КъэбарлъыгъэIэс-телекоммуникационнэ амалхэр къызфагъэфедэзэ бзэджэшIагъэхэр зэрэзэрахьэхэрэм пэуцужьыгъэныр мы аужырэ илъэсхэм хэбзэухъумэкIо ыкIи хэбзэгъэуцу къулыкъухэм анахьэу анаIэ зытырагъэтырэ лъэныкъохэм ащыщ.

Урысыеми, дунаим зэрэпсаоуи нахьыбэу ащагъэунэфырэ бзэджэшIагъэхэм ащыщ гъэпцIэныр. Джырэ уахътэу компьютерхэр бэу зыщагъэфедэхэрэм цIыф­хэр зэрагъапцIэрэ лъэныкъохэми лъэшэу зызэблахъу, бзэджашIэхэм пэIудзыгъэ шIыкIэр къызфагъэфедэзэ ахэр агъэделэх.
2024-рэ илъэсым имэзэ 11 гъэпцIагъэ хэлъэу пэIудзыгъэ шIыкIэмкIэ сомэ миллиарди 168-рэ Урысыем щыпсэухэ­рэм ашIуатыгъугъ. Мы уахътэм къыриубытэу къэбарлъыгъэIэс амалхэмкIэ бзэджэшIэгъэ мин 702-рэ агъэунэфыгъ, 2023-рэ илъэсым имэзэ 11 егъэпшагъэ­мэ, а пчъагъэр процент 14,3-кIэ нахьыб.
АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ къэбар-коммуникационнэ технологиер хэбзэнчъэу зэрагъэфедэрэм пэуцужьыгъэнымкIэ иотделение ипащэу, полицием иподполковникэу ЖакIэмыкъо Руслъан къызэриIуагъэмкIэ, пэIудзыгъэ шIыкIэм тетэу зэрахьэрэ бзэджэшIагъэ­хэм якъычIэгъэщын къин къэзышIырэр къэбар-телекоммуникационнэ технологиехэм алъэныкъокIэ бзэджашIэхэм агъэфедэрэ шIыкIэхэр ары. КъыхэкIы зы схемэм нэбгырэ пчъагъэ хэлажьэу, ау ахэр зы шъолъырым щыIэхэп. ГъэпцIакIохэм номерхэр ыкIи сайт нэпцIхэр къызэIуахых. Ащ хэщэгъэ бзэджашIэхэм якъыхэгъэщынкIэ хэбзэухъумэкIо къулыкъухэм Iофышхо ашIэ ыкIи ащ охътабэ текIуадэ. ГъэпцIакIохэм ренэу шIыкIакIэхэр къаугупшысы, ащ дакIоу жъыхэри къызфагъэфедэ.
ГъэпцIакIохэм агъэделэхэрэр купищэу зэтеутыгъэх: зыныбжь хэкIотагъэхэр — цыхьэшIэгъоу щытхэр, ныбжьыкIэхэр — мы лъэныкъомкIэ шIэныгъэ гъэнэфагъэхэр зыIэкIэмылъхэр, ящэнэрэ купыр — нахьыжъхэу ахъщэ псынкIэу къызIэ­кIэзыгъахьэ зышIоигъохэр. ГъэпцIакIом цIыфым ыцIэ, ятацIэ къыриIозэ цыхьэ къызфырегъэшIы. Ахэр рэхьатэу ыкIи теубытагъэ хэлъэу мэгущыIэх. Пфэгъэ­хьыгъэ къэбар тедзэр, гущыIэм пае, пенсием узэрэщыIэр бзэджашIэм къызебгъашIэкIэ, пцIэу къыпфиусыщтыри нэмыкIэу къеугупшысы. ЦIыфым ыугъо­игъэ ахъщэу картэм илъыр бзэджашIэхэм къызIэкIагъэхьаным ищынагъо щыIэу гурагъаIо, ащ фэдэ мыхъуным пае ыгъэ­цэкIэн фаер раIозэ, ахъщэу зэIуигъэкIагъэр шIуатыгъу. Ащ нэмыкIэу, банкым щынэгъончъэнымкIэ икъулыкъу, полицием, щынэгъончъэнымкIэ Федеральнэ къулыкъум, Гупчэ банкым, нэмыкI цы­хьэшIэгъу организациехэм яIофышIэу телефон гъэпцIакIохэм цIыфхэм араIо. Ахэм цыхьэ къызфарагъэшIыным пае бзэджашIэхэм ацIэ, алъэкъуацIэ, ятацIэ, яIэнатIэ (нахьыбэрэмкIэ специалист шъхьаIэу ыкIи майорэу) араIо. ЦIыфым имылъку шIокIодыным тещыныхьэзэ, ымышIэрэм къыриIорэр егъэцакIэ, ар мэгумэкIы, гупшысэным иIоф тетыжьэп. ГъэпцIакIом пшъэрылъэу иIэр цIыфым ышIэрэм егупшысэнэу уахътэ римытыныр ары. УпчIэ кIэкIхэр тыретакъо, егъэгузажъо, иIахьылхэм адэгущыIэнэу уахътэ иIэп. ЗыгорэкIэ цIыфым гуцафэ ышIыгъэу бзэджашIэм къызышIошIыкIэ, ыгъэ­щынэнэу фежьэ, телефоныр зигъэтIы­лъыжь­кIэ, иахъщэ нэмыкI счет рагъэ­хьанэу реIо. Полицием икъулыкъу­шIэу ыIозэ хэбзэухъумэкIо къулыкъухэм аIо­рэр зимышIэкIэ уголовнэ пшъэдэкIыжь къыфызэIуахын ылъэкIынэу гурегъаIо.
— ЦIыфхэм сыдэущтэу ахэм защаухъумэн алъэкIыщта?
— ЦIыфхэм ящынэгъончъагъэ къаухъумэным фэшI зыпарэми цыхьэ фашIы хъущтэп. Ар сыдэущтэу бгъэцэкIэщта? КъышъуаIорэ къэбарыр шъушIошъ шъумыгъэхъу. Къышъуфэгъэхьыгъэ къэбарыр бгъэкIэжьын фаеу «банкым» макъэ къызышъуигъэIукIэ е «шъуиныбджэгъу» ахъщэ фаеу икартэ фижъугъэхьанэу къызышъуфатхэкIэ шъумыгуI, апэрапшIэу къэбар шъыпкъэр, ащ ылъапсэ зэжъугъашI. Банкым ыкIи ныбджэгъум шъуафытеу, къэбарыр шъыпкъэмэ шъукIэупчI.
Паролэу шъуиIэхэми цыхьэ афэшъумышI. Ащ пчъагъэу ишъутхагъэр нахь IэшIэх къэс бзэджашIэхэм псынкIэу шъуинэкIубгъо къызIэкIагъэхьан алъэ­кIыщт.
Къышъуфытеуагъэм упчIэхэр бэу ешъут. ИнтернетымкIэ фэIо-фашIэхэр зыгъэцакIэхэрэр шъуипаспорт иномерхэм къыкIэлъэIухэмэ, яшъумыт, джащ фэдэу шъуцIэ, шъулъэкъуацIэ, шъузщыпсэурэр ыкIи шъуителефон номер яшъумыIу.
Организацием ыцIэкIэ къытеоу къы­шъуаIомэ, шъумыукIытэу шъукIэупчI IофшIапIэр зыдэщыт чIыпIэм, ащ пащэу иIэм. Ащ нэмыкIэу, хэбзэухъумэкIо къулыкъум къырашIыкIыгъэу аIомэ, дежурнэ частым ителефон номер шъу­кIэупчI. ЗэкIэ къэбарыр зэжъугъашIэ.
Гуцафэу шъушIыгъэм шъутемыкI. Зы къэбар горэ шъушIомы­тэрэзэу къышъу­шIошIымэ, шъукъызэ­теуцу. Гъэп­цIакIо­хэм мурадэу яIэр шъуа­гъэ­псын­кIэнышъ, ежьхэр зы­фаер къыздагъэхъу- ныр ары. Ахэм шъори шъуадэмы­IэпыI.
— НахьыбэрэмкIэ шIыкIэу гъэп­цIакIохэм агъэфедэхэрэр сыд фэдэха?
— Адыгеим иполицие изэфэхьысыжьхэм къызэрагъэлъагъорэмкIэ, цIыфхэм нахьыбэу за­къызэрафагъазэрэр къэралыгъо порталым, мессенджерым ыкIи социальнэ сетьхэм яаккаунтхэр бзэджашIэхэм къызIэкIагъэхьагъэхэу ары. Мы зигугъу къэтшIыгъэ сетьхэм цIыфым икъэбар, иэлектроннэ документхэр зэритым имызакъоу, иIахьылхэм, иныбджэгъухэм ыкIи инэIуасэхэм якъэ­бархэри арытых. Охътэ гъэнэфагъэкIэ ахъщэ «чIыфэ» къаIахынэу кIэлъэIухэзэ цIыфым икъэбар къызIэкIагъахьэ.
ГущыIэм пае, цIыфым ыцIэкIэ къызэIуихыгъэ къэралыгъо порталыр гъэпцIакIом къызызIэкIигъахьэкIэ, зэкъодзэн бзэджэшIагъэхэр зэрихьан ылъэкIыщт: щэн-щэфыным епхыгъэ гъэпцIагъэ зы­хэлъ фэIо-фашIэхэр, банкым чIыфэ къыIыхыгъэныр.
Джащ фэдэу телеграм-каналхэмкIэ зиягъэ къэкIорэ программэу apk-р бзэ­джашIэхэм къырагъэкIокIых. «Ора мы видеом итыр?» зэрытхэгъэ гущыIэхэр цIыфхэм афагъэхьы. Ащ итыр ашIогъэшIэгъонэу нэкIубгъор къызызэIуахыкIэ, цIыфым фэгъэхьыгъэ къэбарыр зэкIэ къызIэкIагъахьэ. Нэужым иныбджэгъухэ­ми ащ фэдэ тхыгъэхэр афагъэхьы.
ЗэкъодзакIохэм мурадэу яIэр сыд хъугъэми телефонымкIэ цIыфым икъэбар зэрыт мессенджер нэкIубгъор къызIэкIэгъэхьэгъэныр ары.
— Сыдэущтэу ащ зыщыуухъу­мэн плъэкIыщта?
— ШъумышIэрэ цIыфым къы­шъуфигъэхьыгъэ мэкъэгъэIум шъуегуцафэу щытмэ, ежьым занкIэу зыфэжъугъаз ыкIи къэбар лъапсэр зэжъугъашI.
— ШъуимынэIосэ номерымкIэ мэкъэгъэIу къышъуфагъэхьыгъэ­мэ, ащ ит файлым шъуимыхь.
— ШъумышIэрэ номерымкIэ къы­шъуфэтхагъэхэмэ, шъуикъэбар зэрытхэгъэ нэкIубгъохэр яшъумыт.
— Социальнэ сетьхэмкIэ къы­шъуфагъэхьыгъэ письмэм шъыпкъагъэ хэлъэу шъуегуцафэмэ, шъуиIахьылхэм мессенджерымкIэ — компьютерымкIэ, смартфонымкIэ, гаджетымкIэ зафэжъугъаз.
— Мессенджер нэкIубгъоу къызэIушъухыгъэхэр зэфэшъушIых.
ГъэпцIакIохэм шъуикъэбар аIэкIэжъугъэхьагъэу, «учетнэ запись» зыфиIорэм ар ихьанэу шъуегуцафэмэ, шъушIэн фаер:
— ПсынкIэу банкым икартэ ипароль ыкIи икод зэблэшъухъу;
— банкым икартэ ыкIи исчет зэфэшъушI;
— картым тетхэгъэ номерымкIэ псынкIэ Iофэу банкым шъуафытеу е шъуафатх, бзэджа­шIэр къызэрэшъуфытеогъэ номерыр яшъуIу. Нэужым ежь банкым шъуисчет зэфишIыщт, бзэджашIэр къышъуфытеон ымылъэкIынэу хъущт;
— шъуиIахьылхэм, шъуиIофшIэгъухэм, шъуинэIуасэхэм макъэ яжъугъэIу шъуикартэ ахъщэ къы­рамыгъэхьанэу;
— полицием макъэ ежъугъэIу ыкIи къэбарым щыжъугъэ­гъуазэх.
ЦIыфхэр зэрагъапцIэхэрэм нахьыбэрэмкIэ лъапсэ фэхъурэр амышIэхэрэм цыхьэ зэрафашIырэр, къараIорэр ашIошъ зэрэхъурэр ыкIи ахъщэ псынкIэ къагъэ­хъэным зэрэдэгуIэхэрэр ары. НахьыбэрэмкIэ цIыфхэм ежь-ежьырэу якъэбар, якартэ иномер, паролыр, смс-мэкъэ­гъэIоу къафэкIуагъэм ит пчъа­гъэр, нэмыкIхэри бзэджашIэхэм араIо. Мыщ дэжьым къыдэплъытэн фае гъэпцIакIохэм къызфагъэфедэрэ шIыкIэхэм къахэкIэу цIыфхэм банк операциехэр ежь-ежьырэу агъэцакIэх, якартэ илъ ахъщэр афагъэ­хьы, чIыфэт организациехэм зафагъа­зэшъ, ахъщэр къаIахы ыкIи бзэджашIэхэм якартэ рагъахьэ. Ежь банкыр оффлайн шIыкIэм тетэу телефонымкIэ закъыфэзыгъэзагъэм къызыкIэлъэIугъэр фимыгъэцэкIэн фитэп.
Джыри зэ цIыфхэм тыкъяджэ сакъы­ныгъэ къызхагъэфэнэу. Зикъэ­бар шъу­мышIэрэ приложениехэр телефонхэм атешъумыгъэуцу. Арэу зыхъурэм банкым исчет илъ ахъщэр рахыщт. ЗыгорэкIэ гъэпцIагъэ зы­хэлъ бзэджэшIагъэ къыжъудызэрахьагъэу шъуегуцафэмэ, полицием ителефон номерэу 02-м (мобильнэ телефонымкIэ номерэу 101-м) шъутеу.
КIАРЭ Фатим.