ыкIи щылэ мазэм и 30-м ащ ыштагъэх Джаджэ, Штурбинэр, Шытхьалэ, Дондуковскэр. Джащ тетэу советскэ пограничникхэр чанэу хэлэжьагъэх Краснодар краим ыкIи Адыгэ автоном хэкум япсэупIэхэр шъхьафит шIыжьыгъэнхэм. А хъугъэ-шIагъэмэ къакIэлъыкIоу НКВД-м ия 23-рэ пограничнэ полк советскэ дзэхэм ятыл икъэухъумэнкIэ къулыкъоу ыхьырэм пидзэжьыгъ.
ЛIыблэнагъэу ащ идзэкIолIхэм къа­хэфагъэхэм афэшI полкым Жъогъо Плъыжьым иорден ятIонэрэу къыфагъэ­шъошагъ. Адыгеим ишъолъыр пограничникэу щыхэкIодэгъэ нэбгырищмэ якъэ­халъэхэр ыкIи саугъэтищ джырэ уахътэм итых — станицэу Дахъом, Хъымыщ­кIэй, станицэу Новопрохладнэм, Шытхьалэ, Азишскэ ыкIи Ермэл къушъхьэтхыхэм.
Щынэгъончъэным ыкIи пограничнэ къулыкъухэм ащылэжьэрэ непэрэ лIэужхэм ти Хэгъэгу иухъумакIохэм яшIэжь агъэлъапIэ, щысэ атырахызэ къулыкъур ахьы, ти Родинэ игъунапкъэ­хэр къаухъумэх.

Урысыем щынэгъончъэнымкIэ и Федеральнэ къулыкъу
и ГъэIорышIапIэу
Адыгэ Республикэм щыIэм ипресс-къулыкъу