Нэмыц-фашист техакIохэр Мыекъуапэ зыда­фы­жьыгъэхэр илъэс 82-рэ зэрэ­хъу­рэр непэ республикэм щыхагъэунэфыкIы.

Мэзихым нахьыбэрэ, 1942-рэ илъэсым шышъхьэIум и 9-м къыщегъэжьагъэу 1943-рэ илъэ­сым щылэ мазэм и 29-м нэс, нэмыцхэм къалэр аIыгъыгъ. Мыекъуапэ ишъхьафитыныгъэ фэбэнэгъэ дзэкIолIхэр, партизанхэр, къэлэдэсхэр непэрэ лIэужхэм агу къагъэкIыжьыщтых, яшIэжь агъэлъэпIэщт. Зэо кIыбым щыкIо­щтыгъэ бэнэныгъэм партизанхэр илIыхъужъых. Мые­къуапэ шъхьафит зашIыжьыгъэ мафэу непэ хэдгъэунэфыкIырэм ахэми яIахьышIу хэлъ.
Щынэ амышIэу пыидзэм итех­никэ, зэпхыныгъэхэр агъэфыкъохэзэ, ядзэкIолIхэр хагъа-­
фэ­хэзэ зэуапIэм Iутхэм Iэпы­Iэгъу афэхъущтыгъэх. Мыекъопэ районым ипартизанхэр, Дзэ Плъыжьым идзэкIолIхэр къэсыфэхэ, хэкум ипсэупIабэхэм адэхьагъэх ыкIи пыим рагъэштэжьыгъэхэп. Ахэм ащыщыгъ Мыекъуапи.
— Мыекъопэ партизанхэм яапэрэ отрядэу «Народные мстители» Мыекъуапэ иты­гъэкъокIыпIэкIэ щыIагъ. Ащ хэтыгъэх истребительскэ ба­тальоным щыщхэр, Мыекъуапэ щыпсэухэрэр, дзэкIолIхэу зи­гъусагъэхэм ауж къинагъэхэр, Мыекъопэ дзэ сымэджэщым чIэлъыгъэ хыдзэ дзэкIолIхэр, партизанхэм яунагъохэм ащыщ­хэр. 1942-рэ илъэ­сым ичъэпыогъу мазэ ехъулIэу отрядым партизан нэбгыри 185-рэ хэтыгъ. Арышъ, партизан купэу «Народные мстители» зыфа­Iощтыгъэр Пшызэ шъо­лъырымкIэ анахь инхэм ащыщыгъ, — къытфиIотагъ АР-м и Лъэпкъ музей ишIэныгъэ IофышIэу Нелля Нагиевам.
ВКПБ-м Пшызэ шъолъы­рымкIэ и Комитет ибюро ­иунашъокIэ Iоныгъом и 3-м, 1942-рэ илъэсым партизан купхэм я Мыекъопэ къутамэ агъэпсыгъагъ. ЯпчъагъэкIэ нэбгырэ 1465-рэ хъущты­гъэх. ПстэумкIи купи 8 ащ ­хахьэщтыгъ: Мыекъуапэ N 1-р — «Народные мстители», Мыекъуапэ N 2-р, Тульскэр
N 1-р — «За Родину», Тульскэр N 2-р — «За Сталина», Тульскэр N 3-р, Джаджэр, Шэуджэнхьаблэм и «Советская Адыгея», Кощхьэ­блэ купыр.

Тэхъутэмыкъуаерэ Теуцожь районымрэ яехэр партизанхэм я Краснодар къутамэ хахьэ­щтыгъэх.
Советскэ дзэ пащэм Вермахт ия 49-рэ къушъхьэ-шхончэо корпус зэхэкъутэгъэн ыкIи Мые­къуапэ, Лэбапэ, Джаджэр, Шэу­джэн, Кощхьэблэ районхэр къы­IэкIэхыжьыгъэнхэ фаеу пшъэ­рылъ къызегъэуцум, партизанхэм яшIогъэшхо къэкIуагъ.
Щылэ мазэм и 16-м Дзэ Плъыжьым къутырэу Армянскэр, псэупIэхэу Черниговскэр къы­IэкIахыжьхэзэ къехыгъэх. ­Адыгэ автоном хэкумкIэ Дахъор пыим апэрэу къытырахыжьыгъэхэм ащыщ хъугъэ. Псыхъоу Къур­джыпскIэ къехыхэзэ псэупIэхэу Дагестанскэр, Безводнэр, Къур­джыпс нэмыцыр къадафыгъ. Щылэ мазэм и 26-м ехъулIэу къэбарлъыхъу (разведкэр) батальоным «Народные мстители» зыфиIорэ партизан купым хэтхэр игъусэхэу Мыекъуапэ къыдэхьагъэх.
— Пыим ыкIуачIэ, къалэм иухъумэн системэ, укъекIолIэн­кIэ анахь Iэрыфэгъу чIыпIэхэр зэрагъэшIагъэх. Нэмыц дзэкIолI 2000 Мыекъуапэ дэсыгъ. Пыим гузэжъогъоу псэолъэшхохэм, IофшIэпIэшхохэм лагъымэхэр ачIилъхьэщтыгъ, гъэрдэсыпIэр ыгъэкIодыным дэгуIэщтыгъ. Къалэм дэкIыжьынхэм ыпэкIэ, нэмыцхэм хъызмэтшIапIэу «Лесомебелыр», чъыгаем икъыдэгъэкIыжьынкIэ лэжьапIэр, къэлэ псыкъычIэщыпIэр, электростанциер, почтэр, телеграфыр ыкIи нэмыкIыбэр къагъэуагъ. Къалэм ыкIи еджапIэхэм ятхылъеджапIэхэр, клубхэр, музейхэр, пио­нерхэм я Ордэунэ агъэкIо­дыгъэх. Къэлэ зыгъэпсэфыпIэр ыкIи Лениным исаугъэт зэха­къутагъэх, — къытфиIотагъ Нелля Нагиевам.

Щылэ мазэм и 27-м Ка­менномостскэм ипартизан купэу N 3-р Мыекъуапэ къыдэхьагъ. Щылэ мазэм и 29-м НКВД-м ия 23-рэ дзэ ия 2-рэ батальон машIом зэлъиштэгъэ къалэм къэсыгъ. Гъэр нэбгырэ 1500-рэ шъхьафит ашIыжьыгъ, автомобиль гъэстыныпхъэ тонн 200, къухьэлъатэм къырадзырэ лагъымэ мин, щэгынхэр, телефон кабель километрэ 500, автомобили 150-рэ къызIэкIагъэхьагъ. А мафэр Мыекъуапэ шъхьафит зыхъужьыгъэу тарихъым хэ­хьагъ. Щылэ мазэм и 30-м, 1943-рэ илъэсым сыхьатыр 11-м партием икъэлэ Комитет зычIэтыгъэ унэм, урамхэу Красно­ок­тябрьскэмрэ Первомайскэмрэ якъуапэ, къалэм илэжьакIохэм язэIукIэ щыкIуагъ. А илъэс дэ­дэм, мэзаем и 1-м партизан купэу «Народные мстители» зы­фиIорэр истребительскэ батальон ашIыжьыгъ. Джы пыим ишхъухьэшIагъэхэр охътэ кIэ­кIым дагъэзыжьыныр цIыфхэм къапыщылъыгъ.
ШъушIэным пае
Мэзих оккупацием къыкIоцI партизанхэм зэо 200 пыим рашIылIагъ. ЯухъумапIэхэр, топыщэхэр, лагъымэхэр агъэ­кIодыгъэх, гъэрэу аштэгъэ красноармейцэхэр къытырахыжьыгъэх.
Щылэ мазэм и 16-м, Дахъо къыщегъэжьагъэу, мэзаем и 18-м нэс Адыгэ автоном хэкум нэмыцыр рафыгъ. Аужырэ псэу­пIэу ащ къыIэкIахыжьыгъэхэр Псэйтыкурэ Афыпсыпэрэ.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: АР-м и Лъэпкъ музей.