ТичIыгогъоу, зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь-археологэу ыкIи этнографэу ТIэшъу Мэдин Къамболэт ыкъор псаугъэмэ, мэзаем и 1-м ыныбжь илъэс 90-рэ хъущтыгъэ. ШIэныгъэлэжьым ишIэжь ТIопсэ районым ыкIи къалэу Шъачэ ащыпсэухэрэм агъэлъэпIагъ.

Ащ макIэ къыгъэшIагъэр — зэкIэмкIи илъэс 54-рэ ныIэп. Нахьыбэ къызэримыгъэшIэщтыр ышIэрэм фэдэу, Мэдинэ пстэуми игъо афифэнэу дэгуIэщтыгъ. ЫшIагъэри бэ, ау щыIагъэмэ, ышIэщтыгъэр зэрэнахьыбагъэм щэч хэлъэп.
ЦIыфым имэхьанэ, ащ гъэхъэгъэшхоу ышIыгъэхэм илъэсипшI пчъагъэхэр тешIэжьыгъэу уасэ фашIыжьэу ары хабзэкIэ алъытэрэр. ТIэшъу Мэдинэ, зищыIэныгъэ шIу дэдэ ылъэгъурэ Iофым, археологием, езыпхыгъэр, джыри псаузэ зэлъашIэгъагъ.
— Сэ сыкIэлэеджэкIуагъ тарихъым сыпылъы зэхъум, джащыгъум ТIэшъум фэгъэхьыгъэ къэбархэр зэхэсхыщтыгъэх, анахьэу ныбжьыкIэ краеведческэ клубэу «Одышъэм» («къушъхьэ дышъ» зыфэпIощтыр къекIы) зэрипащагъэм фэгъэхьыгъэу. Ар блэкIыгъэ лIэшIэгъум ия 80-рэ илъэсхэм ащ зэхищэгъагъ, — къеIуатэ зэфэшIыгъэ акционер обществэу «Пшызэ икIэн» зыфиIорэм иотдел ипащэу Александр Бездумнэм. — Мэди­нэ зыфэдэм икъоу щымыгъозагъэхэм ар цIыф гъэшIэгъонэу, археологием ышъхьэ зэрифэкIыгъэу алъытэщтыгъ, ау дэгъоу зышIэщтыгъэхэм агъэшIагъощтыгъ ащ илIыгъэ, игупшысэхэм якууагъэ, шIэныгъэм гъунэнчъэу зэрэпылъыр ыкIи ар ящысэтехыпIэу тичIыгужъ шIулъэгъу фашIыщтыгъ. А лъэхъаным иклубэу «Одышъэм» хахьэ зышIоигъуагъэр багъэ, краеведением ыкIи археологием апылъхэр зэкIэ фалIэщтыгъэх. Мэдинэ зэIукIэгъоу иныбджэгъухэм, игупшысэгъухэм ыкIи ныбжьыкIэхэм адызэхищэщтыгъэхэр ТIопсэ районым ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыригъэкIокIыщтыгъэх. Мафэрэ жьы къабзэм хэтхэу къэзыуцухьэхэрэ дунаим идэхагъэ, ащ итарихъ тегущыIэщтыгъэх, пчыхьэрэ машIор ашIыщтыгъ ыкIи хы Iушъом щыпсэурэ чIыдэлъф адыгэ лъэпкъым итарихъ, ишэн-хабзэхэм, чIыпIацIэхэм хъишъэу апылъым чэщ реным, машIом пхъэу палъхьагъэр зэкIэ мэстыжьыфэ, ягугъу ашIыщтыгъ.

Археологием Мэдинэ ащ лъыпытэу хэхьанэу хъугъэп. Ау, ежь зэрилъытэщтыгъэмкIэ, а зы гъогур ары ыпэ илъы­гъэр. Ар сабыибэ зэрыс унагъом къихъу­хьагъ, гурыт гъэсэныгъэр мэкъумэщышIэ ныбжьыкIэхэм яеджэпIэ-интернат щызэригъэгъотыгъ. Нэужым, тарихъым зыIэпищагъэти, Къэбэртэе-Бэлъкъар къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет къыухыгъ. 1970-рэ илъэсым Полетаевым ыцIэ зыхьырэ ТIопсэ тарихъ-краеведческэ музеим инаучнэ Iофы­шIэу Iухьагъ. Кабинетым уахътэр щигъэкIоным ар есэшъугъэп, мэзэ зэкIэ­лъыкIохэм къушъхьэм щыIэщтыгъ, игупшысэгъухэр игъусэхэу ижъырэ лъэ­хъаным щыIэгъэ цIыфхэм ялъэужхэм алъыхъущтыгъ, пкъыгъо зэфэшъхьафхэр чIыгум къычIитIыкIыщтыгъэх ыкIи ар­тефак­тэу къыгъотыхэрэр къытхыхьэщтыгъэх.
Ащ ыпсэ ахэтIэгъагъ испунэхэм ыкIи Iуашъхьэхэм, джащ фэдэу хы ШIуцIэ Iушъор къэзыгъэбаирэ чIыпIацIэхэм. Шъолъырым ичIыдэлъф лъэпкъ ипIур-шIэныгъэлэжьым ахэр шIогъэшIэгъоныгъэх, ижъырэ лъэхъаным упчIэу афыриIэхэм яджэуапхэр ахигъуатэщтыгъ. БлэкIыгъэм еплъыкIэ тэрэз фыряIэнэу, чIыгу гупсэм итарихъ кIэн фэсакъынхэу иIофшIэгъу­хэм ыкIи ыуж къикIыхэрэм къяджэщтыгъ, анахьэу краевед ныбжьыкIэхэм. ТIэшъум иIэпэIэсэныгъэ къэзыгъэлъагъощтыгъэр «Открытый лист №1» зыфиIорэр зэриIагъэр ары, а тхьапэм ишIуагъэкIэ, шIэны­гъэлэжьым Iуашъхьэу ытIыщтыр е ушэтын IофшIэнэу зыпылъыщтыр ежь-ежьырэу къыхихынэу фитыныгъэ иIагъ.
Илъэс 17-м шIэныгъэ IофшIэнэу ТIэшъу Мэдинэ ыгъэцэкIагъэм ежь зэхищэгъэ научнэ экспедицие инхэр хэтыгъэх, Краснодар краим ыкIи Адыгеим ячIыпIэ зэфэшъхьафыбэхэм ащыIагъэх. ТIопсэ районымрэ къалэу Шъачэрэ яархеологическэ саугъэтхэм афэгъэхьыгъэ картэр зэхигъэуцуагъ, шIэныгъэ тхыгъэ пшIы пчъагъэ къыхиутыгъ. Ахэм ащыщыбэхэр, музееу зыщылажьэщтыгъэм иIофышIэхэм яшIуагъэкIэ, шIэныгъэлэжьым идунай зехъожьым ыуж къыхаутыжьыгъэх
— Ащ игущыIэх: «Силъэпкъ иджынэфхэм шъэфхэр къызэIусагъэхырэп. Ахэм исп­унэхэр къагъэгъунэх. Сэ сышIэныгъэлэжь, джащ пае Iофым изытет шъыпкъэ сынэ­сын фае, сэ сыадыг, джащ пае зэрэдунаеу ашIэнэу сыфай тилъэпкъ зэрэжъы дэдэр, ащ хэбзэшхо зэрэхэ­лъыр. Джынэфхэм къысаIо: «Хъущтэп! Ар тэ тишъэф, ар зэкIэмэ апаеп». Ар сэ къы­чIэз­гъэщымэ ыкIи къыхэсыутымэ, ахэм силъ ашIэжьыщт…», — къыкIигъэ­тхъыгъ Н.Г. Полетаевым ыцIэ зыхьырэ тарихъ-краеведческэ музееу ТIуапсэ дэтым ипащэу Ирина Банько. — Ар зэкIэхэмкIи шапхъэу щыт. ИлъэсипшI пчъагъэ тешIэщт, ау цIыфхэм агу къэ­кIыжьыщт тиныбджэгъу гуетыныгъэу ыкIи шIулъэгъу гъунэнчъэу иIофшIэн фыриIагъэр.

ТIэшъум гъэхъэгъэ шъхьаIэу иIэр, хэ­гъэхъуагъэу щымытэу, дунэе мэхьанэ зиIагъэр — мегалитическэ комплексэу «Псынакъо-1» (Псынако) цIэ зыфашIыгъэу псыхъохэу Пщынахъорэ ТIуапсэрэ зыщызэхэлъэдэжьхэрэм дэжь къыщигъо­тыгъэр ары. Ащ фэдэ Урысыеми IэкIыб хэгъэгухэми ащалъэгъугъэп, а зыр ары ащ фэдэу щыIэр. Тарихъ-культурнэ уасэу фашIырэмкIэ шIэныгъэлэжьхэм ар рагъап­шэ зэлъашIэрэ инджылыз Стоунхенджым. Мегалитическэ комплексыр зэрэщытэу 1972-рэ илъэсым ТIэшъум къытхыхьагъ. Ижъырэ адыгэхэр тыгъэм ицIыфхэу ащ ылъытэзэ, ар лъыхъущтыгъ Тыгъэм и ТхьэлъэIупIэ екIурэ гъогум. А чIыпIэр зэрэщыIэр ышIошъ хъущтыгъ. Джары «Псынакъо-1» зыцIэ комплексым лIэ­шIэгъу пчъагъэхэм чIагъэбылъыхьэгъэ шъэфэу зыщыгъозагъэм ыкIи къытхыхьагъэм (ар къэухъумэгъэным пае зыми ригъэлъэгъугъэп, тхыгъэр ихъарзынэщ «щызэтыриIулIагъ»), ежь ишIошIкIэ, иегъэ­шIэрэ пшъэрылъ екIурэ гъогур къыгъэ­нэфэнэу щытыгъ.
Мэдин Къамболэт ыкъор зыщымыIэжьым илъэс тIокIитIу фэдиз тешIэжьыгъэми (идунай зихъожьыгъэр 1987-рэ илъэсым ишышъхьэIу маз ары, Iуашъхьэмэ ащыщ ытIызэ игъонэмыс хъугъэ), ишIэныгъэ кIэн, игупшысэхэр, идунэе­еплъыкIэ, зэкIэ къыкIэныгъэхэр щыIэх, псаух, ыуж къикIыгъэ лIэужмэ агъэкIодыхэрэп. ТIэшъум игупшысэхэр дэзыгощыхэрэр нахьыбэ мэхъу зэпыт, ахэр Краснодар крайми тихэгъэгу ичIыпIэ зэфэшъхьафхэми ащэпсэух.
– ТIэшъу Мэдинэ Iоф зыщишIэщтыгъэ чIыпIэхэр зэкIэ къэткIухьанхэу тиIофшIэгъухэмкIэ бэмышIэу зэдэтштагъ, — къе­Iуатэ Александр Бездумнэм. — Рай­оным ичIыпIэ анахь чыжьэхэм ыкIи узщыпхырыкIыгъуаехэм танэсыгъ. Джащыгъум дгъэшIэгъуагъэ сыд фэдиз гушъхьэ ыкIи физическэ кIуачIэ цIыфым иIэнэу, сыд фэдизэу иIоф фэшъыпкъэнэу щытыгъ лIэшIэгъуныкъокIэ узэкIэIэбэ­жьмэ, автотранспортыр ыкIи Iэмэ-псымакIэхэу джырэкIэ щыIэхэр ымыгъэфедэхэу, лъэсэу ичIыгу гупсэ ыкIи лъым хэлъэу зэхишIэщтыгъэр къызэпикIухьаным пае? Ау, гухэкIми, зыфаемэ зэкIэмэ анэсы­шъугъэп, игъо ифагъэп.
— Мэдин Къамболэт ыкъор 1934-рэ илъэсым мэзаем и 1-м къэхъугъ, ау паспортым зэрэдэтхагъэр 1935-рэ илъэ­сэу ары, а лъэхъаным ащ фэдэу бэ къыхэкIыщтыгъэр, — къеIуатэ Ирина Банько. — А хэукъоныгъэу хэхъухьа­гъэм щхызэ ежь бэрэ игугъу къышIыщтыгъ. Тэ документыр ары IэубытыпIэ тшIырэр, джащ пае къызыхъугъэр илъэс 90-рэ зыщыхъурэ мафэр мыгъэ хэтэгъэунэфыкIы. Ащ ехъулIэу музеим иIофышIэ купышхо Мэдинэ зыщыщыгъэ къуаджэм щыIагъ, икъэ кIэрыхьагъэх, иIахьылхэм ыкIи икъоджэгъухэм адэгущыIагъэх. Тиэкспедицие изэхэщэнкIэ IэпыIэгъу къытфэхъугъэу, адыгэ шэн-хабзэм тетэу тызыхьэкIэгъэ нахьыжъэу къуаджэу ШIоикъо щыпсэурэ Шъхьэлэхъо Батмызэ шъхьафэу «тхьауегъэпсэу» етэIо. Зэлъа­шIэрэ археологым имыжъосын къэгъагъэхэр кIэлъырылъых. ТIэшъу Мэдинэ исаугъэт зышIыгъэр ТIуапсэ щыщ сурэтышIэу, скульпторэу Борис Крамник, шахматхэмкIэ дунаим ичемпион ят.
«Адыгэ ОдиссейкIэ» заджэхэрэ археолог цIэрыIом ишIэжь агъэлъапIэу, къызыхъугъэ мафэм тефэу ТIуапсэ Iэнэ хъураеу «Культурнэ-гъэсэныгъэ зекIоным хэхъоныгъэ егъэшIыгъэнымкIэ археологическэ ушэтынмэ мэхьанэу яIэр» зыфиIорэр щыкIуагъ. Ащ хэлэжьагъэх шIэныгъэлэжьхэу, археологхэу, музейхэм яIофышIэхэу ТIопсэ районым, къалэхэу Мыекъуапэ, Шъачэ, Краснодар, Псы Фабэ ыкIи Ставрополь краим ащыщхэр. Джащ фэдэу иIахьылхэр, нахьыжъхэр, Адыгэ Хасэм хэтхэр къеблэгъагъэх. Гуманитар ушэтынхэмкIэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм ишIэныгъэлэжьхэри Iэнэ хъураем хэлэжьагъэх. Темэу къагъэнэфагъэм тегущыIагъэхэм ахэтыгъэх славян-адыгэ культурнэ зэпхыныгъэхэмкIэ отделым ипащэу Галина Луганскаяр, шIэныгъэлэжь IофышIэ шъхьа­Iэу ЕмыкI Нурджан, тарихъ шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатэу, научнэ IофышIэу Лазарь Голубевыр, шIэныгъэлэжь IофышIэхэу Михаил Кудиныр ыкIи Анна Светлоярскаяр.
ХьакIэхэм ыкIи Iэнэ хъураем хэлажьэхэрэм къапэгъокIыгъэх музеим иIэшъхьэтетэу Ирина Банько, ТIопсэ муниципальнэ шъолъырым иадминистрацие культурэмкIэ иотдел ипащэу Юлия Даниловар, Мэдинэ ипшъашъэу ТIэшъу Аннэ, нахьыжъэу Шъхьэлэхъо Батмыз, шапсыгъэмэ я Адыгэ Хасэ итхьаматэу КIакIыхъу Мэджыдэ, Урыс географическэ обществэм ичIыпIэ къутамэ ыкIи ТIопсэ муниципальнэ шъолъырым и Общественэ палатэ япащэу Микаэл Аракелян.
ТIэшъу Мэдинэ иIофшIэгъэшхо, научнэ кIэн баеу къыгъэнагъэм, ежь археолог цIэрыIом афэгъэхьыгъэ псалъэу шIэныгъэ­лэжьхэм ыкIи краеведхэм бэ къашIыгъэр, игупшысэгъухэм иIоф зэрэлъагъэкIуатэрэр къыхагъэщыгъ. Темэ шъхьафыр — тарихъ саугъэтхэм якъэухъумэн, зекIоным шъо­лъырым зызыщиушъомбгъурэ уахътэм ар Iофыгъошхоу зэрэщытыр. Культурнэ мэхьанэшхо зиIэ псэуалъэхэр амыхъункIэнхэм ТIэшъу Мэдинэ джыри псаузэ фэбанэщтыгъ. Ар щэIэфэ лъыхъугъ цIыфхэмкIэ гъэбылъыгъэу ылъытэщтыгъэ Тыгъэм и ТхьэлъэIупIэ. Игъо ифагъэп…
Ныбэ Анзор.
Сурэтхэр авторым иех.