Хэгъэгу зэошхом иветеранэу, Жъогъо Плъыжьым ыкIи Быракъ Плъыжьым яорденхэр, нэмыкI тын лъапIэхэр мызэу, мытIоу къызфагъэшъошэгъэ ЛIыбзыу Сахьидэ 1936-рэ илъэсым дзэ къулыкъум ащагъэу, къэкIожьынэу ипIалъэ къэмысызэ фин заом хэфэгъагъ.

1940-рэ илъэсым Украинэм икъохьэпIэ лъэныкъо щыIэ хэкухэмрэ Белоруссиемрэ шъхьафит шIыжьыгъэнхэм хэлэ­жьагъ. «За отвагу», «За боевые заслуги» зыфиIорэ орденхэр ары къызщихьыгъэ­хэр. Хэгъэгу зэошхор къызежьэм Темыр-Къо­хьэпIэ зэуапIэм щыригъэжьэгъагъ.
Сыкъызщыхъугъэу, сызщапIугъэ къуа­джэу Джэджэхьаблэ зэрыгушхорэ ветеранхэм ащыщэу ЛIыбзыу Сахьидэ, гухэкIыми, илъэсыбэ хъугъэу къытхэтыжьэп, 1980-м итыгъэгъэзэ мазэ ар игъонэмысэу дунаим ехыжьыгъ. Илъэс 66-рэ нахьыбэ къымыгъэшIагъэу зэо тхьамыкIагъор, ащ къыкIэлъыкIогъэ илъэс къинхэр къызэпызычыгъэхэ ветераныр гъогу хъугъэ-шIагъэм хэкIодагъ.
Хэгъэгу зэошхом хэлэжьагъэу, къэзыгъэзэжьыгъэхэр джыри къытхэтхэу, тищысэтехыпIэхэу, зыщагъашIохэрэ уахътэм къыхиубытэнэу зинасып къы­хьыгъэ лIэужхэм сэ сащыщ. Ахэр заоми гъэхъагъэу щашIыгъэхэм, лIыблэнагъэу зэрахьагъэм, тын лъэпIабэу къалэжьыгъэм ямылъытыгъэу, цIыф къызэрыкIуа­гъэх, нэмыкIхэм зыпарэкIи зыкъахагъэ­щыщтыгъэп, апэ ихьанхэм фэбанэщтыгъэхэп, шъобжэу заом къыхахыгъэхэм, къиныбэу апэ къикIыгъэм жьэу япсауныгъэ зэщигъэкъуагъэми, тхьаусыхэхэу бэрэ зэхэпхыщтыгъэп. ЕтIани янахьыбэхэм зэо илъэсхэм афэгъэхьыгъэу къаIотэныр якIэсагъэп. Илъэсым зэ, ТекIоныгъэм и Мафэ, къызызэрэугъоихэкIэ, медалэу, орденэу къызыхалъхьэхэрэр ары ягъэхъагъэхэр къизыIотыкIыщтыгъэхэр. Джахэм ащыщыгъэу къэсэшIэжьы ЛIыбзыу Сахьиди.

Сынэгу къыкIэуцожьы, еджапIэм десэхэр тыухыгъэу тыкъызчIэкIыжькIэ, бэ тыхъоу гъогум тыкъытезэрэтакъощтыгъ, ЛIыбзыухэр къоджэ гупчэм исыгъэх, автомашинэхэр зэрыкIорэм тытемытынэу «Мардж, гъогу гъунэм шъудэх, машинэхэр зэблэкIых» ренэу къызэрэтиIощтыгъэр. Сахьидэ щагум дэтэу е къыдэкIыгъэу зыслъэгъукIэ, къытиIо зэпытырэр зэрэсымышIагъэм сигъэукIытэжьыти, сыгуIэзэ гъогу гъунэм сыдэхыщтыгъ.
Заом зыщэIэм ышъхьэ къырыкIуа­гъэр иунагъо къыщиIотэн ыдэщтыгъэп Сахьидэ. ИкIалэхэм къаIожьы, еупчIыгъэхэми, «шъо шъуищыкIагъэп а тхьамыкIэгъо заулэр» къариIощтыгъ. Пыеу уихэгъэгу къытебэнагъэм упэшIуекIозэ пшIагъэмрэ къыпфагъэшъошагъэмрэ къэпIотэжьынхэр шъхьэщытхъужьыгъэкIэ ылъытэщтыгъ. Ау, сэмэркъэур зикIэсэ ятэм зэришэнэу, узыгъэщхын горэ къыIуагъэ пшIошIызэ, псынкIэу ынэгу къызэокIэу, къэчэфынчъэу, зыпари къымыIоу плъызэу е ышъхьэ еуфэхыгъэу гупшысэу бэрэ къызэрэхэкIыщтыгъэр къашIэжьы.
— Зыпари ешъумыIу, зэо бетэмалэм джыри къыхэкIыжьыгъэп ар, — къариIощтыгъ янэ Минхъан.
Сахьидэ псаоу щыIагъэми тэри зыпари къызэрэтфимыIотэщтгъагъэри нафэ. Ау тинасып къыхьыгъ, Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къыщыдэзыхыгъэ­хэм афэгъэхьыгъэу къыдэкIыгъэ тхылъхэм къа­дэхьагъэхэм ащыщхэр къытIэ­кIахьэхи, дгъэфедагъэх.
Мырэущтэу къатхыжьыгъ ЛIыбзыу Сахьидэ тын лъапIэхэр къыфагъэ­шъошэнэу зэрэхъугъэр: «Сахьидэ Темыр-КъохьэпIэ зэуапIэу зыщыригъэжьагъэм пыир лъэшэу тидзэхэм къащыпэуцужьыщтыгъ, километрэ 450-рэ фэдиз икIыхьагъэу зэо-зэпэуцужьыр кIощтыгъ. Дзэ Плъыжьым техникэ зэфэшъхьафэу, дзэкIолIэу иIэм ипроцент шъэныкъор чIинэгъагъ. Пыидзэм игруппировкэшхо къяощтыгъ.
1942-рэ илъэсым игъэтхапэ и 13. Щэрыон дивизием иразведротэ икомандирэу, капитанэу ЛIыбзыу Сахьидэ унашъо къыфашIыгъэу «Демьяновскэ группировкэм» изэхэгъэтэкъон хэлажьэ. Советскэ дзэхэм азыфагу бгъуитIумкIи даубытэгъэ нэмыц группировкэр къыщыдэкIын ылъэкIынэу километрибл фэдиз хъоу чIыпIэ иIэу егуцэфагъэх. Сахьидэ ротэу зипащэр игъусэу пыир къызщыдэкIын ылъэкIыщтыр къызэригъэ­шIэнэу пшъэрылъ фашIыгъ.
ТичIыпIэгъу ротэр взводхэмкIэ зэтыриутыгъ, ары пэпчъ пшъэрылъ гъэнэфагъэ фишIыгъ. Ежь апэрэ взводым ыпэ итыгъ. Iофхэм язытет зэхъокIыныгъэ горэ фэхъумэ макъэ къэзыгъэIущтхэри ыгъэнэфэгъагъэх. А зэпстэур чэщыр ары зашIэщтыгъэр. Мафэм разведчикхэр пыим къылъэгъунхэкIэ щынэгъуагъ.
ТидзэкIолIхэр загъэбылъызэ нэмыц техникэр зыдакIорэм лъыплъэщтыгъэх. Автомашинэхэм япчъагъэ нахь макIэ къызэхъум, Сахьидэ иразведчикхэр ахэм ащыщ еуагъэх. Ар къэуцуи нэмыц дзэкIолIхэр къипкIыгъэх. Нэбгырихыри тиразведчикхэм гъэрэу къаубытыгъ. Ахэр штабым къызащэхэм, нэмыц частьхэр зыдэщыIэхэр, техникэу яIэр зыфэдэр, зыфэдизыр къаIотагъ. Къэбарэу нэмыц дзэкIолIхэм къахахыгъэр агъэфедэзэ «Демьяновскэ группировкэр» тидзэхэм зэхагъэтэкъогъагъ. Мы Iофтхьабзэм пае Сахьидэ Жъогъо Плъыжьым иорден къыфагъэшъошэгъагъ.
Ащ ыуж Сахьидэ иразведротэ нахь къагъэлъэши, нэбгырэ 12 къыхагъэ­хьагъ, пулемети 4, нэмыкI Iашэхэр къыратыгъэх. Псыхъоу Пола зэпачынышъ, мэшIокугъогу станциер аштэн фэягъ. Сахьидэ дзэкIолI пэпчъ пшъэрылъ гъэ­нэфагъэ фишIыгъ, яухьазырыныгъэ ыуплъэкIугъ. Плащ-палаткэу аIыгъхэр зэкIоцIадэхи, уарзэр арыз ашIыгъ.
1942-рэ илъэсым игъэтхапэ и 20-м, чэщым сыхьатыр щыхэм адэжь, ахэр къыздырагъаIэхэзэ, псыхъоу метрэ 300-400 фэдиз зишъомбгъуагъэм зэпырысыкIыгъэх. Нэпкъым зынэсхэм нэмыцхэм гъучIычкIэ ар къашIыхьагъэу къычIэ­кIыгъ. Сахьидэ иротэ адыгэ кIалэхэр хэтыгъэх. Джа гъучIычэу зымыгъакIохэрэр зэпызыупкIыгъэгъэ саперхэм ащыщыгъэх къуаджэу Очэпщые щыщ Нэхэе Мы­хьамэт, псычIэгъ хъугъэ къуаджэхэу Ленинэхьаблэрэ Шыхьанчэрыехьаблэрэ арыкIыгъэхэ ХъутIыжъ Сахьидэ, Къодэ ХьэкIшъао.
Ахэм гъогоу къашIыгъэмкIэ Сахьидэ иротэ метрэ 300 фэдизэу лъыкIотагъэу, нэмыцхэм къашIагъэх. Шъхьадж ичIыпIэ ыубытынышъ, апэуцужьынхэу Сахьидэ унашъо ышIыгъ. Сыхьатищ фэдизрэ зэо-зэпэуцужьыр кIуагъэ, ау тидзэ­кIолIхэм станциеу Пола пыим ратыгъэп. Ащ ишIуагъэкIэ тичастьхэм ыпэкIэ лъы­кIотэнхэ алъэкIыгъагъ».
ЛIыбзыу Сахьидэ Ленинград нэмыц­хэм къызадзыхьэми я 6-рэ гвардейскэ дзэм ия 134-рэ щэрыон полк ия 45-рэ гвардейскэ Ленинградскэ дивизием хэтэу шъхьафит ышIыжьыгъагъэу ыкIи илIыблэнагъэкIэ къахэщыгъагъэу къатхы­жьыгъ. 1943-рэ илъэсым ар зикомандир батальоным стратегическэ мэхьанэ зиIэу, Ленинград дэгъоу зэрэплъэгъущт чIыпIэу «Синявские высоты» зыфаIорэр ыштэнэу пшъэрылъ фашIыгъагъ. Ар километрэ 12-кIэ къалэм пэчыжьагъ. Батальоныр роти 3 хъущтыгъ, бронетехни­кэм пэшIуекIорэ взвод хэтыгъ, дзэкIолIхэр нэбгырэ 450-рэ хъущтыгъэх, миллиметрэ 45-рэ пушкэу 26-рэ, миллиметрэ 75-рэ хъурэм фэди 6 аIэкIэлъыгъ. Дивизионнэ артиллериеу IэпыIэгъу къафэхъущтым миллиметри 152-у пушки 2 иIагъ.
Чэщым сыхьатыр щым дивизием икомандир Iофтхьабзэр зэрэрагъажьэрэм ракетницэмкIэ макъэ къыгъэIугъ. Сахьиди игъусэхэм ар алъигъэIэ­сыгъ.
Батальоным хэт дзэкIолIхэр «Синявскэ лъэгапIэм» дэжь ежьагъэх. Нэмыц­хэм ор къадаублагъ. Сахьидэ бронетехникэм пэшIуекIорэ IашэмкIэ пыим идзэ­кIолIхэм аубытыгъэ чIыпIэхэу къыз­щыохэрэр Iуахынхэу унашъо ешIы. Ар загъэцакIэрэ ужым тидзэкIолIхэр нэмыцэу окопхэм адэсхэм атебанэх. Ащ тетэу пыим идзэкIолI 200 фэдиз аукIи, нэбгырэ 250-м ехъу гъэрэу къаштэгъагъ. Нэужым тимоторизованнэ частьхэр лъыкIотэнхэ алъэкIыгъ. Мы Iофтхьабзэм пае ЛIыбзыу Сахьидэ Быракъ Плъыжьым иорден къыфагъэшъошэгъагъ.
Нэужым Ленинград къызадзыхьэгъэгъэ мэфэхэр бэрэ ащ игупшысэ къинхэм къахэфэжьыгъэх. Анахьэу ыгу зыгъэузыщтыгъэр идзэкIолIхэм хьалыгъу грамми 150-у, хьалыгъу гъэгъугъэ Iэбжыбэу къаратыщтыгъэр цIыфэу Ленинград дэсхэм зэрадагощыщтыгъэр ары.
Нэмыцхэм я «Курляндскэ группировкэ» тидзэхэм къызэрадзыхьэгъагъэм Сахьидэ зэрэхэлэжьагъэри къатхыжьыгъэхэм ащыщ. 1944-рэ илъэсым я 6-рэ гвардейскэ дзэм хэтэу Латвием икъэлэ шъхьаIэу Ригэ ыкIи нэмыкI псэупIэхэр шъхьафит зашIыжьым, ащ икъохьэпIэ лъэныкъоу Курляндия зыфаIорэр нэмыц­хэм аубытыгъагъ. «Курляндскэ группировкэкIэ» ахэм яджэгъагъэх. Тидзэхэм ар къадзыхьи, пыир къыдамыгъэкIэу 1945-рэ илъэсым ТекIоныгъэр къыда­хыфэкIэ аIыгъыгъ. Ащ фэдизым зэо-зэпэуцужьхэр кIуагъэхэу тарихъым къыхэнагъ. 1945-м ижъоныгъуакIэ и 8-м нэмыцыдзэм щыщэу къыдэнагъэхэм пкIэ зэрямыIэжьыр къагурыIуи, зыкъаты­гъагъ. Джащыгъум пыир къэзыдзыхьи къыдэзымыгъэкIыгъэхэм Сахьидэ ахэтыгъ.
Заор заухым, ащ икъоджэ гупсэ къы­гъэзэжьыгъ. Мамыр щыIакIэм къыхэ­хьажьыгъэми, зигъэпсэфынэу зы мафи къекIугъэп. Заом зэхигъэтэкъогъэ хэгъэ­гур зэтегъэуцожьыгъэн фэягъ. ЗэуапIэм зыщэIэм акъылэу, шIэныгъэу, кIуачIэу, щэIагъэу иIагъэр, идзэкIолIхэм ящыIэныгъэ бэкIэ ежь ыIэ зыщилъыгъэ чIыпIэ къинхэм хэкIыпIэ тэрэз къыгъотын сэнаущыгъэу Сахьидэ хэлъыгъэр ащи къыщашъхьэпагъ.
Сахьидэ зэо ужым пшъэдэкIыжь ин зыпылъ IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. Ар парторганизацием исекретарыгъ, колхоз лэжьыгъэр зыщаIыгъ токым, етIанэ мэзым пхъэу къыхащырэр зы­чIэлъ IыгъыпIэм япащэу хъугъэ.
1949-рэ илъэсым Краснодар мэкъумэщ хъызмэтымкIэ иеджапIэ агъэкIогъагъ. Ащ колхоз тхьаматэхэр щагъэхьазырыщтыгъэх. ЕджапIэр къызеухым, Джэ­джэ­хьаблэ зыхахьэщтыгъэ колхозым илъэс пчъагъэрэ итхьамэтагъ. Ащ ыуж къуа­джэу Аскъэлае агъакIуи, ар зы­хэхьэрэ колхозми пэщэныгъэ дызэри­хьагъ.
Тикъуаджэ щыщыгъ ащ ишъхьэгъусэ Минхъан, Джанхъотхэм япхъугъ. Пшъэшъищырэ шъэуиплIырэ ахэм зэдапIугъ. Япхъорэлъф-къорэлъфхэр пстэумкIи 12, ахэм къакIэхъухьажьыгъэхэр 11 мэхъух. Сахьидэ ахэр зэкIэ къылъэгъужьынхэу игъо ифагъэп. ЩыIагъэмэ, къыкIэхъухьагъэхэм арыгушхощтгъагъэ. Илъэсыбэ ятэ лъагъэшIэнэу ахэм тафэлъаIо. Непэ мамыр щыIакIэу тиIэм, тыгъэр ташъ­хьагъ къызэрэщепсырэм, тисабыйхэр рэхьатэу зэрэтпIухэрэм ащ ишIушIэгъэ ин хэ­лъышъ, лъэшэу тыфэразэу, инэу шъхьащэ фэтэшIы!
Хэгъэгу зэошхор заухыгъэр илъэс 80 мэхъу. А охътэ тхьамыкIагъом цIыф­хэм къинэу алъэгъугъэр, хьазабэу ащэ­чыгъэр тэри, тауж къикIыгъэ лIэужхэми тынэгу къыкIэдгъэуцошъущтэпын фай. УегупшысэнкIи ощынэ, гур пеIонтIыкIы. Арэу щытми, тарихъым къыхэнагъэу къыднэсыжьыгъэр лъыдгъэкIотэн фае, ТекIоныгъэшхор къыдэзыхыгъэ тиветеранхэр, зэо кIыбым щыIагъэхэр, сабыеу зэо мэхъаджэм къыхиубытагъэхэр зыщытымыгъэгъупшэнхэр зэкIэми типшъэ­рылъ. Ахэм яшIэжь дгъэлъапIэу, ягугъу тшIымэ, джыри бэрэ къытхэтыщтых.
ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтыр: ЛIыбзыухэм яхъарзынэщ.