ТекIоныгъэшхор къызыдахыгъэр илъэс 80 зыхъурэ илъэсым къыдыхэлъытагъэу «Адыгэ макъэм» IофшIэгъакIэ рехьыжьэ. Хэгъэгу зэошхом илъэхъан Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къызфагъэшъошэгъэ дзэкIолIхэм якъэбар къызщытIотэщт, ахэм къатекIыгъэхэу непэ яшIэжь зымыгъэкIодыхэрэм гущыIэгъу тазщыфэхъущт проектыкIэу «ЛIыхъужъхэм ялIэуж» зыфиIорэм илъэс реным тыдэлэжьэщт. Непэ зигугъу тшIырэр Къош Алый, ащ къытекIыгъэ лIэужыр арых.

Заом лIыхъужъэу къыхэкIыжьыгъ
ЛIыхъужъым илIэужэу Къош Казбек ичылэ гупсэу Блащэпсынэ къызыкIокIэ (ТIуапсэ щэпсэу), ятэш нахьыжъэу Къош Алый исаугъэтэу къоджэ гурыт еджапIэм ищагу дэтым сыдигъуи шъхьарэхьэ. Ар зыдэщыт дэдэм, джыри еджапIэр амышIызэ, Къошхэм яхапIэ щытыгъ. Ежьыри, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Къош Алыи ары зыщапIугъэхэр. Арышъ, КазбеккIэ чIыпIэр лъэпIэ дэд, гукъэкIыжьхэмкIэ баи.

— Ары, мыщ дэжьым щытыгъ тиунэу Алый заом зэкIом зыдэкIыгъагъэр. Ары къыздэ­хьажьыгъэри ЛIыхъужъэу къызегъэзэжьым. УниплI хъоу иныгъэп. ЕджапIэр ашIын зэхъум тагъэкощыгъагъ. Бэрэ сыгу къэкIы, сыфэзэщы. Джы мары тятэшым исаугъэт ащ ычIыпI, — еIо Казбек.
Казбек ятэшыр дэгъу дэдэу къе­шIэжьы. Ахэр зэшищырэ зы шыпхъурэ хъущтыгъэх: Алый, Нурбый, Джумальдин ыкIи Сар. ЫныбжькIэ заом кIонэу къы­зытефагъэр нахьыжъыр ары. Шэн пытэу, сыд фэдэрэкIи ежь иеплъыкIэ иIэу, къызыоплъыкIэ зыгорэ къыуиIожьын имыщыкIагъэу щытыгъ.
— Джыри зи къымыIуагъэу къызытэплъыкIэ тыщынэщтыгъ. Хъуанэщтыгъэу, ку­ощтыгъэу арэп. Джащ фэдэ плъакIэ иIагъ. Аущтэу гушъабэщтыгъ, дахэщтыгъ. Сятэрэ арырэ зэфэдагъэх. Сиакъыл къы­зыкIуагъэм къыщегъэжьагъэу сшIагъэ сятэшыр Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу зэрэщытыр. Унагъом къыщытаIощтыгъ, лIыгъэу зэрихьагъэм тыщыгъозагъ. Ащ сырыгушхощтыгъэ ыкIи непэ къызнэсы­гъэм сырэгушхо, — къыддэгуащэ Къош Казбек.

Къош Алыйрэ заомрэ
Къош Алый зэуапIэм зыIохьэм илъэс 19 нахь ыныбжьыгъэп. 1922-рэ илъэсым Iоныгъом и 1-м къуаджэу Блащэпсынэ илэжьэкIо унагъо ар къихъухьагъ. Илъэ­сий еджэныр еджапIэм къызыщеухым почтальонэу, колхозым иправление исекретарэу Iоф ышIагъ. Заор къызежьэм, 1941-рэ илъэсым чъэпыогъум и 18-м, ежь ишIоигъоныгъэкIэ Дзэ Плъы­жьым хэхьагъ. Къэралыгъом иилъэс фыртынэхэр зэкIэ къыдикIугъэх, ТекIоныгъэм Берлин щыпэгъокIыгъ. ДзэкIолI къызэрыкIуагъ, саперыгъ, заом ыкIэм Къыблэм, Темыр Кавказым, Кавказ кIыбым, Гупчэм, а 1-рэ Украинскэ ыкIи а 1-рэ Белорусскэ фронтхэм ясапернэ дзэ истаршинагъ. ДзэкIолIхэр ыгъэхьазырыщтыгъэх.

Зыхэлэжьагъэ зэпэуцужьхэр:
— псыхъоу Миус щыкIогъэ зэпэуцужьхэр, Ростов икъэгъэгъу­нэн, 1941 — 1942-рэ илъэсхэм Кавказым щыкIогъэ заохэр ыкIи инженернэ псэуа­лъэхэм яшIынкIэ IофшIэнхэр;
— 1943-м — Курскэ дэжь щыкIогъэ зэпэуцужьыр, Украинэм ипсыхъо исэмэгу нэпкъ шъхьафит шIыжьыгъэныр, псыхъо­хэу Десна, Днепр, Припять язэпырыкIын;
— 1944-м — Молдавиемрэ Румыниемрэ шъхьафит шIыжьыгъэнхэмкIэ зэпэуцужьхэр, псыхъоу Днестр зэпырыкIы­гъэныр, Корсунь-Шевченскэ ыкIи Уманскэ-Ботошанскэ операциехэр;
— 1945-м — Варшавскэ-Познанскэ, Восточнэ-Померанскэ ыкIи Берлин ащыкIогъэ операциехэр.

ЛIыгъэм иушэтыпI
1944-рэ илъэсым псыхъоу Днестр Къош Алый лIыгъэ ушэтыпIэ фэхъугъ. Пыим итопыщэ огъухэм ачIэтхэу хьылъэ­зещэ къуашъомкIэ минометхэр, танкхэр, топыщэхэр, цIыфхэр зэпыращыхэзэ, псыхъо гузэгум нэсыгъэхэу лагъымэу къэуагъэм къуашъом пышIэгъэ кIапсэр зэпиутыгъ ыкIи псычIэгъ хъугъэ. Къуа­шъор псым ичъэ рихьыхэу ыублагъ, ау ащ ыкIуачIэрэ жьыбгъэмрэ дзэкIолIхэр фырикъущтыгъэхэп. Ащ фэдизыр зыщыхъэрэм къухьэлъатэхэр щэбыбых, пыим илагъымэхэр къегъаох, шIэхэу хэкIыпIэ къэгъотыгъэн фэягъ.
— А къэбарыр ежь Алый къыIотэжьэу бэрэ зэхэсхыгъ ыкIи шъыпкъэр пIощтмэ, щтагъэм сызэлъиштэщтыгъэ. Якомандир къатыригъэпытыхьагъ кIапсэр къыхахыжьыни къуашъом къыпашIэжьынэу. Лъэтемытэу зы дзэкIолIыр хэпкIагъ, къыгъэзэжьыгъэп. Ащ ыуж ятIонэрэр ихьагъ, ау ари къыхэкIыжьыгъэп. «Хэта джыри зыфэлъэ­кIыщтыр?» командирым зеIом, «сэрыр» иджэуапэу тятэшыр зэрэфэпагъэу псым зычIисагъ. КъызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, апэрэ хэпкIэ­гъухэм къыхихыжьышъу- гъэп, кIапсэм нэсыгъ, ау фырикъугъэп. ЕтIанэ, ящэнэрэу жьы къыщи псым зехым псычIэгъ кIэсэным пынэгъэ кIапсэр къыпихыжьышъугъ ныIэп. Ежьыр чъыIэм зэкIиIулIагъэу ерагъэу псыкIыIу къэхъужьи къыхахыжьыгъ. Джащ фэдэу Алый ихьатыркIэ къуашъом тетыгъэхэми тесыгъэхэми хэз афэмыхъоу Днестр иджабгъу лъэныкъо къызэпыращыгъэх, — къыддэгощагъ ятэш ЛIы­хъужъым къыфиIотэжьыщтыгъэ къэбарымкIэ Казбек.

Ефрейторэу Къош Алый ащ дэжьым псэемыблэжьыныгъэу, лIыгъэу къыхэфагъэм афэшI Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ зыфиIорэ цIэ лъапIэр, Лениным иорден ыкIи бгъэхалъхьэу «Дышъэ Жъуагъу» зыфиIохэрэр къыфагъэшъошагъэх. Ащ ыуж сымэджэщым ипсауныгъэ щызэтыригъэуцожьи, заом ыкIэ нэс пыим пэуцужьыгъ. Сапернэ дзэм ипащэ хъугъэу, ащкIэ дзэкIолIхэр ыгъа­сэхэзэ, къалэхэр шъхьафит ашIыжьыхэзэ Берлин нэсыгъ, ТекIоныгъэшхор къы­­дихыгъ.

ЛIыхъужъым изэоуж илъэсхэр
Къош Алый заом къызекIыжьым чылэм илъэсрэ дэсыгъ. ЕтIанэ унагъо ышIи Мыекъуапэ къэкIожьыгъ. Мэпсэуфэ «Колхозникхэм яунэкIэ» заджэщтыгъэхэм итхьамэтагъ. Ишъхьэгъусэу Чаныкъо Хъаджэтрэ ежьыррэ къуитIу зэдапIугъ: Аслъанрэ Руслъанрэ. ТIури жьэу дунаим ехыжьыгъэх. Руслъан зы пхъоу Бэллэ къыкIэныгъ (непэ Цэймэ яныс). Ежь ЛIыхъужъым 1971-рэ илъэсым щылэ мазэм и 13-м идунай ыхъожьыгъ. Ичылэ гупсэу Блащэпсынэ щагъэтIылъыжьыгъ.
— ЛIыхъужъэу зэрэщытыгъэр илIакIи къегъэлъагъо. Ишъэогъу­хэр къэкIуагъэхэу иунэ щызэхэсхэу «мары къэзгъэзэжьыщт» еIошъ, адырэ унэм чIэхьэ. КъычIэмыкIыжьыхэ зэхъум зылъычIахьэхэм, ыпсэ хэкIыгъэу пIэм хэлъыгъ. Джащ фэдиз лIыгъэр хэлъыгъ, иузи, игукIаи къызхимыгъэщэу. Днестр щызэрихьэгъэ лIыгъэр лъэужынчъэ хъугъэп. Гъэтхэпэ псы чъыIэр къегоуагъэу, узэу хихыгъэм мэпсэуфэ ыгъэгумэкIыщтыгъ ыкIи илъэс 49-рэ ыныбжьэу игъонэмыс хъугъэ, — тыщигъэгъозагъ Казбек.

Къош Алый ишIэжь
ЛIыхъужъым ишIэжь илъэсхэм, зэман зэблэкIыгъохэм ахэкIодагъэп. ИлIэужыкIэхэм зэIэпахзэ зэфаIотэжьы, ишIэжь агъэпсэу. ЛIыхъужъым икъорэлъфэу Цэй Бэллэ тыжъ цIэрыIор къымылъэгъужьыгъэми, икъэбар ытхьакIумэ итэу къэтэджыгъ. Джы ежьым а пстэур ыкъо цIыкIоу Айтэч негъэсыжьы, тыжъ пIа­шъэм лIыгъэу зэрихьагъэр феIотэжьы, унэгъо хъарзынэщым хэлъ сурэтхэр регъэлъэгъух.
— Гукъау нахь мышIэми, сятэжъи, ары пакIошъ, сяти къэслъэгъужьыгъэхэп. Тыжъ ЛIыхъужъым икъэбар сицIыкIугъом къыщегъэжьагъэу къыс­фэзыIотагъэр, сэзгъэшIагъэр сян. ЛIыгъэшхо зыхэлъ лIым сыкъызэрэтекIыгъэр апэрэу къызысэшIэм кIэлэ­цIыкIу IыгъыпIэм сычIэсыгъ, лIакъом ичъыг дгъэхьазыр зэ­хъур ары. Ащ къыщегъэжьагъэу сырэгушхо, шъхьэкIэфэныгъэ­шхо фэсэшIы. ТекIоныгъэм и Мафэ ехъулIэу илъэс къэс Блащэпсынэ тэкIо, исаугъэт, икъэ ташъхьэщэхьэ. СикIали зыдэсэщэ. Тыжъым ишIэжь лъыз­гъэкIотэнэу сыфай, арышъ, лIэужыкIэхэм къэбарыр алъыдгъэIэсыжьыным мэхьанэшхо иI, — еIо Советскэ Союзым и ЛIыхъужъэу Къош Алый икъорэлъф закъоу Цэй (Къош) Бэллэ.
Непэ Къош Алый Юсыф ыкъом ыцIэ Хэгъэгу зэошхом и Гупчэ музееу ТекIоныгъэм ипаркэу Москва дэтым дышъэкIэ щытетхагъ. ИшIэжь саугъэтхэр къызщыхъугъэ Блащэпсынэ дэтых (зыр ыцIэ зыхьырэ гурыт еджапIэм, ятIонэрэр чылэгум). Ащ ыцIэ Блащэпсынэрэ Лъэу­стэнхьаблэрэ яурамхэм ахьы, ичылэ дэт гурыт еджапIэм ЛIыхъужъым ыцIэ фагъэшъошагъ. МыекъуапэкIэ зыщыпсэугъэ урамэу Лениным ыцIэ зыхьырэм иунэу N 10-м ЛIыхъужъым ишIэжь тамы­гъэ пылъагъ. Къош Алый фэгъэхьыгъэ республикэ, муниципальнэ мэхьанэ зиIэ спорт зэнэкъокъухэр зэхащэх. Культурэм и Унэу Блащэпсынэ дэтым ЛIыхъужъым ишIэжь щагъэлъапIэу къогъупэ щагъэ­псыгъ, ащ фэгъэхьыгъэ Iофтхьабзэхэр ренэу щызэхащэх. ТекIоныгъэшхом ия 80-рэ илъэс зыхэдгъэунэфыкIырэ гъэм ар къэзгъэблэгъэгъэ якъоджэгъу ЛIыхъу­жъым хэушъхьафыкIыгъэу ыцIи раIощт, илIыгъэ, хэкупсагъэу хэлъыгъэр лIэужыкIэхэр пIугъэнхэмкIэ щысэ хъущт. Арэу зыхъурэм, мы сурэтхэм арыт ЛIыхъу­жъэу псаум фэдэу къытэплъырэр джыри бэрэ къытхэтыщт.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: авторым иех, АР-м
и ­Лъэпкъ музей, Къошхэм яхъарзынэщ.