Непэ фэдэ мафэм, 1943-рэ илъэсым мэзаем и 18-м, нэмыц техакIохэр Псэйтыкурэ Афыпсыпэрэ адафыжьыгъэх. Адыгэ чIыгур зэрэщытэу шъхьафит шIыжьыгъэнымкIэ къоджитIур аужырэ хъугъэх. Мэзаем и 18-р Адыгеир зэрэпсаоу шъхьафит зашIыжьыгъэ маф.

1943-м ищылэ мазэ ыкIэм Мыекъопэ районымрэ Мые­къуапэрэ нэмыцым къытыра­хыжьыгъагъэх нахь мышIэми, Адыгэ автоном хэкум иадырэ районхэм ар адэтыгъ. Мэзаем иублэгъум къыщегъэжьагъэу Дзэ Плъыжьым идзэкIолIхэм ахэр фашистым къытырахыжьыщтыгъэх. Анахь лъыбэ зыщагъэ­чъэгъэ зэпэуцужьхэр Теуцожь ыкIи Тэхъутэмыкъое районхэм япсэупIэхэм ащыкIуагъэх. Осымрэ чъыIэмрэ зэоныр къагъэхьылъэщтыгъ. Чылабэхэм, Щынджые, Тыгъургъой, Лахъщы­къуай, Нэтыхъуай, Хьалъэкъуай, Очэпщый зыфэпIощтхэм адэт унэхэм ачIэсхэр ачIафыхи нэмыцхэм япытапIэхэр ащагъэпсыгъагъэх. Ащ иушъхьагъу шъхьа­Iэщтыгъэр административнэ гуп­чэшхоу, цIыфыбэ зыдэсэу щытыгъэ Краснодар зэрэпэблэгъагъэхэр ары.
— 1943-рэ илъэсым щылэ мазэм и 29-м къыщегъэжьа­гъэу мэзаем и 10-м нэс Лахъщы­къуаерэ Тыгъургъоирэ тидзэ­хэмрэ нэмыцхэмрэ зэIэпахы­жьыщтыгъ: зым ыштэмэ, адырэм къытырихыжьызэ. Дзэ Плъы­жьым икъэбарлъыхъухэм къатхыжьыгъагъэм къыщеIо: «1943-рэ илъэсым мэзаем и 11-м зэо лъэшым ыуж пыим пытэу ыIы­гъыгъэ Лахъщыкъуе къыIэкIэтхыгъ. Танки 4, Iашэ 34-рэ, ла­гъымэдзи 3, автомобиль 30, трактор 25-рэ, мотоцикли 4, лагъымэхэр, щэхэр зыщыухъу­мэгъэ гъэтIылъыпIищыр ыкIи бэдэдэ хъурэ Iашэхэр къатырахыгъэх», — къытфиIотагъ АР-м и Лъэпкъ музей ишIэныгъэ IофышIэу Нелли На­гиевам.

1943-м мэзаем и 12-р ары ныIэп тидзэхэр Краснодар къы­зыщылъэгъуагъэхэр. Ащ дэжьым Дзэ Плъыжьым ицIыфышъхьэкIэ чIэнэгъэшхохэр ышIыгъагъ. Мэзаем и 13-м Советскэ ин­фор­мационнэ бюром къыты­щтыгъ: «Мэзаем и 12-м зэпэуцужь лъэ­шым ыуж тидзэхэм Краснодар аштагъ. Джащ фэдэу пыим къыIэкIахыгъэх район гуп­чэр, мэшIокугъогу зэхэкIыпIэу Тимашевскэр, псэупIэхэу Роговская, Динская, Новота­таровская зыфиIохэрэр ыкIи район гупчэу Тэхъутэмыкъуае».
Щылэ мазэм и 18-м къыщегъэжьагъэу Щынджые нэмыцым къытехыжьыгъэнымкIэ зэошхо­хэр кIощтыгъэх. Пыир ыпэ изы­гъэшъыщтыгъэр чIыпIэу ыубыты­гъэхэр ары: советскэ дзэхэр дэгъоу къызыщылъагъохэрэ ыкIи зыщяошъущтхэ чIыпIэхэм хэIэтыкIыгъэу арысыгъ. Щынджые шъхьафит ашIыжьын залъэкIыгъэр мэзаем и 11-р ары. Ащ ыуж, мэзаем и 15-м, Пэнэхэс, мэфищкIэ нахь кIасэу, мэзаем 18-м, къуаджэхэу Афыпсыпэрэ Псэйтыкурэ. 1943-рэ илъэсым Темыр Кавказым щыкIогъэ заом Вермахт ицIыф мин 270-рэ хэ­кIодагъ.

Я 9-рэ, я 20-рэ къушъхьэ-шхон­чэо дивизиехэм ядзэкIолI­хэм IэпыIэгъушхо афэхъугъэх Шэуджэн, Тэхъутэмыкъое, Теуцожь районхэм япартизанхэр. ХышIуцIэ Iушъо дзэхэр пыим тебэнэнхэу зызэрагъэхьазы­рырэм фэшI фронтым зэпырыкIынхэр ахэм афадэщтыгъэп, ау гъогухэм ягъэцэкIэжьынкIэ, ищыкIагъэр зэпырыщыгъэнымкIэ е къэбарыхьэ кIонхэмкIэ яшIогъэшхо къакIощтыгъэ
Шэуджэнхьэблэ партизан купэу «Советская Адыгеяр» 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум иублэгъум зэхащэгъагъ ыкIи 1943-м мэзаем и 1-м нэс щы­Iагъ. Нэбгырэ 77-рэ хэтыгъ. Апэрэ зэпэуцужьыр 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 15-м пыим дыриIагъ. Пыим инэбгыри 180-рэ ыгъэкIодыгъ, автотранспортэу 7 зэхикъутагъ.

Теуцожь районым ипартизан купэу «Ворошиловец» зыфиIорэр 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум иублэгъум зэха­щэгъагъ ыкIи 1943-рэ илъэсым щылэ мазэм и 30-м нэс щы­Iагъ. Икомандирыгъэр И. С. Ткачевыр ары. Нэбгырэ 49-рэ хэтыгъ. ПсэупIэхэу Садовэм, Фана­го­рийскэм, Пятигорскэм, ОчэпщыякIэм ыкIи Пэнэжьыкъуае адэсыгъэх. Апэрэ заор 1942-м Iоныгъом и 4-м пыим дыриIагъ. Нэмыц нэбгырэ 30 фэдиз ыгъэкIодыгъ.
Тэхъутэмыкъое районым ипартизан купэу «За Родину» 1942-рэ илъэсым мэзаем и 1-м агъэпсыгъагъ. Нэбгырэ 40 хахьэщтыгъ. Тэхъутэмыкъое районым ипсэупIэхэр зэлъаIыгъыгъэх. Нэмыцым апэрэ заор 1942-рэ илъэсым чъэпыогъум и 26-м дишIыгъ, нэмыц нэ­бгыри 10-м ехъу аукIыгъ, гъэры ­ашIыгъ. Зы автотранспортрэ танкрэ зэхакъутагъ. Ежь партизанхэм ащыщэу нэбгырий къаукIыгъ.
— Анахь лъэшыгъэхэр ыкIи чаныгъэхэр псэкъупсэ партизанхэр ары. 1942-рэ илъэсым Iоныгъом М.П. Сорокиныр зипэщагъэхэм пшъэрылъ зыфагъэуцужьыгъ: Теуцожь районым пыим чIыпIэу щиубытыгъэхэр, ыкIуачIэ зэгъэшIэгъэныр, япартизанхэм зэпхыныгъэ адэшIыгъэныр. Ау зы партизаным нэ­мыцхэм зарити, Сорокиным иунагъо зэрэщытэу зэтырау­кIагъ. Ащ янэрэ ышыпхъухэу Зоерэ Раисэрэ Пэнэжьыкъое паркым щыпалъагъэх, сабыйхэр щэнауткIэ агъэлIагъэх, — тари­хъым щыщ нэкIубгъохэм тащигъэгъозагъ Нелли Нагиевам.

АР-м и Лъэпкъ музей ихъарзынэщ хэлъ къэбарымкIэ, 1942-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ и 5-м партизан-къэбарлъыхъухэр А. С. Ересько япащэу пыим ыIыгъыгъэ Псы Фабэ къэбары­хьэ агъэкIогъагъэх. Ар фашистхэм къызашIэм къаухъурэихи, зэо лъэш къарашIылIэгъагъ. Партизанхэм азыныкъо аукIыгъ, къэнагъэхэр гъэрэу аштагъэх. А зэпэуцужьым хэкIодагъэхэм ащыщ партизан ныбжьыкIэу Володя Козуб.
— Володе ятэ апэрэ мафэ­хэм заом кIуагъэ. Яни ащ Iу­хьаным ыпэкIэ шъэожъыер инэ­Iуасэхэу Пэнэжьыкъуае дэ­­сыгъэхэм адэжь ыщэгъагъ. Тыр заом зыщэфэхым, Володе партизанхэм зыхащагъ. Къэбар­лъыхъу Iофыр ыгъэцакIэщтыгъ: пыим ипчъагъэ, ыкIуачIэ зэригъашIэщтыгъ, щэгынхэр, гъомылапхъэхэр къыхьыщтыгъэх, — къытфиIотагъ Нелли Нагиевам.
ПстэумкIи заор мэкIофэ пар­тизан купхэм нэбгырэ 900 ахэ­тыгъ, 150-м нахьыбэр хэкIо­дагъэх. Ахэм ащыщых Бэрзэдж Хьэсан, Ефросинья Верещагинар, Мэрэтыкъо Хьэсан, Буг­рименко Иосиф, Пивоваровхэу ятэрэ ыкъорэ.
Совет хабзэм партизанхэм япсэемыблэжьыныгъэ осэшхо къыфишIыгъ. КъэралыгъомкIэ партизан мини 127-м нахьыбэм бгъэхалъхьэу «Хэгъэгу зэошхом ипартизан» зыфиIорэр афигъэшъошагъ. Ащ фэшъхьафэу тын мини 184-рэ аратыгъ, ащ щыщэу 700-р Адыгеим иех.
Непэ республикэм дзэ къэхэ­лъэ 69-рэ къыщалъытэ. Ахэр шъхьафхэр ары. Нэбгырэ пчъа­гъэ зыщагъэтIылъыжьыгъэу 56-рэ. Ахэм дзэкIолI ыкIи пар­тизан нэбгырэ 5571-у зичIыгу къэзыухъумэзэ Хэгъэгу зэошхом илъэхъан зыпсэ зытыгъэхэр адэлъых. Гукъау нахь мышIэ-­
ми, 3238-р зыщыщхэр агъэунэфыгъэп.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.