Кукэнэ Мурат къызыхъугъэр илъэс 75-рэ зэрэхъугъэр непэ хегъэунэфыкlы. Адыгэ театрэм итарихъ зыцlэ дышъэ хьарыфкlэ хэтхагъэу, пстэуми шlу алъэгъурэ ар­тистым къышlыгъэ рольхэм япчъагъэ зэ нэмыlэми ылъытагъэп, ау ахэм ащыщ пэпчъ щыlэныгъэ псау мэхъу.

Сценэм къызтехьэкlэ уигъэгъыщтми, уигъэщхыщтми, гупшысэ куухэр угу къы­щигъэущыщтми — Мурат, ежь иlуакlэу, сыдигъокlи хьазыр. Илъэс 50 фэдизрэ зыфэлэжьэгъэ сэнэхьатым зэрипсыхьагъэр ыкlи шапхъэу къыригъэштагъэхэр, джынэс зыщыщынэрэр ыкlи зэ нэмыlэми къыщымышlыгъэр, ицыхьэ пытэу зыте­лъыр ыкlи къыдэхъугъэр — ахэр къызщигъэнэфэгъэ шъхьэихыгъэ зэдэгущыlэгъур «Адыгэ макъэм» щыкlуагъ.

Кукэнэ Мурат Рэщыдэ ыкъор мэзаем и 12-м 1950-рэ илъэсым Тэхъутэмы­къуае къыщыхъугъ. Адыгэ къэралыгъо университетыр къыухыгъ. Театрэм, музыкэм ыкlи кинематографием якъэралыгъо институт 1976-рэ илъэсым Ленинград къыщиухыгъ. А илъэс дэдэм къыщыублагъэу Лъэпкъ театрэм, джы Театральнэ зэхахьэм, lоф щешlэ. 2006 — 2017-рэ илъэсхэм театрэм ирежиссер шъхьэlагъ. «Эксперимент» зыфиlорэ театрэм изэхэщэкlуагъ. Роли 150-рэ театрэм ыкlи кином къащишlыгъэу дунэе хъытыум ит. Урысые Федерацием, Адыгэ Республикэм янароднэ, Абхъазым ыкlи Пшызэ шъо­лъыр язаслуженнэ артист, республикэм и Къэралыгъо тын анахь лъапlэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиlорэр къыфагъэшъошагъ. Ишъхьэгъусэу, зэлъашlэрэ тхакlоу, усакlоу Хъунэго Саидэрэ ежьыр­рэ кlэлитlурэ пшъашъэрэ зэдапlугъ, къо­рэлъф-пхъорэлъфэу хы яl.
Сэнаущыгъэм узщигъэгъупшэрэп
Мурат телефонкlэ сызфытеом, тызэlукlэным пае театрэм сыкlон гухэлъ сиlагъ. «Адыгэ макъэм» сыкъэкlощт!», — Мурат зыфаер къыгъэнэфагъ. Сигуапэу зэдэгущыlэгъум зыфэзгъэхьазырыгъ.
— «Адыгэ макъэм» укъакlоу къы­хэкlыгъа, Мурат? – сеупчlы хьакlэм, щаир фэсэгъэхьазыры.
— Хьау, ау сыкъежъугъэблагъэмэ, сыкъакlозэ сшlыщт.
— Ащыгъум редакцием «иатмосферэ», ижьыкъащэ зэхэпшlэщт! Цlыфхэр къызэрэосагъэхэр — комедийнэ актер, шlу алъэгъурэ Хьачик, гущыlэм пае. Сыд фэда адэ анахь роль къинэу, угу ымыштэу къэпшlыгъэр?

— Сэ шlу сымылъэгъурэ роль сиlэп. Сынасыпышlу театрэ lофымкlэ. Егупшысэхэти режиссерхэр, ахэм сагъэсэхъу­джагъ пlоми хъущт, роль шъхьаlэу, роль бэлахьэу дунэе драматургием иlэр зэкlэ къысатыщтыгъ. Москва сыщыlэу актер цlэрыlохэм сызахахьэу «сыд театрэмкlэ ролэу къэпшlыгъэхэр?» аIоу къызысэупчlыхэкlэ, сиджэуап агъэшlагъощтыгъ. Ежьхэм, зым Сирано къешlы, адрэм — Мольер, ар lэшlу-lэшlоу яактер ­бгъэгу дэлъэу къырахьакlы. Режиссермэ
цыхьэ къысфашlэу роль шъхьаlэу къэсшlыгъэр бэдэд. Актер шъхьаlэм зэрэспектаклэу ытамэ телъэу ехьы. Зэкlэ режиссерхэр ащкlэ зэфэдэх, сэри ар сыушэтыгъэ. Спектаклищэу згъэуцугъэм – «Псэлъыхъохэри» ныбжьыкlэ актерхэр хэтхэу, «Сы­шъолъэlу сыжъугъэтlылъыжь» зыфиlоу икlэрыкlэу дгъэуцужьыгъэр, «Аlуагъ-къа­lожьыгъэр» («Гъашlэм имэзищ») – фэдэ екlолlакlэ сиlэу актерхэр щызгъэнэфагъэх. Мамый Ерэджыбэ «Гъашlэм имэзищ» зетхым, театрэм къэкlогъагъ. «Мэмэт ироль оры зыфэстхыгъэр», — къысиlогъагъ. Ежьыр теат­ральнэ цlыф куоу щытыгъэти ылъэгъущтыгъ рольхэр къэзышlынэу щыт артистхэри. Ары Мамый Ерэджыбэ «ти Мольеркlэ» тызфеджэрэр.
Гущыlэм пае, «Псэлъыхъохэм» Хьачик гущыlэу къыщиlохэрэр: «Зы пчэгъу чlисэмэ унагъо къыуишlылlэнкlэ къыпщыгу­гъэу, ышъхьэ урипэсэу, ыпсэ уфигъадэу, псэогъу-шъхьэгъусэкlэ уигъотымэ шlоигъоу, мы пчыхьэ утэджымэ узэрищэн фэдиз шlулъэгъуныгъэ къыфишlыгъэшъ, «къыздакlу» ыlомэ, удэкlошъуна?» — тхьэ­лъэlу псау мэхъу! Апэрэмкlэ, мыр лъэпкъ шэн-хабзэм къыхэхыгъ — псэлъыхъо зыкlохэкlэ ащ фэдэу гущыlэщтыгъэх. Ар къэбгъэнэни, бгъэфедэни, ащ фэдэу цlыфхэм ахэптlупщыхьаныр, етlани, адыгэбзэ шъыпкъэм уфаемэ – ар Мамыим къыщежьагъ.
— Тызэсэгъэ, шlу тлъэгъурэ «Псэлъыхъохэмкlэ» къезгъэ­жьэнэп сlуагъэти, олъэгъуа, тшъхьэ тыфимытэу къыфэтэгъэзэжьы. Сэнаущыгъэм ыкlуа­чlэ ины, ублэкlын плъэкlырэп, узщигъэгъупшэрэп. Сыда арэущтэу зыкlэхъурэр?
— Зыкъэп­шIымэ, ори пшIошъ хъужьэу, цIыфми ашIошъ бгъэхъушъоу, мощ фэдиз залым нэбгырэ шъитфа — мина чlэсыр, зы гупшысэкlэ зэдэбгъэгупшысэнхэ зыхъу­кlэ, зыгорэ ищыкlагъ, Тхьэм къыпхилъхьа­гъэм нэпэмыкlэу. Ролым елъытыгъэу шъэфэу огущыlэми, зэкlэми, аужырэ рядым щысхэм анэсыжьэу, зэхахэу, уипартнерэу сценэм къыбдытетым дебгъаштэу — зэкlэ зэбгъэзэфэн фае. Бэба ролэу къэсшlыгъэр — Хлестаковыри, Мольери, Хьачики, Яго, Оргон, Герострат — урыси адыгэ репертуари — lоф зыдэсшlагъэр зэкlэ сыгу илъых. Ахэм уяджэн, зэбгъэ­шlэнхэ фэягъ. Ахэр къин къысщыхъугъэп, сыда пlомэ театральнэ институтым сызэкlом филологиемкIэ факультетыр къэсыухыгъэхагъ. Адыгэ, урыс, IэкIыб литературэхэр, усэхэр лъачlэ сфэхъугъэхэу, сценэм илъэсищэ сытетыгъэу театральнэм сыкъэкlуагъ. Студентхэм ятеатрэ сыхэтыгъ.

Апэрэ ролыр
Мурат илъэс 75-м нэсыгъ lоу пшlэщтэп. Итеплъэкlи зы пкъым ит, къызщысшlэжьырэм а зы уахътэм, зы ныбжьым къыщызэтеуцуагъэм фэд. Игукъэ­кlыжьхэр иныбжьыкlэгъу ехьылlагъэх нахь мышlэми, тыгъуасэ хъугъэм фэдэу къе­lотэжьы.
— Сыд фэдагъа уиапэрэ роль, хэт зиобраз къэпшlыгъэр?
— Остап Бендер! – тымышlахэу тыкъызэдэщхыгъ. Сэ ащ фэдэ джэуапым сежэгъахэп, Бендер ироль къэзышlыгъэ­гъэ Андрей Мироновыр ардэдэм сынэгу къыкlэуцуагъ. — Искусствэхэмкlэ училищым творческэ пчыхьэзэхахьэ щысфа­шlыгъ. Сара Халидовнам зэхищагъ. Шъхьэлэхъо Светланэ, Хьэтхьакlумэ Аскэрбый, Ацумыжъ Аслъан – къызде­джагъэхэр ащ хэлэжьагъэх. Ахэм шlухьафтынэу сыд къысатыгъэр пlон? «Двенадцать стульев» ыкlи «Золотой теленок» — Ильфрэ Петровымрэ ятхыгъэхэр. Я 179-рэ нэкlубгъом ащ щытхыгъ: «Его остановил в коридоре красавец с черкесским лицом. – Вы не скажете, где здесь редакция газеты «Станок». Это был великий комбинатор». Тыди щысэlо: «Бендер – адыгагъ. Ащ ятэ Тыркуем къулыкъу щихьыщтыгъ. Янэ Польшэм къикlыгъэ пщы гуащэу щытыгъ». Остап-Сулейман-Берта-Мария — Бендер-бей —джары ыцlэ шъыпкъагъэр, ары пакlошъ, ятэ ыцlагъэр Ибрахьим. Ар лъэпкъым пэблэгъэ ролэу сэлъытэ, сшlогъэшlэгъо­нэуи къэсшlыгъагъ.
— Адэ, сыд нахь къиныр (актерыбэмэ сяупчlэу къыхэкlыгъ): драматическэ е комедийнэ ролыр ара?
— Драмэр — цlыфым икъин къэбгъэ­лъэгъоныр, ынэпс къебгъэхыныр, агу къызэбгъэгъуныр нахь lэшlэх. Ау цlыфыр къэбгъэщхыныр, ыгу укъинэжьыныр, агу укъэкlыжьмэ кlэщхыкlынхэр – ащ нэ­мыкl кlуачlэ ищыкlагъ. Гъогогъу 20-рэ еплъыгъэхэри «Псэлъыхъохэм» къэкlох. Зыхьэ Заур иlуакlэу, тыпсэлъыхъозэ лlыжъы тыхъугъ. «Псэлъыхъохэр» дгъэуцун зэ­хъум, Кlуращынэ Аскэр сыфытеуи тфигъэуцунэу селъэlугъагъ. Аскэр Краснодар къикlи къэгъэлъэгъоныр дгъэуцугъ. Шыу­пащэ ироль Бырсыр Абдулахь къышlыгъагъ. Декорациехэри ежьыр зышlыгъагъэр. Урысыем щагъэуцугъэ спектаклэхэм ядышъэ кlэн «Псэлъыхъохэр» хэхьагъ. Театрэ пэпчъ «визитная карточка» зыфа­lорэ къэгъэлъэгъон иlэн фае. Титеатрэ икъэгъэлъэгъонхэм ар ренэу ахэтыным пае артист ныбжьыкlэхэр хэдгъахьэхи, дгъэуцужьыгъэ. Зэхэсщэгъэгъэ театрэу «Экспериментым» ар апэ щыдгъэуцуи, къыщыдгъэлъэгъогъагъ.
Цыхьэ къыпфашlыныр — пшъэдэкlыжь ин
Мэлылъфэгъум и 1-м 1976-рэ илъэсым, Ленинград еджакlо къызэрикlыжьыгъэхэм тетэу, Кукэнэ Мурат зыхэтыгъэ актер ныбжьыкlэ купым театрэм lофшlэныр щиублагъ. Театрэм, музыкэм ыкlи кинематографием якъэралыгъо институтэу Ленинград дэтыр къэзыухыгъэ ныбжьыкlэ актерхэу Адыгэ театрэм ижъуагъо хъугъэхэм lоф зашlэрэр къэкlорэгъым илъэс 50 хъущт.
— Мурат, актерым цlыфхэм цыхьэ зэрэфашlырэм ишыхьатэу слъытэрэ щысэ о къыпфэгъэхьыгъэу сэшlэ. Ар Къудаикъо Алий ирепортажыгъ, шъхьацыр къизыгъэ­кlэжьырэ lэзэгъупс Адыгеим ипсынэ­кlэчъхэм ащыщ къызэричъырэм ар къы­тегущыlэщтыгъ. Ащ фэдэу «псы lэзэгъур» ыгъэфедэзэ зышъхьац къикlэжьыгъэ лlым ироль о къэпшlыгъагъ. Мэлылъфэгъум иапэрэ мафэ сэмэркъэоу ар телевидениемкlэ къагъэлъэгъогъагъ. Ау ащ еплъы­хи, зышlошъ хъугъабэ къызэрэокlугъэм икъэбари зэхэтхыжьыгъ.
— Норильскэ нэс зыгорэ къикlыгъагъ ышъхьац къыригъэкlэжьымэ шlоигъоу, — Мурат мэщхы. — Арышъ, цlыфхэм къэбгъэлъагъорэр ашlошъ бгъэхъуным пае уишъыпкъэ дэдэу уироль къэпшlын фае.
— Залым чlэсхэм ашlошъ мэхъу­мэ сыдэущтэу зэхапшlэрэ адэ?
— Зи къахэмыlукlэу къыодэlухэ зыхъу­кlэ, зыщыщхын фаехэм щхыхэу, гъын фаехэмэ къэгъыхэу, къыоплъыхэрэм яжьыкъэщэгъу зэхапшlэу, зэхэпхэу, нэм ымылъэгъурэ зэхашlэр сценэм текlымэ, залым хахьэу, залым хэкlымэ, сценэм къытехьажьэу – джары къызэрэпшlэрэр. Ащ кlуачlэу къыуитырэр боу лъэшы!
Студентхэм зэ ясlогъагъ: «Цlыфхэр хъытыум хэхьэх, афишэхэр алъэгъух, билетхэр ащэфых, зэфытеожьых, загъэ­хьазыры, театрэм къэкlох. Мо пчъэlупэм къыщызэрэугъоихэ зыхъукlэ, театрэм ифэмэ-бжьымэ къа­кlехьэ, залым къы­чlэхьэх, ячlыпlэхэр аубытых. Нэбгырэ 300 — 500-р къышъоплъынэу къэкlо. Ар пшъэдэкlыжь ин актерымкlэ. Джащ фэдэу шъори зыжъугъэхьазырын фае: зыте­жъугъэ­псыхьащт, гущыlэхэр зэжъугъэшlэщтых». Анахь пкlыхьапlэ lаеу тлъэгъурэм хэтыр — гущыlэхэр пщыгъуп­шэжьыныр ары.
— О ащ фэдэ зэ нэмыlэми къып­щышlыгъэба?
— Актер шъыпкъэм непэ сыринэпэеплъэу, ар зэрэщытын фаер къэсlуатэу, ащ фэдэ сэ къысщышlын ылъэкlына? — Мурат lущхыпцlыкlэу къысэплъы. — ГущыIэм пае, театрэр кином сыд зэрэтекlырэр? Кином дублэ пчъагъэ пшlыщт мэхъуфэ. Театрэр ащ фэдэп. Къэгъэлъэ­гъоныр зебгъажьэкlэ сценэм укъыте­хьэшъ, сыд хъущтми, уироль джыдэдэм мы чlыпlэм къыщыпшlын фае. Тхьапшырэ къыхэкlыгъ lэпыlэгъу псынкlэм имашинэ театрэм lутэу, лъыдэкlуаер артис­тым иlэу, ау зыпарэми емылъытыгъэу ироль къышlэу. Сценэм укъызэрэтехьагъэм тетэу ахэр зэкlэ пщэгъупшэ. Цlыф­хэм цыхьэ къыпфашlы хъумэ, уфитэп нэмыкlэу узекlон, къыптефэрэр къэпшlын фае. Ар къин дэд. Ау ары тисэнэхьат зэрэщытыр.
Шъхьэлэхъо Светланэ итхылъэу «Цэй Ибрахьимэ ыцlэ зыхьырэ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ театр: тарихъымрэ джырэ уахътэмрэ» зыфиlорэм къыхэ­хыгъ:
«Ивановым ироль (спектаклэу «Иванов», А.Чеховым ипьесэ техыгъэу) къэзышlыгъэр зэлъашlэрэ советскэ актерэу, чеховскэ образхэр зыми фэмыдэу къэзышlэу, СССР-м инароднэ артистэу, МХАТ-м иактерэу Иннокентий Смоктуновскэр ары. 1985-рэ илъэсым итыгъэгъазэ ипчыхьитф Мыекъуапэ, Краснодар ыкlи Урысыем и Къыблэ инэмыкl къа­лэхэм къарыкlыгъэ цlыфыбэу къекlолlагъэхэм апашъхьэ адыгэ актерхэм сценэм ар адытетыгъ.
Боркиным ироль Кукэнэ М. хьалэмэтэу къышlыгъ. Актерым «уахътэм ижьыкъащэ» къышlагъэм фэдэу, авантюристым иролэу къышlыгъэр блэкlыгъэми джырэ уахътэми щыщыгъэп, къэкlощт уахътэм къыхэхыгъэ фэдагъ. Илъэс заулэ зытешlэкlэ фэдэ «Боркинхэр» лъэхъаныкlэм ицlыф шъхьаlэу хъущтых».
Искусствэр цlыфым иlэпыlэгъу
— Сэ искусствэ дахэр, цlыфыгъэ зыхэлъыр, театрэ дэгъур ары зыдезгъа­штэрэр. Искусствэ шъыпкъэр цlыфым lэпыlэгъу къыфэхъушъ, къиныгъомэ апхырегъэкlы. ГущыIэм пае, заом илъэ­хъан аусыгъэ орэдхэр, усэхэр ащ фэдэх. Константин Симоновым ытхыгъэу «Жди меня и я вернусь» зыфиIорэм заом щыlэ дзэкlолlхэр окопмэ адэсхэу, усэр зытетхэгъэ тхьапэхэр зэlэпахэу еджэщтыгъэх. А усэр ситворческэ пчыхьэзэхахьэмэ ренэу ахэсэгъахьэ, сянэрэ сятэрэ заом зэрэхэтыгъэхэр сщымыгъупшэу. Джащ фэд «Вставай, страна огромная!» — сыд орэд ар, шъхьацышъор ыгъэтэджэу, къэ­ралыгъом ис цlыфхэр зыч-зыпчэгъу ышlыхэу, ащ игущыlэ пэпчъ пыир изыутырэ кlуачlэ хэлъэу тхыгъэ, — къеlуатэ Мурат.
Ным ишlэ хэлъэу
Мыгъэ къэралыгъом ипащэ иунашъокlэ хэгъэгум иухъумакlо и Илъэсэу агъэнэфагъ. Хэгъэгу зэошхом Текlоныгъэр къызщыдахыгъэр илъэс 80 хъущт. Кукэнэ Мурат яни яти заом хэлэжьагъэх. Ятэ жьэу идунай ыхъожьыгъ. Янэ нахь тIурысэ зэхъум, Муратрэ ишъхьэгъусэ Саидэрэ ыдэжь агъэзэжьи, дунаим тетыфэ анаlэ тетыгъ, дэпсэугъэх.
— Сянэ ымыщэчыгъэ щыlэпщтын, — ным фэгъэхьыгъэ гукъэкlыжьхэр зэрилъа­пlэр Мурат къыхэщы, — 1922-рэ илъэсым къэхъугъ. 1943-рэ илъэсым оккупацием хэтыгъ, илъэс 21-рэ ыныбжьыгъэр. Аскъэ­лае щыщыгъ, Хьэшхъуанэкъомэ япхъугъ. Ащ Iоф щишIэзэ, Пшызэ зэрэщытэу, Къырым, Украинэр, Польшэр, Чехословакиер ыкlугъэх. Текlоныгъэр къызыдахым старшина званиер иIагъ. Сянэ къэралыгъо тын 32-рэ къыфагъэшъошагъ, бзылъфыгъэ бэлахьыгъ. Сяти фин заом ыуж лъэсыдзэ училищыр къыухыгъэ къодыеу Сталинград адзыгъэх. Ятlонэрэу контузие ащ щыхъугъ. Ташкент госпиталым чlэ­лъэу заор аухыгъ. Заор зэпызычыгъэ зэшъхьэ­гъусэхэм 1950-м сэ сакъыфэхъугъ. Сшы ычlыпIэкlэ сыщыlэу сэлъытэ. Оккупацием иуахътэ сымаджэ хъуи, мэзипшI нахь ымыныбжьэу лIагъэ. Мэзаем и 12-м, ар къызыхъугъэгъэ мэфэ шъыпкъэм сэри сыкъэхъугъ. Сянэ щти, мэзаем и 13-м сыкъэхъугъэу саригъэтхыгъагъ. Зэкlэ ситхылъхэми – паспортми, дипломхэми а мафэр сыкъызыхъугъэ мафэу ары­тыгъ. Етlанэ lэкlыбым театрэр кlон зэхъум, мэзаем 12-кlэ зэблязгъэхъужьыгъагъ, апэ сыздатхэгъэ тхылъхэм адиштэжьынэу. Синасып къыхьыгъ ащ фэдэ ны-тыхэр зэрэсиlагъэхэр.
— Уянэ ыдэщтыгъа актер сэнэхьатыр?
— Адэ, что ты?! Ар хэгъэкlи, ежьыми «ай сэ амал сиlагъэемэ!» ыlощтыгъ. Цlыф дахэу, сэмэркъэур икlасэу щытыгъ. Сыкъызэхъум, сянэжъэу Цымэ джэдыгум сыкlоцlищыхьи кlыщым сихьыгъагъ. «Дядя Тимофей» аlоу гъукlэ горэ дэсыгъ тичылэ. Шы налэу ышlыгъэр зэрэплъырэу псым хилъхьагъ ыгъэучъыlынэу, а псы дэдэр сэ къыстыраутхэжьыгъ. «Сикlалэ бэгъа­шlэу, псэ пытэу шlы, си Тхьэ закъу!» — ыlозэ, сянэжъ Гъучlыпс къысфиусыгъагъ, — Мурат ынэхэр къэжъыух, «тызlэкlилъхьагъэу» тедэlу тыщыс. — Ти­lахьылхэр джы нэс Гъучlыпсэкlэ къы­сэджэх. Етlанэ паспортыр къыдэсхы зэхъум, Мураткlэ сыдатхагъ, сшlэрэп ар къызкlыхахыгъэри, нахь цlэ псынкlэ къы­сатыгъэу алъытагъэ­щтын. Етlани адыгэмэ цlэ тlурытlухэр яlэу яхабзэба.
КIэм икIэщакIу
— «Адыгэ стендапым» урикlэщакlу. Уимонологхэр къэтэшlэжьых. Джы моднэу къашlошlырэ жанрэр о бэшlагъэ къыззэlупхыгъэр, арыба, Мурат?
— Ары, — Мурат игуапэу гущыlэм къыпедзэжьы, — Израиль, Кфар-Камэ сызэкlом, зэlукlэ зыщыкlощтым «Стендап Кукан» ыlоу тетхэгъагъ. Саидэрэ сэрырэ а жанрэм итэу театрэ псау тиl пlоми хъущт. Ахэр зэкlэ хэтэу пчыхьэзэхахьэ зэхэтщэнышъ тырязгъэхынэу сыфай. Джащ фэдэу «Теща» зыфиlорэ фильмым игугъу къэпшlыныри, къэбгъэлъэгъожьыныри тефэ. Бэмышlэу «Леша-летчикыр» къагъэлъэгъожьыгъагъ. Цlыфхэр ахэм афэзэщых, къыкlэупчlэх. Саидэ тхэныр лъегъэкlуатэ, джыри кlэ горэхэр икъэлэмыпэ къычlэкlыщт, тежэ.
Орэдыр, усэр сыгу рихьымэ, ренэу зэзгъашlэщтыгъ. Монологхэр сикlасэх — Чеховыр, Шукшиныр, Зощенкэр — урыс тхакlохэм ятхыгъэхэр хэтэу программэ ин сиl. Высоцкэр, Окуджавэ, Тютчевыр, Блок, Мондельштам, Маяковскэр, Пастернак — сыхьатищырэ сыкъя­джэщт зэпысымыгъэоу. Саидэ мы­хъугъагъэмэ, сизакъоу адыгабзэкIэ къэсшlыгъэ монологхэр сиlэщтыгъэп. Ащкlэ сыкъыригъэкъужьыгъ.
Роль цlыкlу хъурэп
— Шъыпкъэ, къызэрэтlуагъэм фэдэу, театрэм изакъоп, киноми чlыпlэ щыу­убытыгъ. Урысые кином рольхэр къащыпшlынэу хъугъэ. Актерым ащ фэдэу тыди зыщиушэтын фая? Оркlэ ар къиныгъа?
— Гъэшlэгъон хъумэ, сэркlэ зыпари къинэп. Дэгъуба, кинор — искусствэ фэшъхьаф дэд. Сэгушlо, эпизод нахь мышlэми, урысые кином сызэрэхэлэжьагъэр. Театрэм ролышхохэр къыщысэшlыти, ащ фэдэу кином роль шъхьаlэ къыщысшlынэу пшъэрылъ зыфэсшlыжьыщтыгъэп, ау сигуапэу бэмэ сахэлэжьагъ. «Блокпост» зыфиlорэ фильмыр 1999-рэ илъэсым къагъэлъэгъогъагъ, Адыгеим щытырахы зэхъум, Галла Капицкаям сыкъыгъотыгъ: «Тыкъыпщыгугъын тлъэ­кlынэу пцlэ къыраlуагъ, тетхырэм укъы­хэлэжьэна?» — телефонкlэ къыздэгущыlагъ. Режиссерэу Александр Рогожкиныр ары тезыхыщтыгъэр.
Ащ ыпэкlэ 1993-рэ илъэсым «Гугъэм имэзахэ» Хьакlэмызэ Руслъан тырихыгъагъ. Ари апэрэ адыгэ кино, зэрэхъу­рэмкlэ. Лъэпкъ театрэм иартист закl хэлэжьагъэхэр ыкlи гъэшlэгъонэу къыддэхъугъ. «Блокпостри» Адыгеим щытырахы зэхъум, массовкэхэм апае актерхэм якъыхэгъэщынкlэ Рогожкиным lэпыlэгъу сыфэхъугъагъ. Милиционерым ироль сэ къэсшlыгъагъ. Ащ къыкlэлъыкlуагъэх «Карусель», «Сыщик», нэмыкlхэри. Иван Охлобыстиным, Татьяна Догилевам задытесхыгъ. Мыдкlэ Мэрэтыкъо Казбек, Мыгу Руслъан, Александр Чиковыр, Павел Усковыр, Юрий Григоренкэр – телевидением щылэжьэрэ закlэхэу ахэм тэри – театрэм иактерхэмкlэ тахэтыгъ. Саидэ ытхырэмэ атехыгъэ телевизионнэ миниатюрэхэр – кино кlэкlхэр тетхыщтыгъэх. А уахътэр шlукlэ сыгу къэкlыжьы. Тытхъэзэ lоф тшlэщтыгъ. Пчэдыжьым камерэ къытатыти, пчыхьэ нэс тетхыщтыгъ. «Ощ пай, синыбджэгъу» кинофильмыр «Тефи-регион» зыфиlорэ телевизионнэ зэнэкъокъум агъэхьыгъагъ. lофшlэгъэ 700-м ехъум захаплъэхэм, я 14-рэ чlыпlэр къытфагъэшъошэгъагъ, кlэух едзыгъом тыпхырыкlи, Саидэрэ сэрырэ Шъачэ тырагъэблэгъэгъагъ. Осэшl купым хэтхэм агъэшlэгъогъагъ зы мафэкlэ ыкlи зы камерэкlэ зэкlэ зэрэтетхыгъэр.
Нахьыжъхэм тагъэсагъ
— Театрэр непэ сыд фэда?
— Театрэм актерхэр ищыкlагъэх: ныбжьыкlи, гурыти, нахьыжъи, Джульеттэ ироль къэзышlыщтыри, Хьапапэу къы­тебгъэхьащтыри уиlэнхэ фае. Цlыфхэм къэпшlырэр, къэбгъэлъагъорэр агу рихьы хъумэ, ащ кlуачlэ къыуеты, тамэ къыбгуегъакlэ. Ащ нахь насып хъужьырэп. Егъашlэм тегупшысагъэп ахъщэу къэдгъэ­хъэщтым. «Мурат, сыдэу тыбгъэрэзагъ!» заlокlэ, ащ кlуачlэ къыситыщтыгъ. Цlыф­хэм цыхьэу къыпфашlырэр къэбгъэшъып­къэжьын фае. Театрэм зэрэщытэу ар епхыгъ. Актермэ къащегъэжьагъэу остыгъэ къэзыгъэпсыхэрэм анэсыжьэу.
Актерыр сыдигъокlи ироль къышIынэу хьазырын фае. Хьазырэу тишъуашэ игъу­сэхэр зэрэдунаеу ядгъэшlагъэх. Адыгэр зыкъыгъэгъунэнэу хьазырыгъ. Ар зэгъэу­lугъэ шlэныгъ, гуетыныгъ, ар сэнэхьатым уфэшъыпкъэныр ары. Ныбжьыкlэхэм ар ахэтэлъхьэ lоф адатшlэ хъумэ, ау ежьхэми зыхащэн фае. Сэнаущыгъэрэ гулытэрэ къызкъуахын фае. Мары «Псэлъыхъохэр» ныбжьыкlэу къэзышlыхэрэм хьалэмэтэу ар къадэ­хъугъ. Ащ тегъэгушlо. Ацумыжъ Рустами, Хьакъуй Анзаури, ахэм анахь ныбжьыкlэу къыхэуцуагъэхэми щыlэныгъакlэ «Псэлъыхъохэм» аратыгъ. Егугъух, Iоф ашIэ.
— Шъуауж ащ фэдэ рольхэр ащ фэдэ спектаклэм къыщыпшlыныр боу пшъэ­дэкlыжь ин, Мурат. Къышъукlырымыплъынхи алъэкlырэп, етlани ежь яе горэ халъхьан фэягъэба?! Зыхьэ Заур Хьапапэ ироль къышlы зыхъукlэ, ыlэхъуамбэ, ыlэнтэгъу нэсэу къыбдэгущыlэ. Сыд роль къышlыгъэми, залым къызэрэхаплъэрэм нэсыжьэу, мэхьанэрэ кlуачlэрэ яl. О укъызтехьэкlэ, залыр зэрэщытэу зыlэкlэолъхьэ. «Урысыем инароднэ артист» щытхъуцlэхэр шъуи­lэх ыкlи «шъународнэ» шъыпкъ. «Харизма» зыфаlорэм зыфэбгъэсэн плъэкlыщта?
— Тэри нахьыжъхэм тагъэсагъэба! Цэй Унай lоф дэсшlэнэуи игъо сифэ­жьыгъ, радиопьесэ дэсшlыгъагъ. Талъэкъо Сулейман, Хьакlэко Аслъанбэч, Лlыбзыу Сафиет, Пэрэныекъо Чатибэ, Кlыкl Юрэ, Устэкъо Мухътар, Пэрэныкъо Рае, Хъурым Кларэ (Мариет), нэмыкlэу нахьы­жъэу къытхэтыгъэхэри – адыгэ цlыф шъып­къэх, актер иныгъэх. Ахэр ары Адыгэ театрэ зышlыгъэхэр, къэзlэтыжьыгъэхэр. Заом ыуж къызэкlохэм, ахэм тикультурэ хэхъо­ныгъэ ин фашlыгъ. Адыгэ театральнэ искусствэм ипкъэух. Мурэтэ Чэпай актер, режиссер, драматург шlагъоу къытхэ­тыгъ. Щысэ зытепхын закlэу ари актер бэлахьыгъ.
Хьакъуй Аслъан, Тхьаркъохъо Теуцожь, Бэгъушъэ Анзор, Кlэмэщ Разиет, Джо­лэкъо Рэщыд — сыд фэдэу чъэпхъыгъэхэу къытхэтых. Къашlырэ рольхэр гум нагъэ­сых. Ныбжьыкlэхэри джащ фэдэх. Тэ — тычылэ кlэлэжъ шъыпкъ. Джырэ ныбжьыкlэхэр уахътэм диштэу нэмыкlых. Тихабзэкlэ, тишэнкlэ театрэм тыпэблагъ. Адыгэм лlыгъэр хэлъэу, адыгагъэм, «даб!» ыlоу итэу, игугъу дахэкlэ аригъаlоу, орэдхэр, усэхэр фызэхалъхьэу щыIагъ. Джэгухэр зэрашlыщтыгъэм изакъоми – ахэр мизансценэ псауба: пшъашъэхэр — зы сатырэу, кlалэхэр япэчlынатlэу, шыгъачъэхэр хэтэу, хьатыякlом пчэгур ыlыгъэу, ныор ежьэжьэу — сыд фэдиз сэнаущыгъэ пхэлъын фэягъ ащ фэдизыр зепхьаныр, ары лъэпкъым икультурэ, ишэн-хабзэхэр театрэм зэкlэмэ анахь пэблагъэх сэзыгъаlорэр.
Зэрэчылэу тагъасэщтыгъ тэ. Ушъхьафитыгъэп, чылэм, хьаблэм урий, щыт­хъур къэпхьын фэягъэ. Унагъоу, лlакъоу узщыщыр къэбгъэукlытэжьы хъущтыгъэп. Мыхъун пшlэу къыпфадэщтыгъэп. Зэ­рэчылэу ныбжьыкlэхэр зэдагъасэщтыгъ. Адыгэхэр зыкlэмыкlодыгъэхэр лlэшlэгъу пчъагъэхэм къахахыгъэ шlэныгъэм, шэн-хабзэм рыкlуагъэхэшъ ары.
Хы lушъор аlыгъыгъ, Византием, Урым къикlыхэрэм зэпхыныгъэ адашlыщтыгъ. Азов щегъэжьагъэу Шъачэ нэс хы lу­шъор къухьэуцупlэу, щэн-щэфэныр щыкlощтыгъ. Зы лъэныкъомкlэ — Урысыер, Къырым, нэмыкl лъэныкъомкlэ — дунаир къытэзыщалlэщтыгъэ хыр тиlагъ. Дунэе зэпхыныгъэм шlэныгъэ хэтхыгъэу lашэм уасэ фэтшlыщтыгъ, гъучlым lоф дашlэшъу­щтыгъ, шы лъэпкъышlухэм тахадэщтыгъ, дышъэ­идагъэр лъэпкъым иlэ хъугъэ. Адыгэ культурэр, черкес цивилизациер дунаим щызэлъашlагъ – тишъуашэ зыщалъагъ, къэбэртэе шым ыцlэ агъэIугъ, нарт эпосыр къытхэкlыгъ. Арышъ, лъэпкъым ылъапсэ зэрэкуум фэд сэнэхьатэу тызэрыгущыlэрэри.
Тхьэм къыфигъэшъошагъэр
— Мурат, сигуапэу непэрэ зэдэгущыlэгъур къыбдэсшlыгъ, зыкъызэlупхыгъ, джэуап игъэкlотыгъэхэр къэптыгъ.
— Актерыр цlыфым фызэlухыгъэн фае. Ар сэ сишапхъ.
— Уипхъорэлъф-къорэлъфхэм артист сэнэхьатыр къыхэзыхын къахэкlыщтба шъуIуа?
— Псауныгъэ ярэlи, къыхахымэ «хьау» сlощтэп. Цlыфым имыlоф ышlэ зыхъукlэ къинышхо елъэгъу. Тхьэм къыпфигъэ­шъошагъэр бгъэлэжьэн, укъызфигъэхъугъэр бгъэцэкlэн, уиlофшlагъэкlэ яптыжьын фае. Тхьэм ыlомэ, щыlакlэр нахьышlу хъунба? Республикэм хэхъоныгъэхэр ешlых.
Кукэнэ Мурат ищыlэныгъэ гъогу адыгэ театральнэ искусствэм фигъэшъошагъэу рэкlо. Гъэхъэгъэ инхэр зиlэ, шlу алъэгъурэ артистэу зэрэщытым имыза­къоу, непэ нэсэу Лъэпкъ театрэм къыдэхъугъэхэм иlахьышхо ахэлъ. Адыгэ лъэпкъ драматургием къыщегъэжьагъэу дунэе классикхэм ятхыгъэхэм ягеройхэм анэсыжьэу образ хьалэмэтхэр сценэм къы­щишlыгъэх, цlыфхэм агу къыригъэнагъэх. Исэнэхьат фэшъыпкъэу фэлажьэзэ, зэригъэуlугъэ шlэныгъэмкlэ непэ сценэм къытехьэрэ актер ныбжьыкlэхэм хьалэлэу адэгуащэ. Ежь иlуакlэу, Тхьэм къыхилъхьагъэр егъэлажьэ, исэнаущыгъэкlэ цlыфхэм аретыжьы. Иунагъокlи идунэететыкlэкlи шэпхъэшlумэ адиштэрэ цlыф.
— Мурат, непэ тызхэбгъэдэlуагъэм тыкъырихьакlэу тиlы­гъыщт, уигупшысэ lахь горэ редакцием къычlэнэщт, «Опсэу» осэIо джыри зэ!
— Ары адэ, жьызэпео шъумышl нахьыбэрэ чlэтынэу! — зэрихабзэу Мурат къытэсэмэркъэугъ. Тызэрэгъэщхызэ хьэкlэ хьалэмэтыр дгъэкlотэжьыгъэ.
Лъэпкъым ыцlэ дахэкlэ языгъаlоу, адыгэ театральнэ искусствэр тызэрыпэгэрэ лъэгапlэм нэзыгъэсыгъэмэ ащыщэу, шlу алъэгъурэ артистэу Кукэнэ Мурат зыфэшъыпкъэ сэнэхьатым джыри бэрэ фэлэжьэнэу, зыдиlыгъ гугъапlэхэр къыдэхъунхэу, псауныгъэ пытэ иlэнэу ыкlи иунагъо дэтхъэнэу редакцием ыцlэкlэ фэтэlо!
Кукэнэ Мурат имэфэкl тефэу, ныбжьыкlэ актерхэр хэтэу, ежь ыгъэуцужьыгъэ «Псэлъыхъохэр» «сюрприз» хэтэу непэ, пчыхьэм сыхьатыр блым Лъэпкъ театрэм къыщагъэлъэгъощт.
Тэу Замир.
Сурэтхэр: театрэм ихъарзынэщ.