Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм Дунэе шIэныгъэ конференциеу лъэпкъ лъачIэхэм ыкIи макIэхэм абзэхэм я Дунэе илъэсипшI фэгъэхьыгъэр щыкIуагъ. Мы Iофтхьабзэр зигукъэкIыр ыкIи зэхэзыщагъэхэр шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академиер, АР-м иобщественнэ организациеу «Адыгэ Хасэр» ыкIи гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр ары.

Темэ шъхьаIэу конференцием иIа­гъэр: «Сохранение и развитие родного языка в условиях глобализации: сов­ременные методы и технологии» зыфиIорэр ары.
Конференцием хэлэжьагъэх Адыгеим, Къэбэртэе-Бэлъкъарым, Къэрэщэе-Черкесым, Абхъазым, Осетием, Иорданием, Сирием, Европэм ит Адыгэ Хасэмэ ятхьаматэхэр ыкIи нэмыкIхэу ныдэлъфыбзэр зыухъумэ зышIоигъохэр.
ШIэныгъэ конференциер къызэIуи­хыгъ институтым ипащэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу ЛIыIужъу Адам. Iофтхьабзэм хэлажьэрэр хэпшIыкIэу нахьыбэ зэрэхъугъэр, къэралыгъуибгъумэ ялIыкIохэр зэрахэтхэр, къэгущыIэщтхэр 50-м зэрехъурэр къыIуагъ, конференцием имурад ин дэгъоу зэшIохыгъэ хъунэу къафэлъэIуагъ.
Ащ пыдзагъэу АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ишIуфэсэу я VII-рэ Дунэе шIэныгъэ конференциеу ныдэлъфыбзэм фэгъэхьыгъэм хэлажьэхэрэм афакIорэм ЛIыIужъур къеджагъ. ЦIыф лъэпкъ пэпчъ ыбзэ Iулъэу, ихабзэ зэрихьэу щыIэным Урысыем и Президентэу В. В. Путиным мэхьанэшхо зэрэритырэм, ежь ышъхьэкIи ащ дыригъаштэу, «Бзэр — псэ» зыпIокIэ а зэкIэ къызэриубытырэр, бзэ лые е шIэныгъэ лые зэрэщымыIэр, лъэпкъыбзэ пэпчъ зэгъэшIагъэу, зэхэфыгъэу, ухъумагъэу зыкъегъэ­Iэтыгъэныр — цIыф лъэпкъ пстэухэмкIи гупсэфыпIэ-тынчыныгъэм иIункIыбзэу зэрилъытэрэр псалъэм щыкIэгъэтхъыгъ. «Ныдэлъфыбзэр — хэткIи IэубытыпIэ дэгъоу, лъэпкъыр зэкIэзыубытэщт, лъызыгъэкIотэщт», — къыIуагъ ащ.
Бзэм удэлэжьэныр пшъэрылъ инэу ыкIи шIуагъэ зыхэлъэу зэрэщытыр онлайн шIыкIэм тетэу къэгущыIагъэ пэпчъ къыкIигъэтхъыгъ. Апэрэ мэфэкI псалъэ къышIыгъ экономикэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием ипрезидентэу Къанэкъо Арсен.
ООН-м иунашъокIэ дунаим тет цIыф лъэпкъ зэфэшъхьаф пэпчъ шъхьэкIафэ ифэшъуашэу, ыбзэ, икультурэ дэлэжьэн фитыныгъэ иIэ зэрэхъугъэр ыкIи ар хэти зэхишIыкIэу, икъоу ныдэлъфыбзэм дэлэжьэгъэныр игъо зэрэхъугъэр кIигъэтхъыгъ. ТапэкIэ фэмыдаIоу, ныдэлъфыбзэм ищыкIэгъэ фэныкъуагъэр зэкIэ дагъэзыжьынышъ, хэти ыбзэ гуетыныгъэ хэлъэу ылэжьыныр ищыкIагъэу ылъы­тагъ. А IофышхомкIэ амал-шIыкIэхэр лъэныкъуабэкIэ — тхылъхэу зэреджэщтхэр, технологиехэр щыIэхэ зэрэхъугъэр къы­Iуагъ.
Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ иминистрэу Езао Анзор Къылыщбый ыкъом псэлъэ фэбэ дахэ къышIыгъ. Мы Iоф шъхьаIэм къешIэкIыгъэ пстэур зэрэзэшIуахырэр, а 1 – 11-рэ классхэм арысхэр зэреджэщтхэ тхылъхэр щыIэхэ зэрэхъу­гъэр, кIэлэегъэджэ дэгъухэр Iофым зэрэIутыщтхэр, еджапIэ пэпчъ ныдэлъфы­бзэм изэгъэшIэнкIэ тхьамафэм сыхьати 3 къызэрэратырэр, а 1 – 5-рэ классхэм ащеджэхэрэм зэкIэми проценти 100-у учебникхэр зэраратыгъэр, мылъкоу, кIуачIэу хэкIодагъэр бэми, Iофым зыкъигъэшъыпкъэжьыным зэрэщыгугъхэрэр, илъэси 10 пIалъэр шIуагъэ хэлъэу кIэщыгъэныр зэрагъэцакIэрэр кIигъэ­тхъыгъ. БзэмкIэ ашIоIофэу олимпиадэхэр, зэнэкъокъухэр шIуагъэ хэлъэу зэрэкIо­хэрэр къыIуагъ. IофымкIэ кIэлэегъэджэ чанхэр зэнэкъокъоу «ЕгъэджэкIо анахь дэгъу» зыфиIорэм зэрэхэлажьэхэрэр, кIэлэпIухэри егугъоу зэрэлажьэхэрэр, ахъщэ шIухьафтынхэр пэрытныгъэр къы­дэзыхыхэрэм зэраратырэр къыхигъэ­щыгъ. Площадкэу 80-м Iоф чанэу ныдэлъ­фыбзэмкIэ зэрашIэрэр, зэрэлъыкIуатэ­хэрэр кIигъэтхъыгъ. Псэлъэ кIэкIхэр къашIыгъ Европэм ит Адыгэ Хасэмэ ятхьаматэу Затий Сомнез (Вэрэкъом), Черкес шIушIэ обществэм итхьаматэу Исхакат Ибрахьимэ (Хьалащтэ), Дунэе конференцием игухэлъ ин зэшIуихынэу къафэлъэIуагъэх, ныдэлъфыбзэм изэгъэ­шIэн, илъыгъэкIотэн нахь псынкIэ хъуным къыфэджагъэх.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Абхъаз институтэу Д. И. Гулия ыцIэ зыхьырэм идиректорэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе ­Адыгэ академием хэтэу Арда Ашуба къэгущыIагъ. Конференцием итемэ шъхьаIэ хэтрэ лъэпкъыкIи уасэ иIэу зэрэщытыр, ныжъ- тыжъхэм убзэ, уишэн-хабзэхэр, зекIо­кIэ-шIыкIэхэр пшIэнхэ зэрэфаер зэрэкIагъэтхъыщтыгъэм сыдигъуи мэхьанэ зэриIэщтыр къыIуагъ, кIэлэегъэджэ дэгъухэр Iофым зэрищыкIагъэхэр, джащыгъум ныдэлъфыбзэри зэрэпытэщтыр кIигъэтхъыгъ. «Ныдэлъфыбзэр – ар уянэ ыбз ыкIи пшIэн фае» — ыIуагъ.
Конференцием хэлажьэхэрэм шIуфэс псэлъэ дахэкIэ закъыфигъэзагъ АР-м и Адыгэ Хасэ итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан. Адыгэ Республикэм ныдэлъфыбзэмкIэ Iофышхо зэрашIэрэр, ащ ти ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат сыдигъуи гъунэ зэрэлъифырэр, къызэрадеIэрэр, университетитIум, гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ Министерствэм аIэ зэкIэдза­гъэу Iоф зэрашIэрэр щысэхэмкIэ къыриIотыкIыгъ, ехьыжьэгъэ Iофышхор конференцием хэлажьэхэрэм дэгъоу зэшIуахынэу къафэлъэIуагъ.
Пленарнэ зэхэсыгъор мыхэм къакIэлъыкIуагъ. Ащ игъэкIотыгъэ гущыIэхэр нэбгырэ заулэмэ къыщашIыгъ. Мызэ Маринэ Хьабалэ ыпхъум, педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатым, УФ-м щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм яныдэлъфыбзэхэмкIэ Федеральнэ институтым идиректор игуадзэ темэ инэу «Проектнэ IофшIэнышхор анахь шIуагъэ зиIэ лъэныкъоу УФ-м щыпсэурэ лъэпкъхэм яныдэлъфыбзэ зэрагъэшIэнымкIэ гъэ­псыгъэ» зыфиIорэмкIэ доклад къышIыгъ. Мы Iофым цIыфыбэ зэрэхэлажьэрэр, хэти егугъоу ышIэрэм шIуагъэ къызэритырэр щысэхэмкIэ кIигъэтхъыгъ.
АР-м гуманитар ушэтынхэмкIэ иинститутэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм ипащэу, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ академием иапэрэ вице-президентэу ЛIыIужъу Адам ныдэлъфыбзэр ухъумэгъэныр ыкIи зэгъэшIэгъэныр Проектнэ офисым ихьатыркIэ илъэси 5-м зэрэ­зэшIуахы­гъэм къытегущыIагъ. Ныдэлъфыбзэм дунэе мэхьанэ зэриIэр, ар бгъэкIодымэ, кIодыпIэ узэрифэрэр кIэкIэу къыIуагъ. Сабыим, ным ышъо хэлъызэ, гущыIэу зэхихырэр зэрэхахьэрэр, «чыр цIынэзэ къэууфэн» зэрэфаер, унагъор, ны-тыхэр, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэр, еджа­пIэр пытэу зэрэIыгъхэу зэдэлажьэхэ зыхъужькIэ, мы Iофыгъо иныри зэшIохыгъэ зэрэхъу­щтыр кIигъэтхъыгъ. Ар Адыгеим ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэнкIэ Iофыгъоу щызэшIуахыгъэхэм, «Этнолагерэу» кIэлэеджэкIо нахь чъэпхъыгъэ­хэм афызэхащагъэм иIофшIэн ныбжьыкIэхэр зэрэшIэнхэмкIэ ыкIи ныдэлъфыбзэр агъэфедэу есэнхэмкIэ гъэзагъэу зэрэщытыр, цIыкIу-цIыкIоу ахэм лъэпкъым епхыгъэ лъэныкъохэм хэшIыкI афыряIэ зэрэхъурэр, абзи яхабзи ашIодахэу, хъупхъэу къызэрэчIэкIыхэрэр, арышъ, ныдэлъфыбзэри сыд ишIыкIэми, джыри мы лъэныкъомкIэ Iофым нахь теIункIагъэу зэшIохыгъэн зэрэфаер кIигъэ­тхъыгъ. «Адыгэ кIэлэцIыкIухэм янахьыбэр абзэ амышIэу, рымыгущыIахэхэу еджапIэм чIэхьэх, ау сыдми гущыIэ заулэ еогъа­шIэкIэ, адыгабзэри ышIэ, лъэпкъ зэхашIэри иIэ хъущтэп», — къыIуагъ ащ ыкIи IофшIэныбэ къызэряжэрэр, ахэр зэшIохыгъэнхэмкIэ шIэгъэн фаехэм къащыуцугъ. КIэлэцIыкIухэм апае пшысэ-тхылъхэр бэу къыдэгъэкIыгъэнхэр ищыкIагъэу ылъытагъ, адыгабзэр ышIэу кIэлэцIыкIур еджапIэм кIон фаеу къы­Iуагъ. Институтым зэкIэ тхылъ ыкIи методикэ IэпыIэгъухэр щыIэнхэм, яIэнхэм гъунэ лъефы, джыри гущыIэлъэ зэфэшъхьафхэм якъыдэгъэ­кIынкIэ, видеохэр гъэхьазырыгъэнхэмкIэ Iофышхо къапыщылъ. Онлайн-курсхэр ныбжьыкIэхэм апае зэхащэщтых. ДжырэкIэ адыгабзэр зэзыгъашIэмэ зышIоигъохэм апае ыпкIэ хэмылъэу зыщырагъэджэщтхэ курсхэр лъагъэкIотэнхэ мурад яI. Сыдми, теубытагъэ хэлъэу, лъэныкъуабэкIэ къекIуалIэхэзэ, адыгабзэр зымышIэхэрэм, ини цIыкIуи, арагъэ­шIэщт. Iофыр лъыкIотэнымкIэ амал пстэури аушэтыщт.
Темэ шъхьаIэмкIэ къикIыхэзэ зэхэсыгъом джыри къиIотыкIын IупкIэхэр къыщашIыгъэх. Темыр Осетием — Аланием тарихъымрэ археологиемрэкIэ и Институт инаучнэ Гупчэ иIофышIэу Бтемиров Таймураз технологиякIэхэр къызфигъэфедэхэзэ, шIоигъоныгъэ зи­Iэхэр зэпэчыжьэ шIыкIэм тетэу регъа­джэх. ШIэгъэн фаер, щэч хэлъэп, бэдэд, ащ елъытыгъэу нахь еужьырныгъэр ыкIи пытагъэр къызхэгъэфэгъэнхэ зэрэфаер кIагъэтхъыгъ.
НыдэлъфыбзэмкIэ Дунэе конференциер мэфитIо кIуагъэ: мы темэр лъэныкъуитфыкIэ секциехэм къащыраIотыкIыгъ. Апэрэр — «Глобализацием илъэхъан ныдэлъфыбзэр къэухъумэгъэныр ыкIи хэхъоныгъэ егъэшIыгъэныр», ятIонэрэр — «ЦIыф лъэпкъ лъачIэхэм ыкIи макIэхэм абзэхэм язэгъэшIэнкIэ джырэ технологиехэр ыкIи амалхэр», ящэнэрэр — «Джырэ еджэпIэ зэфэшъхьафхэм яIофшIэн – яметодикэ бзэм изэгъэшIэнкIэ зэрагъэкIэжьырэр ыкIи а зэкIэ агъэфедэнэу зэрэзэрагъашIэрэр», яплIэнэрэр – «Ижъырэ лъэпкъ культурэм къыIуатэрэр шIуагъэ къытэу джырэ еджа­пIэхэм ащыгъэфедэгъэныр» ыкIи ятфэнэрэр – «Лингвистическэ энтографиер, литературэр ыкIи фольклорыр: шэн-хабзэхэр ыкIи щыIэкIакIэр».
Я VII-рэ Дунэе шIэныгъэ-методологическэ конференцием иматериалхэр зэгъэкIугъэу къыхаутыжьыщтых.
Мамырыкъо Нуриет.