ЗекIокIэ-шIыкIэ гъэуцугъэ хабзэхэр зэдэпсэлъэным икультурэ изы Iахьэ шъхьаIэх. Сыд фэдэрэ бзэ пштагъэми, лъэпкъэу ар зием илэжьыгъэхэмрэ ицIыфыгъэ шапхъэхэмрэ атефэрэ амалхэр хэлъых.

Ахэр зекIокIэ-шIыкIэхэм япхыгъэ кIэкIэу къэIогъэ гупшысэхэу чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ялъытыгъэу щытых. ЧIыпIэ зэфэшъхьафхэм ялъытыгъэу кIэкIэу къэIогъэ гупшысэхэу адыгабзэм щагъэфедэхэрэр нэмыкIыбзэхэм ядгъап­шэмэ, ахэм яшIыкIэхэм атекIэу адыгэ зекIокIэ-шIыкIэ гъэуцугъэм ижэрыIо нэшанэхэм къыдалъытэ чIыпIэмрэ хъу­рэ-шIэрэмрэ адакIоу псалъэр зыфэгъэзагъэм ыныбжьи. Нахьыжъым шъхьэ­кIафэ фэшIыгъэныр адыгэмэ язэхашIэкIэ апшъэрэ хэбзэжъэу, дэх фэмышIэу бгъэ­цакIэу зыхъурэм гъэхъагъэхэр рып­шIынхэу ыкIи лъэпкъым илъытэныгъи къырыблэжьынэу щыт. Ащ къыхэкIэуи гущыIэжъыбэ тыбзэ хэт: «Нахьыжъыр гъэлъапIи, о пшъхьэ лъапIэ хъущт» — нахьыжъыр плъытэмэ — ори уалъытэщт; «Зинахьыжъ едэIугъэм иIоф лъэкIуатэ» — нахьыжъым уедэIумэ уиIофхэри кIэкIыщтых.
НахьыкIэр нахьыжъым кIэлъыджэн фитэп. Нахьыжъым гу къызылъебгъэтэным пае укIэхьанышъ зыкъебгъэлъэгъун фае, джащ дэжьым зыфэбгъазэмэ хъущт. Ащ тегъэпсыхьагъэуи гущыIэжъитIу щыI: «Нахьыжъым кIэлъыджэхэрэп — кIэлъэ­кIох» — нахьыжъым укIэлъыджэнэу щытэп, укIэхьанэу щыт; «къыуаджэрэр нахьыжъ» — къыоджэн фитыр ощ нахьи нахьыжъыр ары.
Адыгэ намысым къекIоу ылъытэрэп тихэгъэгу щагъэфедэрэ къэIуакIэхэу: «Пшъашъ!» «Бзылъфыгъ!» «Хъулъфыгъ!», нэмыкIэу фэдэ джакIэхэр. Ащ анахьэу къемыкIухэрэр: «хъулъфыгъэу пэIо шIуцIэр зыщыгъыр», «джэнэ плъыжь зы­щыгъ бзылъфыгъэр» зыфэпIощтхэр. ЦIыфым зыфигъэзэнэу фаемэ адыгэм ыгъэфедэу хабзэр: «сикIал», «сипшъэшъэ цIыкIу», «сидахэ» имынэIуасэхэу щытми. На­хьыжъхэм ямыIахьылхэми, ямынэIуасэхэми, хымэхэми адыгэмэ мырэущтэу зафагъазэ: «тян», «тят», «сшыпхъу», «сшы». НахьыкIэхэм нахьыжъмэ — «нан», «тат» араIо. ШъхьэкIафэ зэрэрахырэр къыхагъэщэу: «синэнэ дах», «синэнэ гупс», «синэнэ дышъ» араIоуи мэхъу. Ащ фэдэ зэдэгущыIакIэм гукъэб­загъэрэ шъхьэкIафэрэ цIыфхэм афыриIэу ныбжьыкIэр къэтэджыным фегъасэ. ЦIыфыр нахьышIу хъуным, ыгу къэбзэным къыфещэ. ГущыIэм пае, шъэожъые шъхьэпэе цIыкIоу зыгорэм бэмышIэу езэуагъэу е гущыIэ Iае зыжэ къыдэкIыгъэм имынэIосэ бзылъфыгъэм зыкъыфегъазэ: «Моу къакIо, сикIэлэ цIыкIу, пцIэ къысаIолъ». Енэгуягъо, а кIэлэцIыкIур укIытэжьыщт ышIагъэмрэ ыIуагъэмрэ шIоемыкIухэу. Джаущтэу сабыир гущыIэ дахэкIэ агъасэ хабзэ.
Зыгорэм кIэупчIэнхэу ямынэIосэ цIыфым зыфагъазэмэ сыхьатыр зэрэхъу­гъэр зэрагъэшIэнэу, гъогумкIэ агъэгъо­зэнхэу е IэпыIэгъу фаехэмэ — нахьыбэрэмкIэ зэуалIэхэрэр ныбжьыкIэхэр е лIыпкъым итхэр ары. Апэрэу зыдэхьэгъэхэ чылэм е къалэм ныбжьыкIэ горэ е япкъэгъу-лэгъу горэ къаIокIэфэхэ ежэх зыгъэгумэкIыхэрэ Iофым кIэупчIэнхэм пае. Нахьыжъхэр агъэгумэкIыныр яхабзэп. НыбжьыкIэ е уипкъэгъу-лэгъу уемыжэу, нахьыжъэу зиIоф ыуж итыр бгъэохъуныр мыгъэсагъэу алъытэ. Адыгэ шэн-хабзэмкIэ къекIурэп зыгорэ епIоным паекIэ нахьыжъым укIэлъыджэныр, укъеджэу къызэпщэлIэныр. Джащ пае адыгабзэм кIэкIэу къэIогъэ гущыIэ, гущыIэ зэпхыгъэ хэтэп ар къырыпIонэу. Мэхьанэшхо зиIэ къэбар е Iофыгъо горэ шIокI имыIэу лъагъэIэсын фаеу зыхъу­рэм, ащ бгъодэхьанхэшъ, щысэу зыхъу­рэм, шъхьэкIэфагъэу шъхьащэ фашIын, етIанэ шIуфэс рахын ыкIи изытеткIэ кIэупчIэнхэ фае. Нэужым лъэгъунэу фыряIэм ышъхьэ къырахы. Зыныбжь хэкIотагъэхэр хабзэм нахь фэсакъых. ШъхьэкIафэ зэрафэпшIырэ нэшанэхэм гу лъатэ, арышъ, гупсагъэрэ гупцIэнагъэрэ хэлъэу уадэзекIонэу щыт. Адыгэ нэмысым къызэрэдилъытэрэм пае къодыекIэ бгъэцэкIэрэ хабзэр зыми гуапэ щыхъурэп. Хабзэр хабзэшъ пIоу удэмыхыным зи елъытыгъэп. Хабзэр зытегъэпсыхьагъэр цIыфыгъэр ары, угу къабзэу, хьалэлэу упсэуныр, гупсагъэ ахэлъэу къыткIэхъухьэхэрэр тпIунхэр, дгъэсэнхэр ары. Джащ пае сыд фэдэрэ чIыпIэ ифагъэхэми цIыфхэм зекIокIэ-шIыкIэ гъэуцугъэу лъэпкъым хэлъыхэр Iэ­хъотегъэкIэу щымытэу, укIытэм елъы­тыгъэу, гупсагъэр яIэубытыпIэу агъэцэкIэнхэ фае. Тыщыгъуаз цIыфмэ язэфыщытыкIэхэр зэрэзэфэмыдэм: щыIэх зэфэдэхэр ыкIи зэфэмыдэхэр, Iахьылхэр, благъэхэр, ныбджэгъухэр, нэIуасэхэр, щыIэх зызыгъэинхэрэр зызыгъэцIыкIухэ­рэр, фэбагъэ е чъы­-Iагъэ зыхэлъ зэфыщытыкIэхэр, зэфыщытыкIэ хьылъэхэр, нэмыкIхэр… Къиныр а цIыфхэм язэфыщытыкIэ иIэ шъхьадэкIыныгъэхэм зэкIэм чIыпIэ ащыфыхэхыгъ, анахьэу жэбзэ хабзэм.
ЧIыпIэу узэрихьылIэрэм епхыгъэхэу адыгабзэм шIуфэс зэхыкIэ бэдэдэ хэт. Мы аужырэ лъэхъаным сыд фэдэрэ чIыпIи щагъэфедэу тырехьылIэ: «Сэлам!» е «Сэлам алейкум!» А шIуфэс зэхыкIэр зычIыпIэ иуцохэрэм ащыщых: «Уипчэдыжь (уимафэ, уипчыхьэ) шIу!», «УиIоф шIу», нэмыкIхэри. Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае: «Сэлам!» зэзыIохэрэм бзылъфыгъэхэри къазэрэхэуцуагъэхэр. Адыгэ бзылъфыгъэмэ мы гущыIэр шIу­фэс зэхыкIэу агъэфедэщтыгъэп. Ар хъулъфыгъэхэр ары нахь зыгъэфедэхэрэр ыкIи зэрихьылIагъэм ипэгъокIэу ащ «Алейкум сэлам!» къыреIо. Нахьыжъым­рэ ныбжьыкIэмрэ зэрихьылIэхэмэ, кIэлакIэм шIоукIытагъо мэхъу «Сэлам алейкум!» ащ риIоныр. Ащ ычIыпIэ «Сыдэу ущыт?» е «Сыдэу ухъура?». Бзылъфыгъэм рихьылIэмэ — «Сыдэу ущыт?» риIоныр нахь къекIу.
ЕIолIэнчъэу, урысыбзэм нахь къы­хэкIэу «Шъуимафэ шIух!» — купым е нахьыжъым изакъомэ «Шъуимафэ шIу» раIоу къызэраублагъэр. Ау ар тэрэзэп. Адыгабзэм ишапхъэхэр еукъох. Купым рихьылIагъэмэ — «Шъуимафэ шIу», нахьыжъым — «Уимафэ шIу» джарэущтэу къэпIон фае.
ЧIыпIэмрэ уахътэмрэ ялъытыгъэу шIуфэс зэхыкIэ гъэнэфагъэхэр щыIэх. ГущыIэм пае, «Уипчэдыжь шIу!», «Уима­фэ шIу!», «Уипчыхьэ шIу!»; Iоф зы­шIэхэрэм уарихьылIагъэмэ япIомэ хъущт: «Уи (зы нэбгырэм) шъуи (нэбгыритIумэ, къехъурэмэ) Iоф шIу хъу апщи!» Ащ дакIоуи шIуфэс хыкIэ шъхьа­фэу щыI: жъонакIом (-хэм), мэкъуаом (-хэм), мэщыр Iузыхыжьырэм (-хэрэм) ыкIи нэмыкIхэм апае. ШIуфэс зыхырэр ищагу дэтэу е иIэгу Iупэ Iутмэ, шIуфэс ужым: «Къеблагъ!» пигъэхъожьын фае. НахьыбэрэмкIэ зэу къаIогъэ «еблагъэ» ужым щагум дахьэхэрэп, шъхьэкIэфэ пэгъокIэу «ШIукIэ тыкъеблагъ!» раIожьы хабзэ.
Адыгэхэр зэбгъодэкIыжьхэу зыхъурэм зэраIо хабзэ: «Тхьэм ыIомэ джыри тызэIукIэн, тызэрэлъэгъун!», «Тхьэм шIукIэ тызэIуигъэкIэн!» Адыгэмэ яхабзэ къыдилъытэрэп зэпэIэпчъэныгъэ псалъэ. Зидунай зыхъожьыгъэм паекIи аIо хабзэр «зэкIэми ащ тыщызэIукIэжьыщт, шъхьадж ипIалъэ гъэнэфагъэ». Адыгэ жабзэм шIуфаIор къебэкIы: «ШIукIэ!», «Узынчъэ охъу (шъохъу)!» Адыгэм «шIукIэ!» ыIомэ къыригъэкIырэр, нэужым шIукIэ зэрихьылIэнхэу ары. Пчыхьэм е чэщым зэбгъодэкIыжьхэу зыхъурэм: «Уичэщ шIу!», «Уичэщ шIу охъу апщи!» зэраIо. Ащ нэмыкIэуи бэрэ агъэфедэ: «НэфылъышIу укъекI!», «Чэщ гупсэф къыокIу!» Iахьылхэм, благъэхэм, анахьэу сабый гупсэхэм араIо хабзэ: «УипкIыхьыпIэ дахэ орэхъу!». Гъогум техьэрэм: «Гъогу маф!», «Сыхьат мафэ Тхьэм уфещ!». Ежьагъэм къызэреIокIы: «Тхьэр разэ къыпфэхъу!», «Узынчъэу ущегъаI!», «Тхьэм шIукIэ тызэрехьылIэх!», «ШIукIэ!».
Адыгэ шIуфаIохэм бэрэ къахэфэ «апщи» — ащ имэхьанэр «орэхъу». ТиныбжьыкIэмэ адыгэ шIуфэсхэмрэ шIуфаIохэмрэ ашIогъэшIэгъонхэу зэрэщытыр дгъэунэфыгъэ, арышъ, щысэ заулэ къэтхьын.
«ШIуфэс апщи! Фэсапщи!» — ХьакIэм пэгъокIырэ бысымым игущыIэх.
«БысымышIу охъу апщи!» — ХьакIэм иджэуап гущыIэх.
«ШъуиIоф шIу апщи!» — Iоф зышIэхэрэм арихьылIагъэм ареIо.
«Опсэу апщи! Тхьэм шIу къыфешI, еблагъ!». — Джэуап къыфэхъужьыщтых.
«Бэжъу апщи!» — ЖъонакIомэ араIо.
«Бэхъу апщи!» — Iахъомэ (шахъомэ, мэлахъомэ, чэмахъомэ нэмыкIмэ) араIо.
«Куп мафэ апщи!» — куп рихьылIагъэм ареIо.
«Шъэо мафэ охъу апщи!» — къэзыщэгъакIэмрэ иныбджэгъухэмрэ яIанэ рихьылIагъэм ареIо.
Джащ фэдэу къэзыщэгъакIэм фэгушIох — «пэIо мафэ пфэхъу!» аIошъ.
Унагъом ихьэгъэкIэ пшъашъэм «лъэпэ мафэ Тхьэм къырыуегъадз!» аIозэ фэгушIох. КъэзэрэщэгъэкIитIуми араIо хабзэ «ПIэшъхьагъ мафэ Тхьэм пфешI!» Хэти фэгъэхьыгъэу — зикъэмыщэ, зидэмыкIо, къэзыщагъэ, дэкIогъэ — аIо хабзэ «Насып закIэ охъу!», «Насып кIыхьэ охъу!», «НасыпышIо охъу!»
Гъогу тетхэу зэрихьылIэхэрэмэ — «Гъогужъ апщи!», «ГъогушIужъ апщи!» апэрэм къыреIо, мыдрэм джэуап етыжьы «Опсэу апщи! Тызэдежь апщи!»
«Былымтегъуатэ пфэхъу! Тхьэм пфегъэбагъу, Iэшъынэ Тхьэм пфешI!», — чэм е нэмыкI былымышъхьэ зыщэфыгъэм раIо. Мыдрэм джэуапэу къыреIожьы — «Бдэбэгъон тхьэм къыует!».
«Шъобжь хъугъэми лажьэ Тхьэм емышI!», — раIо утын зытещагъэ хъугъэм. Ащ лъыпытэуи фэлъэIонхэ алъэ­кIыщт: «Тхьэм уегъэузынчъ!».
«Лъэпэ мафэ къеохьыжьэжь!», — зипсауныгъэ зэтеуцожьыгъэм.
Нахьыжъмэ араIо хабзэ: «Тхьэр разэ къыпфэхъу!», «Жъышъхьэ мафэ охъу!».
Зэпкъэгъу-лэгъухэмэ зэраIо хабзэ — «Тхьэм уегъэпсэу!», «Тхьауегъэпсэу!»
НахьыкIэр къэпсымэ — «Укъэхъу!» раIо, нахьыкIэм фэразэхэу зыхъурэм — «ГъэшIэ кIыхьэ охъу!» аIошъ, фэхъо­хъух.
Непэрэ мафэхэм макIэу зэхэпхыщт тапэкIэ шIуфэс зэхыкIэу «Зипчъыгъо кIыхьэ хъун!», «Уипчъыгъо кIыхьэ орэхъу!» Мыщ мэхьанэу иIэр «УигъашIэ кIыхьэ орэхъу!».
ГущыIэу сыхьатыр зэрихьылIэрэ цIыфхэм бэрэ агъэфедэ. Ахэм ащыщых: «Сыхьат мафэм уIуегъакI!», «Сыхьат мафэм тызэIуегъакI!», «СыхьатышIум Тхьэм уфещ!», «СыхьатышIум урехьылI!», «СыхьатышIум Тхьэм тызэдыфещэх!»
Зэпкъэгъу-лэгъу зэIофшIэгъухэр зэрихьылIэхэмэ — «Уимафэ шIу!». Джэуа­пэу хъун ылъэкIыщт: «МэфэшIу Тхьэм къыует» е «Ори нахьышIужьэу». «Уимафэ кIыхьэ охъу апщи!» Мыщ къи­кIырэр — уиIофхэр зэкIэ зэкIэпфэнэу зы мафэм къыкIоцI Тхьэм амал къыует. «УиIоф дахэ орэхъу!» «УиIоф шIукIэ зэшIорэкI!».
Щыгъын кIэу зыщэфыгъэ е зыщыгъ ныбджэгъум рихьылIагъэм: «ШIукIэ олажь!», «Мафэ пфэхъу!», мыдрэм «УкъыIукIагъ!» къыреIо, джэуапэу «IукIэгъэ маф!». Къыритынэу фежьэу ныбджэгъум Iимыхымэ, «Унэ шIукIэ елъэгъу!» реIо, «Хьалэл пфэхъу!» къыреIожьы.
ЧIэнагъэ горэ зиIэм фэлъаIох: «Уина­сып Тхьэм хемых (хемыгъэкI)!». Гъот иIэным пае тыраIо: «Миным ылъабжъэ охъу апщи!» е зэфэлъэIожьых — «Миным ычIэгъ хъун бэу тхьэм зэдытегъэгъот!».
ЗэбгъодэкIыжьхэу зыхъурэм зэраIо­хэрэм ащыщых — «Псэ пытэ охъу!», «Узынчъэу ущэт!», «Опсэу-отхъэжь!», нэмыкIхэри.
Къэзыгъэзэжьыгъэм — «ШIохъусыжь!», «ШIукIэ Тхьэм укъытхехьажь!», нэмыкIхэри.
Гу зэрэлъышъутагъэу адыгэм шIуфаIор инэшэнэ шъхьаIэмэ ащыщ. ШIуфашIэмрэ шIуфаIомрэ ыпэ ригъэшъыхэу мэпсэу. Тэри тянэжъ тятэжъмэ а нэшанэхэр ятлъэгъулIагъэх. Ащ тетэу тыпсэузэ тигъашIэ тыкъырэкIо. Тауж къэкIыхэрэми а нэшанэхэр хамынэнхэу тэгугъэ.
Тэу Нуриет.