Лъэпкъ музеир загъэпсыгъэр илъэси 100 зэрэхъурэм ипэгъокIэу, блэкIыгъэм лъэбэкъушIу щызыдзыгъэхэу, ягъашIи яшIагъи зыщыщ адыгэ лъэпкъым пытэу епхыгъагъэхэу, шIур зылэжьыгъэхэм ацIэхэр тыгу къэдгъэкIыжьыхэ тшIоигъу — тиблэкIыгъи, тинепи, тикъэ­кIощт мэфакIи сыдигъуи нэрымылъэгъу IуданэкIэ пытэу зэпхыгъэх, а зэкIэми ти­лъэпкъ тарихъ ахэшъыкIыгъ.

Адыгэ лъэпкъым къырыкIуагъэм игугъу ашIы зыхъукIэ, лъэхъэнэ гъэнэфагъэм зи­акъылкIэ, зигубзыгъагъэкIэ, зицIыфыгъэкIэ лъэпкъым инэпэзехьэхэу, щысэтехыпIэхэу щытыгъэ нэбгырэхэм ацIэхэр ренэу къыраIох. Джащ фэдэу ищыIэкIэ-псэукIэкIэ гъашIэм лъэуж дахэ къытезынагъэу, Адыгэ музеим изэхэщэкIуагъэу, зыцIэ къыраIорэмэ ащыщ БрантIэ Зэчэрые-хьаджэр.
ИжъыкIэ адыгэхэм цIыфым ипIун-гъэсэн мэхьанэшхо ратыщтыгъ, ащ лъэшэу анаIэ тырагъэтыщтыгъ. Куашъом тес сабыеу кIоныр зыублагъэу, гущы­Iэныр езыгъэжьэгъэ къодыем нахьыжъхэм Iофы зырагъэшIэу, ыIапэ цIыкIухэр чIауплIанкIэзэ, лъытакIэм ычIыпIэу, къызхэкIыгъэу зыщыщ лъэпкъыр — тым ятэ, ащ ятэм ятэжь ацIэхэр къыфапчъызэ рагъашIэщтыгъ. Неущырэ мэфакIэм ипсэокIощт ныбжьыкIэм игупсэ цIыфхэм, иунэ, икъуаджэ шIулъэгъу афырагъэшIыщтыгъ.
БрантIэ Зэчэрые-хьаджэм ыкъо Юсыф ыкъоу Казбеки, къызыхэхъухьэгъэ уахътэм зэ­рэщыхэбзагъэу, илъэпкъ лъапсэ дэгъоу зыгурагъэIуагъэу, изышIыкIыгъагъ. Казбек Мые­къуапэ щыпсэугъ, щылэжьагъ (щыIэжьэп), илъэс 28-кIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къедгъэблэгъэгъагъ. Ятэжъэу Зэчэрые-хьаджэм ицIыф шIыкIагъэр, ихэшъо-унашъохэр, ипсэукIагъэу къа­Iо­тэ­жьэу зэхихыгъэр, ышъхьэкIэ тыжъым ехьылIэгъэ гукъэкIы­жьэу иIэхэр джащыгъум къытфиIотэгъагъ. Джырэ уахътэм лъэпкъым иблэкIыгъэ чыжьэ пшIэнымкIэ, адыгэгур зэхэпшIэнымкIэ, къэбарыбэр лъапсэ зыфэхъугъэ тхыгъэр гъозапIэ.
Лъэныкъо гупс
(1820 — 1934)
БрантIэ Зэчэрые Псы Фабэм къыщыхъугъ, ащ дэсыгъ, яунагъокIэ къызыдэкIыжьхэм илъэси 7 — 8 ыныбжьыгъ. Уахътэм елъытыгъэу бзылъфыгъэхэмрэ сабыйхэмрэ ашъхьэ къыра­хьыжьэжьын фаеу хъугъагъэ. ФэрзапэкIэ заджэщтыгъэхэ чIы­пIэу кIэмгуе, ХьэпэкIаем дэжь тIысыгъагъэх, ау ар агу римыхьэу, ашIомыгупсэфэу етIани кощыгъэх. ЯтIонэрэмкIэ Лэбэ ныбэ, Хэкужъ аIоу иIагъэм, дэтIысхьагъэх, ау ащи ыгъэрэзагъэхэп, псыр къиумэ, къа­кIаоу, гумэкI мыухыжьым хэ­тыгъэх. Джащыгъум ящэнэрэу кощыгъэх ыкIи чэпэ Iэтыгъэм тетIысхьагъэх. Мыщ дэжьым Пщыжъхэр бэу къегъэтIысэкIыгъагъэх, ары къуаджэм ПщыжъхьаблэкIэ зыкIеджагъэхэр. Мы къуаджэм апэу дэтIысхьагъэмэ ащыщых лIакъохэу Адшэсхэр, Даурхэр, Быщтэкъохэр, Бэджа­нэхэр, Бзэджэжъыкъохэр, Датхъужъхэр, Устэкъохэр ыкIи БрантIэхэр. Зэчэрые исабыи­гъом къыщегъэжьагъэу, икIэлэгъуи, иныбжьыкIэгъуи, лIыпкъым зеуцуи, ыныбжь нахь хэкIо­тагъэу жэкIэф зэхъуи, ыгукIэ игуапэу къыгъэшIагъэм Пщыжъхьаблэ щыпсэугъ. Икъоджэ гупсэ идунэе хьалэмэт ащ икIэсагъ. Лабэ ишэн быжъуати, чылэм пэIулъ мэзым ишъэфыби дэгъоу ащыгъозагъ. Икъуаджи икъоджэгъухэми шъхьэкIафи уаси афишIыщтыгъ. Хьаджэр гурышэ-гулъытэ ин зиIэу, зэ­рэцIыф Iушым ишыхьатэу, зэ цIыфым зыIуплъэкIэ е гущыIэгъу зыфэхъукIэ, купкIэу иIэр рилъэгъукIыщтыгъэу къаIотэжьы. КъыIуагъэм пыIухьэ ищыкIэгъэ­жьыгъэп.
БрантIэхэр лъэпкъымкIэ аб­дзахэх, зэшиплI хъущтыгъэх, зы шыпхъу закъо яIагъ. Уахътэ тешIи Зэчэрыий, Пщыпыйи, Къэншъауи, Шъэолыхъуи шъхьэгъусэхэр зэрагъэгъотыгъэх, унэ­гъо зырызэу зэшыхэр тIысыхи, псэухэу рагъэжьагъ.
Зэчэрые-хьаджэм Тхьэм насыпэу фишIыгъэм тетэу, тIо къыщэнэу хъугъэ. Апэ Дэгу­жъыемэ япхъу шъхьэгъусэ фэ­хъугъагъ, ащ пшъэшъитIурэ зы кIалэрэ фыриIагъ, ау янасып кIыхьэ хъугъэп. ЯтIонэрэ шъхьэ­гъусэм гъэшIэ тынч дырихыгъ. Ар ПщыжъхьаблэкIэ Нэджыкъо Нахьлъэш ыпхъоу Гощэмыд арыгъэ. Хьаджэмрэ Нэджы­къомэ япхъурэ яIо зэтехьэу, яшIэ зэфэдэу илъэс пчъэгъабэ зэдагъэшIагъ ыкIи зэдыряеу са­быиплI зэдапIугъ. Ахэр ­апхъоу Кулал, акъохэу Мурат, Юсыф (Казбек ят), Алджэрый, ар анахьыкIагъ, ау бэгъашIэ хъугъэп, япон заом щыфэхыгъ.
Зэчэрые-хьаджэр зэшымэ анахьыжъыгъ. Ар къыгъэшъыпкъэжьэу итеплъэкIи изекIо­кIэ-шIыкIэхэмкIи гъэпсыгъагъэ. Хьа­джэр иинагъэкIэ гурыт зыфаIорэм фэдэу, лIы тхъоплъ нашхъоу, лые темылъэу, псын­кIэу зигъазэу, ау зэкIэупкIа­гъэщтыгъ.
Iазэм мэзахэ иIэп
Сыд ныбжьым зети, хьаджэр шъыпкъагъэ зыхэлъэу, Iофым зыIэ екIоу, зыгу фаблэу къэтэджыгъ. Зыфежьагъэр гъунэм нимыгъэсэу, икъоу ымыгъэца­кIэу хъугъэп. «ЫIитIу ащ къе­дэожьынэп» зэраIоу, зэшIуимыхынрэ ымышIэшъунрэ Iоф щыIагъэп. Пхъэм хэшIыкIыгъэ Iэмэ-псымэ зэфэшъхьафхэр,
Iэ анэсыгъэр шIошъхъугъуаеу ыгъэчъыщтыгъэх. БрантIэ Зэ­чэрые-хьаджэр уахътэм уасэ фэзышIэу, кIэзыгъэ ащкIэ зимыIэу, акъылыгъэ хэлъэу ар зыгъэфедэщтыгъэ цIыф. «Iазэм мэзахэ иIэп» зэраIоу, Iоф зэ­хэдз ныбжьи иIагъэп, ары иуна­гъо рызыкъышхо зыкIилъыгъэри.
ЧIыгур ылэжьыщтыгъ, бжьэ бэу иIагъ, гъэщи хьакIи щыкIагъэхэп. Къуаджэм апэу хьакIэу къыдахьэрэм хьаджэр бысым ышIыщтыгъ. БрантIэ хьаджэм иунагъо, ихъызмэтэу зызыуб­гъугъэм цIыф лэжьакIохэр ищы­кIэгъагъэх. Джары урыс чырэхэр ыубытыгъэу зыкIигъэла­жьэщтыгъэхэр. БрантIэ Зэчэ­рые-хьаджэр лIы Iушыгъ, унагъо умыхъоу лъэпкъи къэралыгъуи зэрэмыгъэпсыщтыр къыгурыIощтыгъ. Ары ышъхьэкIэ псэукIэ тэрэз иIэным лъэшэу зыкIыдэулэущтыгъэр ыкIи дэгъоуи зыкIызэтегъэпсыхьэгъагъэр. Ау ымылэжьыгъэ мылъку нэгъуа­джэ ащ иIагъэп, иакъылрэ ыIэ­шъхьитIурэкIэ зэкIэ зэригъэ­гъотыгъагъ. НыбжьыкIэзэ ежь ылэжьыгъэ былым иIэ мэхъу, тучан цIыкIу къызэIуехы. Сатыу Iофым шъыпкъагъи къарыуи хелъхьэ, Iофыми хэхъо, зеубгъу. Аузэ, амал иIэ мэхъу, пхъэ унэ ин ешIы, ащ тучани гъэтIылъыпIэ чIыунэхэри хэтыгъэх. Щэн-щэфэн IофымкIэ хьаджэм сэнаущыгъэ ин хэлъыгъ. ЦIыфхэм нахь ящыкIагъэхэр аригъэгъотыхэ шIоигъоу Iэгъо-блэгъу къа­лэхэм ямызакъоу, Урысыем ичIыпIэ зэфэшъхьафхэми, Къо­кIыпIэм ихэгъэгухэми анэсыщтыгъ, товар къарищыщтыгъ. ЦIыфхэм гъотэу яIэр къыди­лъытэзэ, пIэлъэ гъэнэфагъэкIэ чIыфэ аритызэ ыгъэщафэщтыгъэх, ау гузэгъабгъэ къыхэмыкIынэу, тхылъышхоу иIэщтыгъэм дитхэщтыгъэх. Ащ фэдэ шIыкIэм бырсыр гори къыпыкIыгъэп, лъэныкъуитIури рэзагъэ.
Джаущтэу Зэчэрые-хьаджэр сатыушI ин мэхъу. Итучанхэр Ростов хэкум тхылъкIэ щытхыгъагъэх, IофшIакIэмкIэ зыкъагъэшъыпкъэжьэу, хабзэм ыгъэ­нэфэгъэ хьакъулахьыр зытын зылъэкIырэ сатыушIэпIагъэх. Хьаджэр еджэгъагъэп, ау сыд фэдэрэ IофкIи зэшIокIышхо иIагъэу къаIотэжьы. Гухэлъ зэ­фэшъхьафхэм гъогухэм атыращэщтыгъ: Тыркуем, Шам, Да­гъыстан, Азербайджан, Моск-
ва, Бытырбыф, Новороссийскэ кIощтыгъэ. Мы чIыпIэхэр, къэралыгъохэм япащэхэр ышIэхэу, гъусэныгъэрэ блэгъэныгъэрэ зэдыряIэу, Урысыем икъулы­къушIэхэм уасэ къыфашIы­щтыгъ лIы губзыгъэм.
Хьаджэр диныр зикъабылмэ ащыщыгъ, Чабэм тIо кIогъагъэ, ащ кIо зышIоигъохэм бэрэ ишIуагъэ аригъэкIыщтыгъ. Дин Iофыгъохэм япхыгъэу Уфа ­кIоуи къыхэкIыщтыгъ. Зытехьэрэ гъо­гум цIыф гъэшIэгъонхэм ащы­IукIэщтыгъ. ТхакIоу, гъэсагъэу Цэй Ибрахьимэ дэгъоу ышIэщтыгъ. Ащ Зэчэрые-хьаджэм ныбджэгъуныгъэ дыриIагъ, шъып­къэныгъэм уасэ фишIыщтыгъ. КъурIан еджэрэ закъоу щымытэу, Зэ­чэрые-хьаджэм ар къызэри­дзэкIыжьынэу ышIэ­щтыгъ, тхьэ­лъэIур ыгъэцакIэщтыгъ. ЦIыф ыгу хигъэкIыщтыгъэп, фэлъэ­кIырэмкIэ IэпыIэгъу фэхъущтыгъ. Новороссийскэ кIозэ, хьаджэр Хьахъурэтэ Шы­хьанчэрые нэIуасэ фэхъугъагъ. ЫкIи ахъщэ IофкIэ IэпыIэгъу ищыкIагъэу къытефэу мызэу, мытIоу, ишIоигъоныгъи фигъэцакIэу къыхэкIыгъ.
Революцием ыпэкIэ Зэчэрые- хьаджэм имылъку ежьыркIи цIыфхэмкIи федэ хэлъэу къыригъэкIокIын гухэлъ ешIы. Пщыжъхьаблэрэ къутырэу Чернышевымрэ зэзыпхыщтхэ гъогум ишIын фежьэ. Ышэу Шъэолыхъу Ростов ыгъакIуи инженер къырыригъэщыгъагъ проектыр ригъэшIынэу. Ау дунаим икъызэIыхьэгъу тефи, а Iофым кIэух иIэнэу хъугъагъэп.
Революцием ижьы стыр
Лъэхъаным зызэблихъоу, революцием ижьы лъэш къепщэу регъажьэ. Дэгъуи дэйи ашIузэхэкIокIагъэу цIыфхэр къечъэкIыщтыгъэх. Зэчэрые- хьаджэр Краснодар кIуагъэу Хьахъуратэм дэжь зыIохьэм къыриIогъагъ: «Уимылъку
ха­бзэм ети, цIыфышъхьэр къэд­гъэнэщт». Ары ыкIи зэрэзе­кIуа­гъэр, Октябрэ революциер къызежьэм, ыугъоигъэр зэкIэ пыIухьанчъэу хабзэм пигъохыгъ. А охътакIэм апэрэ лъэбэкъухэр шIыгъэнхэмкIэ зишIуагъэ къэ­кIуагъэхэм ар ащыщ.
ЩыIэныгъэм зэкIэ о зэрэ­пшIоигъоу ренэу щыхъурэп. Зэшымэ анахьыкIэу Шъэолыхъу нахь пхъэшэ-къаигъагъэ къызхигъэфэгъагъ. «СкIуачIэкIэ сы­мыгъотыгъэ былым сиIэп» ыIуи уцугъагъэ. Ар хэбзакIэм ыгъэ­пщынагъэхэм ащыщ. Илъэси 10 хьапс тыралъхьи дащыгъагъ, къызегъэзэжьми, шъхьакIо щы­хъуи, хэкуми икъуаджи къадэ­хьажьыгъэп, Краснодар дэсыгъ, идунай ащ щихъожьыгъ.
Гъогум телъ мыжъохэр
Совет хабзэр загъэуцу ужым, IофшIэным хэшIыкI фызиIэу алъыти, БрантIэ Зэчэрые-хьа­джэр къагъэнэжьыгъагъ. Ау зы­лъэ теуцорэ Совет хабзэм пый шъэфыбэ иIагъ. Ахэм зэрафэлъэкIэу хэбзакIэм яягъэ рагъэкIыщтыгъ. КIэр зэрэпхырамыгъэкIыщтым, зэрар зэрэрахыщтым пылъыгъэх. НэмыкIэу къэпIон хъумэ, щыIэныгъэ гъогум «мыжъохэр тизыгъэх», ахэм уамыгъэлъэпэонэу щытыгъэп.

Совет хабзэр мэкIэ-макIэу ылъэ теуцощтыгъ, БрантIэми, хабзэм игъо зэрилъэгъугъэу, тучантес Iофыр ыгъэцакIэщтыгъ. А лъэхъаным щыIэгъэ хьадж­рэтхэм Тхьагъэпсэур япэщагъ. КъызэраIотэжьырэмкIэ, хьаджэм иунагъуи, ежь Зэчэрые-хьа­джэми Тхьагъэпсэур къафэзэфагъ, цIыфыгъи къарихыщтыгъ. Ау ащ иIэпыIэгъущтыгъэ Бароным БрантIэ-хьаджэм иунагъо фэлъэкIымэ ыгъэтэкъонэу гужъ фыриIагъ.
Зэгорэм Тхьагъэпсэур шыу 12 фэдиз кIыгъоу Къэбэртае кIонэу хъугъэ. А уахътэм тыригъафи, Бароныр хьаджэм къе­кIугъ ыкIи итучанхэм ачIэлъыр ачIищыгъ.
ХэбзакIэм илIыкIохэм хъугъэр БрантIэ Зэчэрые-хьаджэм ариIуагъ, ау ашIошъ мыхъоу, ежьыр агъэмысагъ. ТIэсхъабэ (Тенгинскэ) хьапсым ышэу Ахьмэд кIыгъоу чIагъэтIысхьагъ. Хьаджэр зэрытыгъэ ныбжьым итэу, егъашIэм зышъхьамысы­жьэу лажьэу, цIыфхэм ягумэкI зэхишIэу псэугъэмкIэ ащ фэдэ пэгъокIыкIэ акъылынчъагъэр щэчыгъошIугъэп. Ау гъашIэм къыптырилъхьэрэр пщэчын фэягъэ.
БрантIэ Зэчэрые-хьаджэр хьапс зэрашIыгъэр Тхьагъэ­псэур къызэрэсыжьыгъэм тетэу ра­гъэшIагъ ыкIи хъугъэр фаIотагъ. Тхьагъэпсэур къэрар ыкIи цIыфыгъэ зыбгъодэлъыгъ, къызэраIотэжьырэмкIэ, Бароныр къамыщышъо ышIыгъ, зэкIэ хьаджэм ибылымэу зэрапхъогъагъэр къызэраугъоилIэжьи, зэрэдащыгъэм фэдэу, хьаджэм ыдэжь къыфащэжьыгъ.
Ащ тетэу къиныгъори БрантIэ-хьаджэм пэкIэкIыгъ.

Уахътэр макIо, псэ зыпыт цIыфэу мылIэжьын къэхъугъэп.
Зэчэрые-хьаджэм ыуж пщыжъ­хьаблэмэ заом ыпэкIэ ыкIи зэо ужым Адшэсмэ ащыщ тучантесэу яIагъ. Ау хьаджэм ицIыф шIыкIэ-гъэпсыкIагъэр, ихыегъэ-зэфагъэ, иIушыгъэ икъоджэгъумэ ащыгъупшагъэп, ащ ыцIэ шIукIэ къахэнагъ.
ШIушIагъэр
кIодырэп
ЦIыфым ынапэ ежь зыфе­шIыжьы. Зэчэрые-хьаджэм, къы­зэраIотэжьырэмкIэ, уасэ фэо­зыгъэшIырэ шэнхэр бэу хэлъыгъэх: нэфэIуагъ, шъыпкъа­гъэ, къэрар иIагъэх, ныбджэ­гъуныгъэр ыкIи цIыфыр илъэпIагъ. ГъэшIэ гъогу инэу къыкIугъэм ныбджэгъу хьалэлэу Бзэджэжъыкъо Забыт щыриIагъ, лъэшэу шIу ылъэгъущтыгъ. Хьа­джэм гъашIэр дэзыгъэшIэгъэ ишъхьэгъусэу Гощэмыдэ бэрэ къыIожьыщтыгъ «Зыгорэ зыми фэмыгъэгъоу ныбджэгъуи, Iахьыли, благъи уиIэн плъэкIыщтэп» хьаджэм зэриIощтыгъэр. Бзэ­джэжъыкъо Забыт къызэриIо­тэжьыщтыгъэмкIэ, диным, цIыф­хэм, щыIэныгъэм шIошъхъу­ныгъэ ин хьаджэм афыриIагъ ыкIи хэбзэшхо сыдрэ лъэныкъом­кIи хэлъыгъ. Ар зыфэгъэзэгъэ Iофыр уфэгумэкIыжьынэу щымы­тэу ыгъэцакIэщтыгъ. Зэчэ­рые-хьаджэр мэрхьабым (мэщытым хэт ун) дэс зыхъукIэ, бадзэми макъэ къагъэIущты­гъэп, цIыфхэри фэсакъэу зекIощтыгъэх. Ау ар зыдэкIыкIэ, чылэм ефэнды­шхохэр щыуджыщтыгъэх.
БрантIэ-хьаджэр зигущыIэ емыпцIыжьхэрэм ащыщыгъ. Джащ фэдэу ышъхьэкIи мыхъун зэрыуигъашIэщтыгъэп. Гуза­жъорэр гъотыгъо ригъафэу, чIыфэкIэ къызтыригъафэщтыгъ. Ау къызэрэриIуагъэу, пIалъэу зыфиIуагъэм къызы­фимыхьыжькIэ, кIуапIэ ащ нахьыбэ зыригъэшIыжьыщты­гъэп. «Хьау, сибылым пае ущтэу ухэзгъэтынэп» риIощтыгъ. Сэмэркъэур къе­бэкIэу, жэбзэ къэбзэ дахэ Iу­лъыгъ.
Хьаджэм былыми гупыкIи иIагъ. Пщыжъхьаблэ а лъэхъаным лъэпкъымкIэ шапсыгъэу, кIэлэ шъхьэзакъоу Бгъанэ Джан­хъот щыпсэущтыгъ. Ащ зыщыгугъын фэдэ иIахьыл чылэм ды­дэсыгъэп, ау «псэун фалI» зыфаIорэм фэдагъ. Ар зэхи­шIыкIэу БрантIэ Зэчэрые-хьа­джэр фэлъэкIыщтымкIэ Iэпы­-
Iэгъу фэхъугъ, унэгъо дахи ри­гъэшIагъ. Бгъанэм ыкъохэу Къа­симэрэ Назимрэ хьаджэм шIоу афишIагъэр ащыгъупшэщтыгъэп, акъош шъыпкъэу алъытэщтыгъ. Джары «шIушIагъэр кIодырэп» зыкIаIорэр.
БрантIэ Зэчэрые-хьаджэр акъылышIуагъ, губзыгъагъ. Ащ къыгурыIощтыгъ пфэлъэкIыщтыр уиунагъо, уилъэпкъ афэпшIэн зэрэфаер. ЫкIи а гупшысэм ышъхьэкIэ фэIорышIэу ылъэкIыщтыр илъэпкъ фишIагъ.

Революцием ыпэкIи адыгэ еджэгъэ зырызмэ лъэпкъ тарихъ лъапсэр къизыIотыкIырэ музеир зэхэщэгъэныр гухэлъэу зыда­Iыгъыгъ. Ау а мурадыр 1925-рэ илъэсыр ары ныIэп къызы­шъыпкъэжьыгъэр. Мы илъэсым Адыгэ хэкумкIэ апэрэу музей зэхащэгъагъ. Ащ Наурзэ Ибра­хьимэ пащэ фашIыгъ. Этнографие отделыр агъэпсырэ му­зеимкIэ агъэхьазыры зэхъум, Зэ­чэрые-хьаджэм къелъэIухи Краснодар ащэгъагъ, иамал къызэрихьэу музеим изэхэщэн хэлэжьагъ. Наурзэм илъэIукIэ илъэс 80-м къехъугъэ лIыжъым ушъхьагъунчъэу, илъэпкъ фэгумэкIыти, пхъэм хэшIыкIыгъэ Iэмэ-псымэхэу пасэм адыгэхэм яIагъэхэм ащыщхэр ригъэшIыгъагъ. Хьаджэм ежь ышъхьэкIэ иIагъэхэри аритыгъагъ. Музеир анахьэу зыфэныкъуагъэр чIыгулэжьыным щагъэфедэрэ пкъы­гъохэр ары: пхъэIэшэ онтэгъур ыкIи псынкIэр, щэрэхъитIу зыкIэт пхъэ кур, пхъэ шъхьал, пхъэIэбжъан, куахъо, шъуаIо; унагъом щагъэфедэщтыгъэхэ Iанэ, Iанлъ, бэлагъ, тхьацуф, гурхъу, тхъууалъ, хьалыжъопкI зыфэпIощтхэр ышIыхи, музеим чIилъхьэгъагъэх.
Хьаджэм IофшIэгъабэу иIэм акIыIужьыр къэхъурэр илъэс 85-рэ хъугъэу абдзэхэ къэбарэу ышIэхэрэр къыIотэжьхэзэ, зэ­ра­ригъэтхыжьыгъагъэр ары. А зэкIэ 1924-рэ илъэсым араб тхакIэм техыгъэ алфавитэу адыгэхэм яIагъэмкIэ атхыгъагъ. Джырэ адыгабзэм езыгъэкIу­гъэр ХьэтIэнэ Абдул.
«Абдзэхэ къэбархэр» зыфиIоу БрантIэ Зэчэрые-хьаджэм къыIуатэзэ атхыжьыгъэм аб­дзахэмэ ящыIэкIэ-псэукIагъэр, чIыпIэу зэрысыгъэхэр, къушъхьэ­мэ, псыхъомэ ацIэхэр, хабзэу ахэлъыгъэхэр, динлэжьэу яIагъэхэр, яIэшIагъэхэр, лэжьы­гъэу ашIэщтыгъэхэр, тхьэлъэIухэр, хьа­дэIусхэр ыкIи яджэгу шIыкIагъэхэр къыщыриIотыкIыгъэх.
Адыгэ хэку музеим иапэрэ Iэшъхьэтетыгъэу Наурзэ Ибра­хьимэ а Iэпэрытхыр Адыгэ на­учнэ-ушэтэкIо институтым къаригъэхьыжьыгъагъ.
ЛIэужыр
бжиблэу мао
Зэчэрые-хьаджэм щыIэны­гъэм лъэгъошIоу щыпхырищыгъэр ыкъоу Юсыф лъигъэкIо­-
тагъ. БрантIэ Юсыф Краснодар дэтыгъэ кIэлэегъэджэ техникумыр къыухыгъ. Адыгэ хэкум иапэрэ кIэлэегъаджэхэм ащыщыгъ. Зэошхом ыпэкIэ Пщыжъхьаблэ пэублэ классхэм якIэлэегъэджагъ ыкIи зэо ужым, гурыт имыкъу еджапIэм идиректорыгъ. Хэгъэгу зэошхом щыIагъ, къоджэ Советым исек­ретарыгъ, колхоз тхьаматэу Iоф зыщишIагъи къыхэкIыгъ. Сыдрэ Iоф фагъэзагъэми, къогъанэ имы­Iэу, цIыфхэм яшIоигъоныгъэхэр, ягумэкIхэр къыдилъы­тэзэ, ыгъэцакIэщтыгъ, шъхьэкIафи уаси фашIыщтыгъ.
Тыжъым икъэбар къытфэзыIотэгъэ мы зигугъу къэсшIыгъэ БрантIэ Юсыф ыкъоу Казбек ятэжъэу Зэчэрые-хьаджэм игъэпсыкIагъэхэр къыхэфэ­жьыгъагъэх. «ЛIэужыр бжиблэу мао» джары зыкIаIуагъэр. БрантIэ Казбек тихэгъэгушхощтыгъэу зэбгырызыгъэм щы­IакIэр анахь зыщытынчыгъэу, зыщыдэхэгъэ уахътэм, я 70 — 80-рэ илъэсхэм, къэралы­гъом исатыушI анахь чанхэм ясатырэ хэтыгъ. Мыекъопэ гупчэ универмагым илъэси 10-м ехъум ипэщагъ. ЩысэтехыпIэу Iоф зэришIагъэм ишыхьатэу щытхъу тхылъхэр бэу къыратыгъэх. Зипэщэ тучанышхор сыдигъуи хэку ыкIи край со­циалистическэ зэнэкъокъухэм ахэ­лажьэщтыгъ, пэрытныгъэр къащыдихыщтыгъ. ЛIы гъэсэгъэ хъупхъэу БрантIэ Казбек шIукIае шIагъэ идунай зиухыгъэр, ау хьалэлыгъэр, зэфагъэр, нэхъоир къыхэщэу зэрэщытыгъэр зышIэщтыгъэхэми къаIо. Тэри, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» сы­IухьэгъакIэу къедгъэблагъи, ятэжъ Зэчэрые-хьаджэм ехьы­лIагъэу зэкIэ къызэрэтфиIо­тэгъагъэм пае, ащкIэ непи «тхьауегъэпсэу» етэIо.
Уилъэпкъ уасэ фэпшIэу, ылъа­псэ къэбгъэгъунэу, зэбгъа­шIэу, плъэкI къыхьырэр фап­шIэмэ, лъэпкъым ылъапсэ пы­тэщт, уаси иIэщт. Ори пшъхьэкIэ хэмыкIокIэжьын лъагъо мы чIыгум къызэрэтебгъанэрэм уигъэнасыпышIощт.
Мамырыкъо Нуриет.
Сурэтхэр: «Адыгэ макъэм» ихъарзынэщ.