«Къалэм итарихъ теп­лъэ едгъэгъотыжьыным лъэбэкъу-лъэбэкъоу ты­фэкIо», — къыщиIуагъ АР-м и ЛIышъхьэу Къум­пIыл Мурат ителеграм-нэкIубгъо. Ахэм язэу къыхигъэщыгъ Мые­къуапэ игупчэ ит тарихъ псэуалъэу, блэ­кIыгъэ лIэшIэгъум иублэ­гъум хьакIэщыщтыгъэу «Европейскэр» е «ЩакIоу Терзиевым и Ун» зыфаIорэр.

1900 — 1903-рэ илъэсхэм ашIыгъэ унэр гъэцэкIэжьыным зыфэныкъор бэшIагъэ. Аужырэ илъэсхэм амыгъэпсэолъэжьэу щыт. ЫпшъаIокIэ АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерст-
вэ фэгъэзэгъагъ, джы къалэм ие хъужьыгъэ ыкIи Мыекъуапэ игупчэ зэрагъэкIэжьырэм дакIоу ащи гъэцэкIэжьын IофшIэнхэр рашIылIэнхэр игъоу алъытагъ. Псевдомодерн шъуашэм илъэу шIыгъэ псэуалъэр къалэм икультурнэ кIэн хэхьэ.
— Унэр экскурсиитIоу зэ­хэдгъэуцуагъэмэ яIахь шъхьаI: «Майкоп Евгения Шварца» ыкIи «Прогулка с городским головой». Гъогууанэхэр ащ къыще­жьэх. Джыри зы зекIо дэкIыгъо тиIагъэп хьакIэщыр загъэ­цэкIэ­жьыщтым хьакIэхэр къыкIэмыупчIэхэу», — къытфеIуатэ Мые­­къопэ къэралыгъо технологическэ университетым и ШIэныгъэ тхылъеджапIэ ипащэу, «Дом Шварца» зыфиIо­рэм иволонтерэу Ирина Константиновам.

Иринэ республикэм икъэлэ шъхьаIэ иблэкIыгъэ анахь дэгъоу щыгъуазэмэ ащыщ. Мые­къуапэ къыщыхъугъэ драма­тургэу Евгений Шварц ищы­Iэныгъэ гъогу зэригъашIэзэ къа­­лэм итыгъуасэ ащ шIогъэшIэгъон хъугъэ. Евгений Шварц ицIыкIугъо илъэсхэр Мыекъуапэ щигъэкIуагъэх. Ащ епхыгъэ гукъэкIыжь дахэхэр иIэпэрытх­хэм къахэнагъэх. А лъэхъаным къалэм итеплъэ, щыIакIэу дэлъыгъэр, унэу дэтыгъэхэр, зэфыщытыкIэу, псэукIэ амалэу цIыфхэм яIагъэр — пстэури ащ ытхыжьыгъэх. Ахэм ащыщ ­хъугъэ хьакIэщэу «Европейскэри». Евгений Шварц иунагъо апэрэу Мыекъуапэ къызэкIом, 1902-рэ илъэсым, ащ къыщыуцугъагъ. А лъэхъаным сатыушI бэлахьэщтыгъэу И. В. Завершин­скэм хьакIэщыр иягъэу тхакIом игукъэкIыжьхэм ахэт.
«Километришъэ фэдиз шыку­кIэ къызытэкIум, сикъэлэ гупсэ тыкъэсыгъ. Тыкъызщыуцугъэр бэдзэр гупчэм ыпашъхьэ ит хьакIэщэу Завершинскэм иер ары», — къащитхыжьыгъ Евгений Шварц иIэпэрытххэм.

ЗэкIэми тэшIэ, Лениным ыцIэ зыхьырэ гупчэр ыпэкIэ бэдзэрэу щытыгъ. «ХьакIэщым ыпа­шъхьэ, — къетхыжьы Евгений Шварц, — узэплъынкIэ гъэшIэгъонэу щытыгъэ гупчэ бэдзэрыр щыгъэпсыгъагъ. Мэкъу Iатэхэр, ежьэшъо дзыохэр зэ­рылъ шыкухэр: лэжьыгъа, хьа­джыгъа, тыгъэгъаза арылъы­гъэр? Цухэр, шыхэр итыгъэх, махъшэу апэрэу слъэгъугъэхэри ахэтыгъэх».
АМ: Сыд пае «Сатыу­шIэу Терзиевым и Унэу» зыфатIорэр е «Европейскэр», Евгений Шварц игукъэкIыжьхэм И. В. Завершинскэм иягъэу ­къащиIора?
— Евгений Шварц итхыгъэ­хэм сакъыпкъырыкIызэ Мые­къуапэ итарихъ зэзгъашIагъ, хъарзынэщ тхыгъэу къыспэкIэфагъэхэм зэкIэми хьакIэщыр И.В. Завершинскэм иягъэу ахэт. Ар анахь баеу къалэм дэсыгъэ сатыушIхэм ащыщыгъ. Джыри ныбжьыкIэу, илъэс 27-рэ хъугъэу, миллионер хъугъагъэ. Лъэ­ныкъорыгъазэу щымытэу, бэмэ адэлажьэщтыгъ. СатыушIэу Терзиевым ыцIэ хьакIэщым ыхьы зэ­рэхъугъэр тшIэрэп. Ау ари са­тыушIэ цIэрыIуагъ, шIу­шIэкIуагъ, ермэл тхьэлъэIупIэм ишIын хэ­лэжьагъ, игукъэкIыгъ, — Iэ­кIэлъ къэбархэмкIэ къыддэгощагъ Ирина Константиновар.

«Европейскэр», Терзиевым иунэ, анахь хьакIэщ дэгъоу Мыекъуапэ дэтыгъэхэм ащыщ. Ащ исын зылъэкIыщтыгъэхэр мылъку зыIэкIэлъхэр ары. Зы ыкIи пчъагъэу зэтеутыгъэу хьа­кIэщ унипшI хъущтыгъэ, зэкIэми телефонхэр арытыгъэх. Ащ фэдэ амал зиIагъэр зырыз дэдагъ. ХьакIэщым унэкIыб щагушхо иIагъ. Ащ щыпсэухэрэм апае шыку зэкIэтхэр щаIыгъыгъэх. Апэрэ къатыр щапIэщтыгъ.
— «Европейскэм» иIэгъо-благъом нэмыкI хьакIэщхэри итыгъэх. Карапетовым ихьакIэщ къыгот дэдагъ. ЫужкIэ хьакIэщэу «Урысые» ашIыжьыгъагъ. Непэ къэлэ администрациер щэлажьэ. Пщэу ЛIыгъурыкъом ихьакIэщи чыжьагъэп. ШхапIэу «Шантан» хэтыгъ, чъыгхэтэ бэлахь иIэу, мэкъэ дахэхэр купым къыщыригъаIощтыгъ. Урамэу Советскэм нэмыкI хьакIэщ тетыгъ. Мыекъуапэ бэ къакIощтыгъэр. Ау «Европейскэр» фэшIыгъэхэм апаеу зэрэщытыгъэр телефонэу унэхэм арытыгъэхэм къаушы­хьаты. Ахэр 1910-рэ илъэсым къежьагъэх. Ащ ыуж бэ темы­шIэу хьакIэщми иIэ хъугъэх. Мыекъопэ къэлэ цIыкIумкIэ ар бгъэшIэгъонэу щытыгъ, — тыщегъэгъуазэ тигущыIэгъу.
Революцием нэс «Европейскэр» хьакIэщыгъ. Совет хабзэм илъэхъан инвентаризациемкIэ бюрор, къэлэ гъэцэкIэкIо комитетыр щылэжьагъэх. Ащ ыуж унэр кIоцI IофхэмкIэ къэлэ гъэ­IорышIапIэм ратыжьыгъагъ.
Тарихъ псэуалъэм джы щыIэ­кIакIэ ыгъотыжьыщт. Республикэ гупчэм ит унэу илъэси 100-м ехъу зыныбжьыр непэ къалэм инэпэеплъ, итарихъ изы Iахь. Арышъ, агъэцэкIэжьымэ, Мые­къопэ гупчэр нахь лъэгъуп­хъэ зэрэхъущтым щэч хэлъэп.
— Тикъалэ ущыпсэунымкIэ Iэрыфэгъуным имызакъоу, зе­кIохэмкIэ кIуапIэ хъуным, ежь иархитектурнэ напэ иIэным ты­дэлажьэ. Ащ пае амалэу тиIэхэм тынаIэ атетэдзэ, тари­хъым, лъэпкъ нэшанэхэм ыкIи шъолъырым ыцIэ рязыгъаIорэ лъэныкъохэм гъунэ алъытэфы, — къащитхыгъ АР-м и ЛIы­шъхьэ ихъытыу нэкIубгъохэм.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: А. Гусев, Ирина Кон­стантинова.