Хъурым Хъарет Хэгъэгу зэошхом зицIыкIугъо къы­хиубытагъэхэм ащыщ,
илъэс 12 ныIэп ыныбжьы­гъэр ар къызежьэм.

Заом икIэлэцIыкIухэр… ЩыIэныгъэм анахь охътэ тхъагъоу къыхафэрэ кIэлэцIыкIугъор къызэпачынэу ахэр игъо ифагъэхэп. Аныбжь имыфэшъуашэу жьэу на­хьыжъ хъугъагъэх, тхьамыкIэгъуабэ къы­зэпачыгъ, гъаблэу, чъыIэу ащэчыгъэм, хьэдэгъоу алъэгъугъэм ыпсыхьэгъагъэх, агукIи апсэкIи пытэ ышIыгъагъэх. Зэрафэ­лъэкIэу ахэри текIоныгъэм фэбанэщтыгъэх. Янэхэм, янэжъ-ятэжъхэм, ахэр ары зэо кIыбым къэнэгъагъэхэр, аготхэу чIыгухэр алэжьыщтыгъэх, фермэхэм былымхэр ащаIыгъыгъэх, станокхэм аIутыгъэх.
Хъурым Хъарет Тэхъутэмыкъое районым ит поселкэу Инэм щыпсэоу джырэблагъэ ыдэжь хьэкIакIо тыкIогъагъ. Илъэс 95-у къыгъэшIагъэр зыпарэкIи емытынэу джыри чанэу, нэшIо-гушIоу ар къытпэгъокIыгъ. Тигъэзет иномерэу къыдэкIырэ пэпчъ зэреджэрэр пстэумэ апэу къытиIуагъ. ИлъэсыкIэр къызихьагъэм щегъэжьагъэу къыдэкIыгъэр зэкIэ иIанэ телъыгъ. Лъэшэу тигопагъ.
— Заор къызэпыпчыгъ, угу къэкIыжьы­хэрэр къытфэIуат, — зыфэдгъэзагъ ащ.
— Ео-ой, сэ сыныбжьым сыд сыгу къэ­кIыжьын, — къытыжьыгъ джэуап Хъарет.
Аущтэу еIоми, сабый дэдэу къызхиубытэгъэ зэо мэхъаджэм щыщ пычыгъо зырызхэр къыдэкIоежьых, непэ дунаим техъухьэрэми щыгъуаз, лъэплъэ, уасэ фешIы. Тарихъыр зэпырызгъэзэнэу, нэмыкIэу къэзгъэлъэгъонэу ыуж ихьагъэхэм яцIацIэ.
— Заор къытэзышIылIэгъагъэхэр нэужым ныбджэгъу къытфэхъужьыгъагъэх, джы заом икъэбар нэмыкIэу къагъэлъэгъонэу уцугъэх, — еIо ащ ыгуи тIэкIу къызэхэхьагъэу.
1929-рэ илъэсым къуаджэу Бжыхьэкъоя­кIэм ар къыщыхъугъ, Къэлэкъутэкъохэм япхъу. Заор джыри къемыжьагъэу, Шапсыгъэ псыIыгъыпIэр ышIынэу хабзэм зыре­хъухьэм, БжыхьэкъоякIэм щыщхэр, ежьхэм «къоджакI» зыфаIощтыгъэу Хъарет иунагъо зыдэщысыгъэр, агъэкощынэу хъугъагъ. ЗэкIэри къуаджэу Щынджые кIожьыгъагъэх. Ащ дэсхэзэ заор къежьагъ.
Ащ ыпкъ къикIэуи я 7-рэ классым еджэныр зэрэщигъэтIылъыгъагъэр Хъарет джыри къешIэжьы. Сабый пстэумэ афэдэу, заоу къежьагъэр зылIэужыгъор, тхьамыкIагъоу къыздихьын ылъэкIыщтыр апэрэ уахътэхэм къыгурыIогъагъэп. Бэ темышIэу зэпстэур зэхишIагъ.
ЩыIэныгъэр къин дэдэ хъугъагъ. Ашхыщтыр икъущтыгъэп, щыгъын щыIагъэп, къызэкощы­хэм къыздащэжьыгъэгъэ тIэкIури аухыгъагъ. Къуаджэу Адыгея­кIэм Хъарет янэжъ ышыпхъу дэсыгъ. Ащ чэм закъо къыфэ­нэгъагъ. Ащ къытырэ щэмкIэ хэкIыжьыщтхэу, зыгорэхэри ащэн е гъомылапхъэкIэ ахъо­жьын алъэкIыщтэу, гъаблэм зэрэIэпыкIынхэ амал тIэкIу щы­Iэу ащ къызегъэгугъэхэм, Щынджые дэкIыжьыхи кIожьыгъагъэх.
Iофыр тIэкIу дэдэ нахьышIу хъугъагъэу Хъарет къыIожьыщтыгъ, ау ащи щыIэныгъэр щыпсынкIагъэп. Хъарет пшъэшъэжъые зихэхъогъу цIыкIу нахь мышIэми, янэ готэу ышIэрэр зэкIэ дишIэщтыгъ. Пчэдыжьым жьэу ныр шъофым зыкIокIэ, ежь унэгъо хъызмэтыр къыфанэ­щтыгъ. Унэ, щагу IофшIэнхэр зызэкIифэкIэ, янэ деIэнэу кIощтыгъ. Техникэ щыIагъэп, чэм­хэр кIэшIагъэу жъощтыгъэх, Iэ­кIэ лэжьыгъэр раутыщтыгъ. Ащ имызакъоу, пшъэшъэжъыем мэзым пхъэ къыщишIэуи хъугъэ, уц къыупкIэнэуи игъо ифагъ, псыхьанкIэрыокIэ псыр къыхьыщтыгъ.
— Сэ сизэкъуагъэп ныIа къин зылъэгъущтыгъэр, зэо мэхъа­джэм зэпстэур хьэзаб хи­дзэ­гъагъ, сэщ нахь цIыкIухэми афэлъэкIыщтыр ашIэщтыгъ, — еIо ащ.
Хъарет игукъэкIыжьхэм къа­хэнагъэу къызэрэтфиIотагъэмкIэ, ащ адэсхэу заор заухым, еджэным пидзэжьыгъагъ. Заом ыпэкIэ классым исыгъэм щыщэу нэбгыритIу ныIэп, Шъэо Хьа­джумаррэ ежьыррэ, я 7-р къэзыухышъугъагъэр.
Нэужым мэкъумэщ технику­мэу Краснодар дэтыгъэм агроном сэнэхьат щызэригъэгъотыгъагъ. А лъэхъаным ащ фэдэ еджапIэр къызыуухыкIэ, Iоф зыщыпшIэщтыр о къыхэпхы­щтыгъэп, уагъакIощтыгъ. Хъарет къызэриIотэжьырэмкIэ, чыжьэу кIощтхэм ахэфэгъагъ. Ащыгъум унагъо ихьэгъэхагъэти, кIэлъэIуи икъоджэ гупсэ къыдэнэгъагъ. Ащ дэтыгъэ мэкъумэщ хъыз­мэтшIапIэм исэнэхьаткIэ Iоф щи­шIагъ.
Хъарет ишъхьэгъусэ Хъурым Долэри ежь илэгъугъ, Бжы­хьэкъоя­кIэм ари щыщыгъ, ары пакIошъ, агъэкощыгъэхэм иунагъо ахафи, Щынджые кIожьыгъагъ.
Шъэожъые зихэхъогъоу, ­илъэс 14-м нэсыгъэ къодыеу, Краснодар икIэу ЦIэмэзкъалэ кIорэ гъогум тыратэкъонэу къащэрэ мыжъуа­кIэр зэбгырызытэкъу­хэ­рэм ахэ­хьэгъагъ. Ащ иIофшIэни щыригъэжьагъ.

Тидзэхэм къуаджэр шъхьафит ашIыжьи лъыкIотэгъагъэх. Ау чы­жьэ дэдэу IумыкIыгъэхэу пыир джыри къапэуцужьыщтыгъ. ЗыгорэкIэ къызэкIэкIонхэ фаеу хъумэ, окопэу зыдэсыщтхэр зытIыхэрэми Долэр ахэтыгъ.
Зэо ужым Хъаретрэ Долэрэ зэшъхьэгъусэ хъугъэх. Заом ыпсы­хьэгъэ ныбжьыкIэхэм нэ­ужым апэ къикIыгъэ къиныгъо­хэр зэдеIэжьхэзэ къызэдызэпа­чыгъ. Унагъом ышъхьэ Мые­къопэ гидроэлектростанцием ишIын хэлэжьагъ, ар аухыфэкIэ ащ щыIагъ. Ащ ыуж «Мафэ» зыфиIорэ колхозэу а лъэхъаным БжыхьэкъоякIэм иIагъэм щы­лэ­жьагъ, Краснодар ипсэолъэшI­-мантаж хъызмэтшIапIэхэм ащыщ Iутыгъ.
Хъарет агроном сэнэхьатэу зэригъэгъотыгъэмкIэ иIофшIэн ригъэжьэгъагъ, илъэс пчъагъэри рылэжьагъ.
— ЩыIэныгъэм Iаджи къыздехьыба, сисэнэхьат зэблэс­хъун фаеуи хъугъагъ, — ыгу къэкIы­жьы ащ. — ДакIэ, бзакIэ зыщарагъашIэрэ курсхэр къэсыухыжьи, дапIэм илъэсыбэрэ сыщылэжьагъ.
IофшIэпIэ зэфэшъхьафэу зы­Iутыгъэхэм ауж ахэм Краснодар ия 4-рэ трамвай депо Iоф щызэдашIэнэу хъугъагъ. Долэр трамвайхэр зэрыкIорэ гъо­гум лъыплъэрэ, зэщыкъуагъэ горэ фэхъумэ зыгъэтэрэзыжьрэ брига­дэм хэтыгъ, Хъарет кондукторыгъ.

Ягупсэхэм къызэрэтаIуагъэм­кIэ, Хъаретрэ Долэрэ зэо илъэс­хэм, ыуж къикIыгъэхэм къатегущыIэнхэр якIасэщтыгъэп, гущыIэм хэтэу ягукъэкIыжь горэ къыраIотыкIэу хъущтыгъ, къинэу алъэгъугъэр къыхамыгъэщэу, хъугъэ-шIагъэу ящыIэныгъэ къы­хэфагъэр загъорэ къаIотэжьыщтыгъ.
Илъэс 50 зэшъхьэгъусэхэм къызэдагъэшIагъ, сабыищ зэдапIугъ, кIэлитIурэ зы пшъашъэрэ. Пхъорэлъф-къорэлъфэу тфы яI, ахэм къакIэхъухьажьыгъэхэр нэбгыри 8 мэхъух. Пхъорэлъф­хэм къакIэхъухьагъэхэр Долэм къылъэгъужьыгъэхэп пIоми хъущт. Илъэс 17-кIэ узэкIэIэбэжьмэ ар дунаим ехыжьыгъ.
Хъарет ар инасып къыхьыгъ. Ахэм анахьыкIэхэм ащыщ Тамерлан, анахьыжъым илъэс 18 ыныбжь, тэ тызэкIом Хъарет кIэ­рысыгъ. Янэнэжъ шIу зэ­рилъэгъурэм, ащ анаIэ тетынэу зэ­рагъэсагъэм ишыхьатэу, шъэо­жъые цIыкIур Хъарет къыдекIо­кIыщтыгъ, ыжэ къыдэзырэр фишIэу ыуж итыгъ. Тамерлан еджэными спортыми гъэхъагъэ­хэр зэращишIыхэрэм нэнэжъыр рыгушхоу, щыгушIукIэу къеIуатэ.
— Джахэр гуIэтыпIэу сиIэх, къызэрэслъэгъужьыгъэхэр насыпыгъэу зыфэсэлъэгъужьы, — еIо ащ.
Хъарет илъфыгъэхэми зы­къа­Iэти, щыIэныгъэр лъэгъо гъэ­нэ­фагъэ зытехьэхэм, адрэ зэ­джагъэхэм джыри зы шIэныгъэ ахигъэхъуагъ. Арапыбзэр зэригъэшIагъ, диным шIошъхъуныгъэ фыриIэу елэжьы, КъурIаным еджэ.
Къиныбэ къызэпичыгъэ нахь мышIэми, насыпышIоу зелъытэ­жьы. Аущтэу ылъэ тетэу, чанэу, насыпышIоу джыри илъэсыбэ къыгъэшIэнэу Хъарет тыфэлъаIо.
ХЪУТ Нэфсэт.
Сурэтхэр: Хъурымхэм яунагъо ихъарзынэщ.