Врач Iазэхэу, медицинэм хэшIыкIышхо фызиIэхэу советскэ лъэхъаным щыIагъэхэм афэдэу къэнагъэр зырызэу бэмэ къаIо, арэущтэу зэрэхъугъэми тезыгъэгупшысэрэ чIыпIэхэм тарехьылIэ. Ау непэ гущыIэгъу тызфэхъугъэ цIыфым тиеплъыкIэхэр зэблытегъэхъух, гугъапIэ-шIошъхъуныгъэри къытхелъхьажьы.

Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым имедицинэ институт Iэзэн IофхэмкIэ ифакультет икIэлэ­егъаджэу ыкIи иаспиранткэу Рада Машхур Дандаш зызIутэгъакIэм, медицинэр къыхихынэу зэрэхъугъэр, еджэным ыкIи щыIэныгъэ дэгъум яшъэфхэу ыгъэфедэхэрэр къедгъэIотагъэх.
— Рада, о пшъхьэ фэгъэхьыгъэ къэбарым тыщыбгъэгъозагъэмэ дэгъугъэ, сыдэущтэу медицинэм игъогу утехьагъа?
— Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым иаспирантурэ сэнэхьатэу «Фармацевтическэ химиер, фармакогнозиер» зыфиIорэм непэ сыщеджэ, Iэзэн IофхэмкIэ факультетым кIэлэегъаджэу сыщэлажьэ. СищыIэныгъэ медицинэм ошIэ-дэмышIэу еспхынэу хъугъэп. Тиунагъо исхэр уц лъэпкъ зэфэшъхьафэу къэкIыхэрэм апылъыщтыгъэх, адэлажьэщтыгъэх, ар тиунэгъо шэн-хабзэу ренэу щытыгъ. Ау сэ сицIыкIугъом сызпылъыгъэр фэшъхьафыгъ: механикэр сыгу рихьыщтыгъ, ащ елъытыгъэу инженер сэнэхьатым сызфи­къудыищтыгъ. Ау сыныбжь зэрэхахъорэм дакIоу сишIоигъоныгъэхэри зэхъокIы­гъэх, медицинэм нахь пэблагъэ сыхъоу езгъэ­жьагъ, етIани згъэшIагъощтыгъэр чIы­опсым а сэнэхьатыр зэрепхыгъагъэр ары. Илъэс зэкIэлъыкIохэм, химием, биохимием ыкIи фармакологием сазыщэгъуазэм, ахэр ары анахь шIу слъэгъурэ десэхэу хъугъэхэр.
— Сыдэущтэу СССР-м укъи­фэнэу хъугъагъа?
— Сэ Ливан сыщыщ, ау еджапIэр Аргентинэм къыщысыухыгъ. Заом ашъхьэ щаухъумэзэ сянэ-сятэхэр а хэгъэгум къикIыжьыгъагъэх. Аргентинэм тызефэми, ащ ичIыпIэ зэфэшъхьафыбэмэ тащыпсэунэу хъугъэ. Ливан тыкъызэ­кIожьым, еджапIэм иаужырэ илъэс къыщысыухыжьыгъ, нэужым ушэтынхэр арапыбзэкIэ ыкIи французыбзэкIэ ащ щыстыжьыгъэх. Апэ Францием сиеджэн щылъызгъэкIотэнэу пшъэрылъ зыфэсшIыжьыгъагъ, ау сэ зэрэсIоу хъугъэп, СССР-м 1986-рэ илъэсым сыкъифагъ. А илъэс дэдэм Харьковскэ къэралыгъо фармацевтическэ институтым сычIэ­хьагъ ыкIи ар дэгъу дэдэкIэ къэсыухыгъ. Орди­натурэм ыуж аспирантурэм сы­чIэхьажьын гухэлъ сиIагъ, ау сиунэгъо Iофхэм сагъэохъугъ, Ливан сыкIожьыгъагъ. Илъэс 32-рэ тешIэжьыгъэу джы Урысыем къэз­гъэзэжьыгъ. Сызэплъэ­кIыжьмэ, къэсIон слъэкIыщт сищыIэныгъэ сыдигъокIи зэрэшIэгъуагъэр.
— Апэ СССР-м укъызефэм, анахьэу сыда пшIогъэшIэгъо­ныгъэр?
— ЦIыфхэр къызэрэспэгъокIыгъэхэр ары анахь сыгу рихьыгъагъэр. Урыс шэныр — ар хэушъхьафыкIыгъ: цыхьэ къыпфашIыным пае уахътэ ищыкIагъ, ау ащ унэмысызэ зэхэошIэ гуфэбагъэр, рэхьатныгъэр. IэкIыбым сызэрэщыщым пае пыдз сыщашIэу зыкIи СССР-ми, Урысыеми къащыхэкIыгъэп, джырэ уахътэми мыщ сыщыщ шъыпкъэм фэд.
— Рада, тикъэралыгъо укъызехьэм, ащ икультурэ ыкIи ыбзэ сыдэущтэу уахэгъозагъа?
— Апэрэ семестрэр хьылъагъэ. Ау чIэхьанхэм зыщыфагъэхьазырхэрэ факультетым икIэлэегъаджэ сэ синасып къыхьыгъагъ — Маргарита Николай ыпхъур. Ар пенсием зыщыкIощтым иаужырэ илъэсэу щытыгъ, сыфэразэу сыгу къэкIыжьы, тянэм фэдэу къытфыщытыгъ, къыддеIэщтыгъ, ишIуагъэ къытигъэкIыщтыгъ. Бзэ закъор арэп, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи щыIэныгъэм ухэгъо­зэн фэягъэ. ГущыIэм пае, бэмэ агъэшIа­гъощтыгъ шхапIэм пчэдыжьышхэ щытшIы хъумэ, пцэжъыем хэшIыкIыгъэ стырыпсыр къызэратыщтыгъэр, ау сэ ащ псынкIэу зезгъэсагъ, чIыпIэ хабзэхэр шIу слъэгъугъэх. СэркIэ щыIэныгъакIэм ухэгъозэныр ущыIэшъун къодыекIэ ухыгъэп, кIэ пстэури зэбгъэшIэшъуныр ыпэ исэгъэшъы. Альберт Эйнштейн зэриIощтыгъэу: «Акъылыр зэраушэтырэр — щыIэныгъэм ухэгъозэшъуныр, зызэблэпхъушъуныр ары». Урысыем сыщэпсэуфэ сиакъыли хэхъуагъ, сигушъхьэлэжьыгъи зиIэтыгъ: театрэхэр, тхылъеджапIэхэр, спортыр, концертхэр — а зэкIэми япчъэ­хэр студентхэмкIэ зэIухыгъагъэх, джары сэ псынкIэу мыщ щыщ сызкIэхъугъэр, мы хэгъэгур шIу зыкIэслъэгъугъэр.
— Харьковскэ университетыр дэгъу дэдэу къэуухыгъэу пIуагъэ. Уеджэфэ анахь къин къыпщыхъугъэр е гукъыдэчъ пфэхъугъэр сыда?
— ПэшIорыгъэшъэу инженер сэнэхьатыр арыба зызфэзгъэхьазырыщтыгъэр, ау нэужым медицинэм зестыжьыгъ, джары къысэхьылъэкIыгъэр. ГущыIэм пае, химием сыщыгъозэгъэ къодыягъ, биологиер зэзгъэшIэгъэхагъэп. Зыщагъэ­хьазырхэрэ факультетым сызычIахьэм, еджэныр апэрэ нэкIубгъохэм къащезгъэ­жьэжьын фаеу хъугъагъэ. Ащ лъэшэу сигъэщынэщтыгъ, сыда пIомэ ыпэкIэ сымышIэщтыгъэ урысыбзэри зэзгъэшIэнэу щытыгъ. Ау тIэкIу-тIэкIузэ къызгурыIуагъ сегугъумэ, а зэкIэри зэшIосхын амал зэрэсиIэр. Чэщырэ сымычъыеу седжэмэ, студентыцIэр къызэрэсылэжьыгъэр сэри зэхэсшIэнэу, кIэлэегъаджэхэми язгъэшIэнэу сыфэягъ. Гукъыдэчъ сфэхъущтыгъэр егъэджэн процессыр ары: экспериментэу ащ щытшIыхэрэр, гукъэкIэу къыщыхъухэрэр, ахэр зэрэдгъэцэкIэжьхэрэр, шIуагъэу къатырэр. Институтыр, кIэлэегъаджэхэр, сэ Iофэу зыдэсшIэжьырэр — а пстэури сэркIэ «охътэ дышъэ» сфэхъугъагъэх.
— КIэлэегъаджэхэм ащыщэу хэта анахьэу зифэмэ-бжьымэ къыптехьагъэр?
— Харьковскэ къэралыгъо фармацевтическэ институтым икIэлэегъаджэхэу Евгений Левитиныр, Светлана Ле­оновар, Светлана Дроговоз — ахэр ары щысэтехыпIэ сфэхъугъэхэр. Наукэм шIулъэгъоу фэсшIыгъэр а кIэлэегъа­джэхэм яхьатыр, шIэныгъэ зэбгъэгъотыным на­хьыбэу еджэн Iофыр зэрэщытыр зэхысагъэшIагъ. Мары, МКъТУ-м сыриаспиранткэшъ сиIофшIэгъумэ акъы­лэу ыкIи кIуачIэу IофшIэным халъхьэрэр сэлъэгъу, ащ къегъэлъагъо мы еджапIэм неущырэ мафэ зэриIэр.
— Сыдэущтэу мы университетыр зэрэщыIэр пшIагъа, сыда анахьэу ащ иаспирантурэ ущеджэнэу ыкIи Iоф щыпшIэнэу къызкIыхэпхыгъэр?
— Мы университетым игугъу апэ дэдэ къысфэзышIыгъэр докторэу Айхама Ахмара, ащ Мыекъуапэ ыкIи университетым афэгъэхьыгъэу бэ къысфиIотэгъа­гъэр. Ащ ыуж, уахътэ тешIагъэу, Ливан щыIэ Урыс унэм конференциеу щызэхащагъэм нэIуасэ сыщыфэхъугъ МКъТУ-м дунэе зэфыщытыкIэхэмкIэ ифакультет идеканэу Пафэ Фатимэ Абрек ыпхъум. Ар игъэкIотыгъэу, идахэ ыIэтзэ институтым къызэрэтегущыIагъэм сиумэ­хъыгъ. Джащыгъум сIуагъэ: «Джар сэ сичIыпI». Сэ нахь Iоф хьылъэхэр сикIасэх, джары аспирантурэм сызфычIэхьажьыгъэр, сэнэхьатэу «Фармацевтическэ химиер, фармакогнозиер» къызкIыхэсхыгъэр.
— Мыекъуапэ исыд фэдэ чIыпIэхэр ара анахьэу шIу плъэ­гъухэрэр?
— БэмышIэу Еутых Асе и «Дышъэ ордэунэ» слъэгъугъэ. Ар чIыпIэ хьалэмэт дэд. Дышъэ хъырахъишъэхэу адыгэ шэн-хабзэхэр зыхэщагъэхэм нэмыкI дунай ухэфагъэу къыпщагъэхъу. Сэ шIухьафтынхэри ащ къыщысфашIыгъэх. Джащ фэдэу сикIас къэлэ паркым къы­щыскIухьанэу, сыгу рехьых Рыфабгъо ипсыкъефэххэр. А чIыпIэм къэкIырэ лъэпкъэу бжьыныфымэ къызпихырэр къыщызгъотыгъ, Урысыем нахь охътабэкIэ сыкъинэмэ, ар сыушэтын сыгу хэлъ.
— Мыщ зэрэщебгъаджэхэрэм игугъу къытфэшI. ИнджылызыбзэкIэ десэхэр урысые ап­шъэрэ еджапIэм ащеогъэхьы, ар сыдэущтэу хъура?
— АпэрэмкIэ, Iэзэн IофхэмкIэ факультетым щылажьэхэрэр фэбагъэ ахэ­лъэу къызэрэспэгъокIыгъэхэмкIэ сазэрафэразэр къыхэзгъэщын. ЧIыпIакIэм узифэрэм, ащ мэхьанэшхо иI. ИнджылызыбзэкIэ ебгъэджэнхэр сыгу ыштэрэ Iоф. Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, медицинэм гъунапкъэ иIэп. Врачыр тыди щылэжьэн ылъэкIыщт, джащ пае инджылызыбзэкIэ уеджэныр IэкIыбым къикIыгъэ студентхэмкIэ амалышху. Ащи къегъэлъагъо урыс шэныр, студентэу IэкIыбым къэ­кIыгъэмэ зэрафэгумэкIхэрэр. Сэ мы системэм щыщ сызэрэхъугъэр гуапэ сщэхъу. Сэгугъэ авторскэ программэу зэхэзгъэуцохэрэр нэужым студентхэм апае Ливан, Францием, Америкэм ыкIи Канадэм ащагъэфедэнхэу.
— О уишIошIкIэ, сыд фэдэ шIэныгъа ыкIи амала непэрэ студент-медикхэм ящыкIагъэр?
— Непэрэ медицинэ гъэсэныгъэр десэхэр зэбгъэшIэнхэ къодыекIэ икъурэп, ащ нахьыб ищыкIагъэр. Студентхэм дэгъоу ашIэн фае технологиехэм, аппаратурэхэм язытет, джащ фэдэу физикэм ипроцессхэр. Непэрэ медицинэр — шIэныгъэмрэ технологиехэмрэ. Сэ ренэу студентхэм ясэIо: нэшанэхэмкIэ, симптомхэмкIэ узыр бгъэунэфыныр блэкIыгъэ лIэшIэгъум къыхэнэжьынэу щытыгъ. Врачым приборхэр ыгъэIорышIэшъоу ыкIи ыгъэхъужьырэ узыр зыфэдэр ышIапэу щытын фае, армырмэ, ар врач дэгъу хъущтэп. Сэ мырэущтэу къэсIощт: «пшъэдэкIыжь, пшъэдэкIыжь, джыри зэ пшъэдэкIыжь». Адрэр зэкIэ къыкIэлъыкIорэ Iофых.
— Медицинэр ашIогъэшIэгъоныным пае сыд фэдэ шIыкIэ-зекIуакIэха бгъэфедэхэрэр?
— Апэрэ мафэм къыщыублагъэу студентмэ ясэIо ахэм ящыIэныгъэ мы илъэсих благъэм зэрэзэхъокIыщтыр. Еджэныр ары шъхьаIэу щытын фаер. Ащ пае бэ щагъэзыещтыр, бэ зыщыкIэщтхэр. Ау кIэгушIужьыщтых, сыда пIомэ анахь лъапIэу цIыфым иIэхэр — ипсауныгъэрэ ищыIэныгъэрэ – врачым ыIэ рилъхьащтых. ШъхьэкIэфэныгъэ афэсшIызэ садэгущыIэ, ащи мэхьанэ иI. Ахэм ашIэн фае къыхахыгъэ сэнэхьатыр шъхьаIэу зэрэщытыр. Непэрэ тхылъхэм адэтым нахьыбэ зэбгъэшIэнэу амалыбэ щыIэ хъугъэ, ахэр агъэфедэнхэу студентмэ ренэу сыкъяджэ.
— Рада, уиIофшIагъэхэр тштэхэмэ, сыд фэдэ темэхэр ара пшIогъэшIэгъонхэр? Сыд фэдэ ушэтынха джырэ уахътэм пшIыхэрэр?
— Джырэ уахътэм къэкIырэ Iэзэгъу уцхэм сапылъ, пхъы Iэлым фэдэхэм язытет зэсэгъашIэ. Ащ дакIоу, синаучнэ пащэу, фармацевтическэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, РАН-м ипрофессорэу Ифрат Зилфикаровым сыригъусэу экстракциехэм яхимическэ лъапсэ, морфологическэ лъэныкъоу хэлъхэр зэтэгъашIэ, шIыкIакIэмэ талъэхъу. Сэ сипшъэры­лъыр — къэкIырэ Iэзэгъу уцхэм шIуагъэ къэ­зытыщт Iэзэгъу препаратхэр ахэшIыкIыгъэнхэр ары. IофшIэныр хьылъэ, ау ащ сэ гухахъо хэсэгъуатэ. Бзэ зэфэшъхьафитф зэрэсшIэрэми ишIуагъэ къысэкIы, дунэе опытыр зэтэгъашIэ, ащ елъытыгъэу кIэхэр тиушэтынхэм ахэтэгъэхьэшъух. Къыддэхъугъэхэм ащыщэу зы къыхэзгъэщы сшIоигъу — ар Iэзэгъу уцэу «Урохол» зыфиIорэм ишIын сызэрэхэлэжьагъэр ары. Ар Урысые Федерацием щатхыгъ, уц щапIэхэм ачIэлъ Iэзэгъу уцыкIэм икъыхэхын сиIахь зэрэхэлъым сыгу лъэшэу къыIэтыгъ.
— Уигухэлъхэр, уипшъэ- ­ры­лъхэр…
— Сиушэтынхэр лъызгъэкIуатэхэ сшIоигъу, студентхэм яегъэджэни дэсхьыщт, ахэм IэпыIэгъу сафэхъущт. Медицинэм ренэу кIэ горэ ищыкIагъ, сэгугъэ сиушэтынхэр цIыфхэмкIэ IэпыIэгъушIу хъунхэу. IэкIыбым къикIыгъэ студентмэ тапэкIи садэлажьэ сшIоигъу, ежьхэм афэдэу сэри ащ шIэныгъэ къы­хэсэхы. Еджэныр шIэныгъэм фэгъэхьыгъэ къодыеп, ащ джыри цIыфхэр зэрепхых.
— Непэрэ студентмэ зафэб­гъазэмэ, сыда япIощтыр?
— Шъоры неущырэ мафэм ицIыфхэр, шъоры тиныбжьыкIэхэр, шъоры ти­лIэужхэр. ЦIыфлъэпкъым хэхъоныгъэу ышIыщтыр шъоры зэлъытыгъэр. Сыд къыхэшъухыгъэми, тыдэ шъущыIэми, шъушIэрэ Iофыр шIу шъулъэгъу. ШъуиIоф шIу шъумылъэгъурэмэ, нэмыкIэу шъо шъугу ыштэщтыр къэжъугъотыным шъу­щымыщын. КIэлэегъаджэм ыгъэуцущт уасэм нахьи шъо зыфэшъушIыжьыщт уасэр ары шъузщыщынэнэу щытыр. Мафэ къэс гъунджэм ишъулъэгъорэ цIыфым лъытэныгъэ къышъуфишIыным шъудэлажь. Джары IэпыIэгъу къышъуфэхъущтыр специалист дэгъу шъухъунымкIи, цIыф шIагъо къышъухэкIынымкIи.

Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым ипресс-къулыкъу