Непэ адыгабзэкIэ тхэхэрэр макIэ тэIо шъхьаем, цIыкIу-цIыкIузэ нэбгыракIэхэм ацIэхэр къэтэшIэх. Ахэм ащыщ Ацумыжъ Маринэ. Ар урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэегъаджэу Яблоновскэ гурыт еджапIэу N 3-м илъэс 25-рэ хъугъэу щэлажьэ, ащ дакIоуи матхэ. Джыри кIэлэеджакIозэ усэнымкIэ творческэ гъогур къыхэзыхыгъэ бзылъфыгъэм непэ романхэр къыIэкIэкIых, урысыбзэкIи адыгабзэкIи зэфэдэу матхэ. Аужырэхэм ащыщ блэкIыгъэ илъэсым къыдигъэкIыгъэ романэу «ДунаитIу» зыфиIорэр. Сэ ары къэсэзыгъэшIагъэри тхакIоу Ацумыжъ Маринэ.

Ацумыжъ (Шъхьэлэхъо) Маринэ къуа­джэу Псэйтыку къыщыхъугъ. Гурыт еджапIэм ыуж Адыгэ къэралыгъо университетым филологиемкIэ ифакультет къыухыгъ. 1996-рэ илъэсым къыщегъэ­жьагъэу непэ къызнэсыгъэм а зы чIыпIэм щэлажьэ. Адыгеим икIэлэегъэджэ пэрытхэм ащыщ ыкIи джырэ адыгэ литетературэм итхэкIо бэлахь. Непэ тарихъ тхыгъэхэр адыгабзэкIэ щыIэхэмэ, джырэ мафэхэр, цIыфыр къизыгъэлъэгъукIыхэрэр гъотыгъуаех. «ДунаитIур» дунэе хъытыум зисэлъагъом мэлэкIа­гъэм фэдэу сылъыхъугъ ыкIи АР-м изаслуженнэ журналистэу ТIэшъу Светланэ къыIэкIэхьагъэу щытыти, зэIэпытхызэ теджагъ. Тхылъым ыцIэр ыкупкI — дунаитIу къыщыгъэлъэгъуагъ: адыгэм итыгъуасэрэ инепэрэ. КъэгъэлъэгъокIэ амалэу авторым ыгъэфедагъэри гъэшIэгъоны: герой шъхьаIэу Ислъам непэрэ мафэм ицIыф. ПкIыхьапIэкIэ тыжъ пIашъэ­хэм ахахьэзэ, ахэсызэ, адэгущыIэзэ, Кавказ заор ынэгу кIэкIы, ары пакIошъ, шIулъэгъуи къыщегъоты. ЫужкIэ щыIэныгъэ шъыпкъэм пкIыхьапIэм нэIуасэ зыщыфэхъугъэхэм ялъэуж щефы. ЩыIэгъэ шъыпкъэхэу къычIэкIы. Тхы­лъым узеджэкIэ, авторым упчIабэ фыуеIэ. Ижъырэ дунаим къыщыгъэлъэгъогъэ адыгэ чылэр — Абынхьабл. Непэрэ Псэйтыку ыпшъаIокIэ щысыщтыгъэ къуадж.
АМ: Марин, уитхыгъэхэм апхырыщыгъэ сюжетхэр тыдэ къип­хыхэра?
— ЩыIэныгъэм зэкIэ къыхэсэхы. Къэсыугупшысыным джыри сынэсыгъэп. Езгъажьи кIэм нэзгъэсыгъэу къэугупшысыгъэу зи сиIэп.
АМ: Адэ «ДунаитIум» екIолIэкIэ гъэшIэгъон щыогъэфедэ: тыгъуасэмрэ непэмрэ пкIыхьапIэкIэ зэопхых. Ащ сыдэущтэу укъыфэкIуагъа?
— Тиунэкъощэу Шъхьэлэхъо Рахьиб Тыркуем щэпсэу. ТизэдэгущыIэгъухэм ащыщ къысиIуагъ: «Шъхьэлахъохэр хэкум къикIыжьыхэ зэхъум, 1913 — 1915-рэ илъэсхэм (Шъхьэлахъохэр аужэу икIы­жьыгъагъэхэм ащыщых), зэшыпхъуитIу ячIыгужъ къинэгъагъ. Ахэм ялъэуж сфын слъэкIырэп. Адыгеим сыкъызыкIокIэ Пэнэхэс сынэсышъурэп». ЗэзгъэшIэн сIуи, Рахьиб къысфиIотагъэр сянэ зесэIом, ар Пэнэхэс щапIужьыгъэти, «къэпIуатэрэр сэ сянэжъ янэжъ ары зыфэгъэхьыгъэр» къысиIуагъ. Къэбарыр нахь куоу къызызэрегъашIэм, лIэужихкIэ узэкIэIэбэжьмэ, сянэ янэжъэу хъурэм янэжъ джыри цIыкIоу къыранэгъагъэр арэу къычIэкIыгъ. Ацумыжъхэм яны­сагъ, Шъхьэлахъомэ япхъугъ. Адырэ пхъури къэзгъотыгъ, Хъунэмэ янысагъ. Ащ сеплъи, щыIэныгъэм мы сюжетыр къыхэхыгъэмэ, сэ мыдырэ сюжетыр сфымэ хъущтын фай сIуи, есхьыжьагъ. ЕтIанэ, Сэфэр лIыжъэу «ДунаитIум» хэтыр сынэгу къихьанэу зэрэхъугъэри гъэшIэгъоны. ШъхьэлахъохэмкIэ тянэжъ езгъэ­зыщтыгъэ «уипщ, уипщыжъхэм ацIэ къысаIу» сIоти. Ипщы ятэ Тхьазэгъус ыцIагъэр, итеплъэкIэ лIы сырыфыгъ, лъэгагъэп. А лIыжъым сегупшысэзэ пкIыхьапIэ сэлъэгъу, джа Сэфэрэу тхылъым хэтым фэдэу сырыфэу, фэнэшхъуашъоу.
АМ: «ДунаитIумкIэ» сыда узыфэягъэр къипIотыкIынэу?
— Нахьыбэм сызыфатхэрэр бзылъфыгъ. Ащ фэд «Искуплениер», «МэлаIичым джэнэтым егъэзэжьы» зыфэпIощтхэр. «ДунаитIумкIэ» сызыфэягъэр ащ сыкъыкIэрыкIыныр ары. Шъыпкъэ, къахэкIыгъэх «бзылъфыгъэхэм апае тхыгъэхэр къыбдэхъухэшъ укъыхэмыкI, политикэ Iоф ухэмыхь» зыIуагъэхэр. Ау «сыгу пышъумыут» сIуи, сядэIугъэп.
АМ: Романым щыщэу хэта о нахь къыппэблагъэр? Сэфэр лIыжъыр ара?
— Сэфэрэп. Сыгу къигущыIыкIэу, ыIуи ышIи зэтефэу сыгу рихьырэр герой шъхьаIэу Ислъам ары. Сыда пIомэ, джащ хэлъ адыгагъэр спэблагъ. Адыгэ шэнэу ащ зэрихьэрэм десэгъаштэ. «Пасэм мыр мыщ фэдагъэшъ, шIокI имыIэу пшIэн фае» ымыIоу уахътэм къекIурэр хэлъ.БлэкIыгъэм фэдэ дэдэу непэ ущыIэжьы­шъущтэп, укъекIущтэп, уадиштэщтэп. Адыгэ хъулъфыгъэр зэрэщытын фаеу слъы­тэрэм ар фэд. Адыгэр иадыгагъэкIэ къахэщын фае, Ислъам къахэщы. СищыIэныгъэкIи, сиунагъокIи джащ фэд.
Ныоу герой шъхьаIэм щай уцыр къе­зытыщтыгъэри къэсыугупшысын сымылъэ­кIэу ишэн-зекIуакIэ тичылэ дэсыгъэ урыс ныо горэм тесхыгъ. Илъэс 16 нахь ымыныбжьэу ар къахьи, адыгэ нысэ хъугъагъэ. Илъэс 80-м къехъу ыныбжьэу идунай ыхъожьыгъ. Адыгэ ахэхъухьажьыгъэу, Гощэфыжь раIощтыгъэ. Устина ыцIагъэр, ау ар раIонэу ыдэщтыгъэп. Джащ дэжь кIохэзэ джэнч рагъэдзыщтыгъ. Итеплъэрэ ыцIэрэ къызтесхыгъэр, романым цIэу щыриIэр Клавдия Миновна, Мыекъуапэ сызыдэсым зифэтэр сисыгъэ ныор ары. Джаущтэу тIури зэсхьылIи, зы нэбгырэ сшIыгъэх.
АМ: Тхылъыр тыгу зырихьыкIэ кIэух фэхъунэу тыфаеп, геройхэр шIу тэлъэгъух. Ар зытхырэри ащ фэда? Птхырэр уухымэ, геройхэр зыкIэрыпчыным уфэмыеу мэхъуа?
— Стхырэр зысыухыкIэ зысэгъэпсэфы. Хьау, сыгу фэгъужьырэп. Сэ къысэхьылъэкIырэр ныкъотхэу зызгъэтIылъыкIэ ары. УмышIэмэ, псэ зыпыт горэхэр къысэжэх сшIошIэу геройхэм сяплъы. Iоф сэшIэми ахэм сягупшысэ. Фильм горэм сеплъызэ къаIуагъэр сыгу рихьыгъэмэ, «мыр сигерой къекIущт» сэIошъ, сэтхы, чIыпIэ горэм сифагъэми сшъхьэ исэубытэ. Зыгорэ стхы зыхъукIэ зэкIэ слъэгъуи, зэхэсхи джащ фэгъэхьыгъ. ЗэпыупIэ имыIэу утхэшъурэп. Iоф дапшIэ зыхъукIэ, нахь къиныжь.
АМ: Тхылъыр зыптхыхэкIэ «мыр моущтэу сшIын, е мырэущтэу згъэпсэун фэягъ» пIоу хъу­рэба?
— Зэблэсхъупэнэу сыфаеу хъурэп, ау «моущтэу ыIуагъэмэ» нахьышIугъ сIонэу къыхэкIы. УрысыбзэкIэ ситхы­гъэу «Искуплением» хэт Аминэ пае бэхэм къысаIо «Сыд пае мыщ насып горэ емыгъэгъотыгъа?» аIошъ. ЩыIэныгъэм хэмылъ насыпыр тыдэ щигъотыщта? Герой шъхьаIэу Аминэ ар ынатIэ итхэгъагъ — изакъоу къэнэныр. Ащ къехъу­лIагъэри бзылъфыгъэ горэм ищыIэныгъэ шъыпкъэу къытесхыгъ. Общежитием сызычIэтIысхьэм сызэрыфэгъэ унэм исыгъэ пшъэшъэжъыер «Искуплением» хэт Аминэ къехъулIагъэм фэдэм пхырыкIыгъэу къысфаIотэгъагъ. Ащ ыуж седжагъ, унагъо сихьагъ. Джащ фэдиз тешIагъэу стхыгъэ. ЗишIулъэгъу, зигъусэ чIэзынагъэхэм къяхъулIэу ащ къыщыстхыхьагъэри еджэхэрэм шъыпкъэ дэдэу алъытагъ. Бэмэ зыхалъэгъожьыгъ. Ащ фэдэу бэ сшIэрэр. Арышъ, герой шъхьа­Iэу Аминэ дэзгъэкIожьэу, унагъо ышIэ­жьэу, тхъэжьэу къэнэжьыгъэмэ, ащы­гъу­м пшысэба. Стхыгъэр щыIэныгъ, ащ къы­хэхыгъэ шъыпкъ.
АМ: Непэ IофшIэгъакIэ горэм удэлажьа?
— Ары. Непэ повеститIу сэтхы. Зыр — адыгабзэкIэ, адырэр — урысыбзэкIэ. ТIури зэфэшъхьафых. Урысыбзэм сыпэтIысхьанэу сфэмыгъэхъу зыхъукIэ, сэгъэтIылъышъ, адыгабзэкIэ сэтхы. Джаущтэу зэблэсхъузэ тIури зэдэсэфы (мэщхы Маринэ).
АМ: Марин, угу рихьырэ герой шъхьаIэу Ислъам фэдэу, ори дунаитIу ухэт: зыр — кIэлэе­гъэджэ сэнэхьатыр, ятIонэрэр — тхакIом идунай. ТIум яз уахэдэшъущта?
— Сахэдэшъущтэп. КIэлэегъэджэ сэнэхьатым, шъыпкъэр пIощтмэ, сегъа­шхэ. Ащ дакIоуи сыгу рехьы. УишIэныгъэхэр зэптын щыIэмэ, тхъагъо. Ау непэрэ ныбжьыкIэхэм еджэныр ашIогъэ­шIэгъонэп. Ары нахь мышIэми, сыгу етыгъэу сисэнэхьат сырэлажьэ. Мэкъуогъу мазэр къихьэу, «тхьауегъэпсэу» аIозэ ныбжьыкIэхэр щыIэныгъэ гъогум зытебгъахьэхэкIэ, зэбгъэпшэни зыпэп­шIыни щыIэп. СыгукIэ ары сызыгъа­т­хъэрэр. СшIагъэм ыуасэ къэсэлъэгъу. Уахътэ текIэу «о уишIуагъэкIэ мыр къыддэхъугъ» заIокIэ, гопэ дэдэ сщэхъу. Арышъ, амал иIэу «2» згъэуцурэп.
Тхэным сызэригъатхъэрэр нэмыкI. Рэхьатыныгъэ къысеты. Шъыпкъэ, птхы­щтыр отхыфэ гугъушхо уехьы. Нахь къарыуби схищэу къысщэхъу. КIэлэегъэ­джэным сипкъынэ-лынэхэмкIэ сегъэпшъы­мэ, тхэным — сшъхьэ нахь егъэулэу. Арышъ, дунаитIуми джаущтэу сахэт. ДжырэкIэ сахэдэшъущтэп.
КъыдигъэкIыгъэхэр:
— «Насып стаф» (2007);
— романэу «Искупление» (2016);
— тхылъэу «МэлаIичым джэнэтым егъэзэжьы» (2016);
— романэу «На другом берегу» (2021);
— романэу «ДунаитIу» (2024).
Анцокъо Ирин.
Сурэтыр: Ацумыжъ Маринэ ихъарзынэщ.