Чlыдагъэу хы Шlуцlэ lушъом къырихьылlэрэм иугъоин лъагъэкlуатэ. Чlыопсым икъэухъумэн зэрэхэгъэгоу хэлажьэ.

Анапэ пэблагъэу щыт волонтер штабэу «Шлагбаум» зыфиlорэм пчэдыжь къэс гуфакlохэм апэгъокlынхэу зыщыфагъэхьазыры. Зыухъумэщтхэ шъуашэу зыщалъэщтхэр зэхашыпыкlых, мэфэ реным жьыбгъэолъэ хы lушъом lоф щызышlэщтхэм ашхыщтыр афаупщэ­рыхьы.
Пшахъом пхырыкlырэ гъогум машинакlэхэр зэпымыоу къырэкlох. Чlыдагъэр зезыщэрэ танкерхэу хы Шlуцlэм щызэутэкlыгъэхэм зэрарэу чlыопсым къырахыгъэм идэгъэзыжьын хэлажьэ зышlоигъо гуфакlохэр штабым ахэм къыращалlэх.
«Бугазская коса» зыфиlорэ хы нэпкъыр тхьамыкlагъом изэрар апэу къызы­нэсыгъэхэм ащыщ. Чlыдагъэр псынкIэу нэпкъым тиз хъугъагъэ. Гумэкlым зэлъиштэгъэ цlыфхэм а охътэ дэдэм гуфа­кlохэр къызэращэлlагъэх. Джырэ уахътэм штабым гуфэкlо 50-м къыщыублагъэу 100-м нэс чэщ-зымафэм къекlуалlэ.
Штабым изэхэщакlоу Эльмира Айрапетян къызэрэтиlуагъэмкlэ, Илъэсыкlэ мэфэкlхэм ауж гуфакlоу къакlохэрэм япчъагъэ нахь макlэ хъугъэ.
— Тыгъэгъазэм, тхьамыкlагъор къызэхъум, къыддеlэ зышlоигъохэр къэралы­гъом ичlыпlэ зэфэшъхьафхэм къарыкlыщтыгъэх: Екатеринбург, Самарэ, Новосибирскэ, Ростов, Пятигорскэ, Шъачэ. Абхъазым къикlыгъэхэри щыlагъэх. Ма­фэм гуфэкlо 500 — 1500-рэ фэдиз щызэблэкlыщтыгъ. Апэрэ мафэхэм къа­щыублагъэу IэпыIэгъу къязыты зышlоигъоу штабым зэкlэмкlи нэбгырэ мин 12 къеолlагъ. Джыдэдэм гуфакlохэм япчъа­гъэ нахь макlэ хъугъэ. Гъэкъэбзэн lоф­шlэнхэр зэшlозыхын зылъэкlыщтхэм тафэныкъу. Хэзгъэунэфыкlынэу сыфай Адыгеим къикlэу мафэ къэс гуфакlохэр къызэрэтфакlохэрэр. Апэрэ мафэм къы­щыублагъэу ахэр тиlэпыlэгъух, — къы­lотагъ Эльмирэ.
Зэрэдунаеу
Адыгеим къикlырэ гуфакlохэм lоф адэзышlэрэр Ангелар Асуров — ар Урыс географическэ обществэм икъутамэу Пятигорскэ щыlэм итхьаматэ игуадз.
— Гуфакlохэм ежь-ежьырэу зэпхыныгъэ къыддашlы, хы lушъом чlыдагъэр щызыугъоихэрэм lэпыlэгъу афэхъунхэу зэрахэхьашъущтхэм къыкlэупчlэх. Тиlоф кlэкlыным пае ищыкlэгъэ lэмэ-псымэхэр тызэгъусэу къызlэкlэтэгъахьэх. Мызыгъэгум укъэзыухъумэщт шъошэ 250-рэ, lупэlулъхьэхэр, дзыохэр, цlыфхэм ыкlи бзыухэм апае lэзэгъу уцхэр, гъомылап­хъэхэр къэтщагъэх, — къыlотагъ Асуровым.

Чlыдагъэм иугъоин ныбжь ыкlи сэнэхьат зэфэшъхьафхэр зиlэ цlыфхэр хэ­лажьэх: студентхэр, сатыушlхэр, врач­хэр, пенсионерхэр. Тхьамыкlагъом зэ­рэпэуцухэрэм ахэр зэрепхых.
Чlыдагъэм иугъоин зипсауныгъэкlэ къызэмыкlухэрэр штабым щэлажьэх. Джащ фэдэу Каменномостскэм щыщэу Надежда Щепелевар тхьамэфитlу хъугъэу мы чlыпlэм щыl. Ар гуфакlохэм афэпщэрыхьэ, шхыныгъо lэшlухэр ыкlи кlэщыгъохэр афешlых.
— lэшlоу зэрэдгъашхэхэрэр ашlэзэ, тиштаб къекlуалlэрэр нахьыбэ хъугъэ, — щхызэ къеlуатэ бзылъфыгъэм.
Надеждэ къызэрэтиlуагъэмкlэ, япщэ­рыхьапlэ зэпыу имыlэу сыхьатипшlырэ lоф ешlэ. Зыгъэпсэфыгъо мафэ яlэрэп.
Камчаткэ къикlи Адыгеим щыпсэунэу ар къэкlуагъ. Тишъолъыр ичlыопс сыдигъокlи ыгу рихьыщтыгъ. Хы Шlуцlэм тхьамыкlагъо къызэрэщыхъугъэр зешlэм, гуфакlохэм къахэхьагъ.
— Сэ тыкъэзыуцухьэрэ чlыопсыр, ащ идэхагъэ лъэшэу шlу сэлъэгъух. Хыр — псауныгъэ къытэзытыхэрэм ащыщ, зэкlэми агу рехьы. Ащ игъэкъэбзэжьын сыхэмылажьэмэ мыхъунэу зыфэслъэгъу­жьыгъ, арышъ, сэ сфэшlэшъущтымкlэ, сиамалкlэ lэпыlэгъу сафэхъу, — къыддэгощагъ Надеждэ.

Пщэрыхьапlэм lэпыIэгъу ащ щигъо­тыгъ. Краснодар къикlыгъэ бзылъфы­гъэр гъусэ къыфэхъугъ.
— Телевизорымкlэ слъэгъугъэ чlыдагъэ lузыхыжьхэрэм яlофшlэн зэрэхьы­лъэр. Сыныбжь елъытыгъэу ахэм сахэ­хьа­шъущтыгъэп, ау лъэшэу сишlуагъэ язгъэкlы сшlоигъуагъ. Тителевидение сытеуи, мыщ укъызэрэкlошъущтымкlэ сяупчlыгъ — ахэр lэпыlэгъу къысфэхъу­гъэх. Сыкъызэрэкlошъугъэм, lэпыlэгъу сызэрафэхъурэм сарэгушхо, — къы­lуагъ пенсием щыlэ бзылъфыгъэм.
Пщэрыхьапlэм lофшlэныр щэжъотыфэ штабым зичэзыу шlушlэ lэпыlэгъур къы­нагъэсыгъ: укъэзыухъумэщт шъуашэхэр, мыкlодырэ гъомылэпхъэ зэфэшъхьафхэр, lэзэгъу уцхэр, щыгъын фабэхэр, lэмэ-псымэ зэфэшъхьафхэр — къазгъырхэр ыкlи чlыдагъэр зэралъхьэрэ дзыохэр.
— Сыд фэдэрэ lэпыlэгъуи тыщэгушlукlы, — еlо Эльмира Айрапетян. — Хы lушъом къэмыкlошъухэрэри мыщ фэдэ lэпыlэгъукlэ къытлъэlэсых, къыхэлажьэх. Ащ тэркlэ мэхьанэшхо иl.
Гуфакlом изы маф
Жьыбгъэм ыкlи ощхым яягъэ къарамыгъэкlыным фэшl гуlэнкlэ бгъагъэ зыфашlыгъэ гъэмэфэ кафем гуфакlохэр къыщызэрэугъоих. Штабым апэрэу къэ­кlуагъэхэр ахэм бэу ахэтых. Мыщ изэ­хэщакlохэр зэкlэми нэшlо-гушlоу апэгъо­кlых, щай стырыр, lэшlу-lушlухэр апа­гъохы. Нэужым lофшlэнэу агъэцакIэрэм хэшlыкl фызиlэхэм къэкlогъакlэхэр шапхъэхэм ащагъэгъуазэх.
Чlыдагъэм иlухыжьынкlэ шэпхъэ шъхьа­lэр — гуфакlом ипсауныгъэ дэ­гъун фае. Ар кlышъом къытемыхьаным ыкlи жьы къыщэнымкlэ къемыгооным фэшl гуфакlор къэзыухъумэрэ шъуашэр зыщи­лъэн, lупэухъумэр, нэ­гъунджэр зыlуилъ­хьанхэ, lалъэхэр зыпилъхьанхэ фае. Джащ фэдэу хьэшъо щазымэхэу зыща­лъэхэрэм полиэтилен къаращэкlы ыкlи скотчым рагъэубыты, псы щыугъэр ыкlи ащ хэлъ чlыдагъэр щазымэхэм къадэмыхьанхэм фэшl.
Хы lушъом гуфакlохэр хэушъхьафыкlыгъэ техникэмкlэ ращалlэх. Уаем ыпкъ къикlэу пшахъом щыпхырыщыгъэ гъогур хэкlодэжьы, ищыкlэгъэ чlыпlэм уlухьаныр нахь къин мэхъу. Гуфакlохэр зэрыс машинэхэр пшахъом ханэхэу бэрэ къы­хэкlы.
Гъогухэкlыгъуаер къаугъоигъэ чlыдагъэм икъыхэщыжьынкlи пэрыохъу къа­фэхъу, сыда пlомэ ар lэкlэ къыхэпхы­жьышъунэу щытэп.
— Гухэкl нахь мышlэми, чlыдагъэу къаугъоигъахэр хыуаем зэбгырихыжьэу къыхэкlыгъ. Муниципальнэ техникэр джы lэпыlэгъу къытфэхъу, зэхэтыдзыгъэ чlыдагъэм ащыщ lуащыгъ, ау lофшlэныр нахь макlэ хъурэп, — къыlуагъ Эльмира Айрапетян. — Чlыдагъэр пша­хъом хэтlысхьэ. Ащ фэдэу зыхъурэм, иугъоин нахь хьылъэ мэхъу. Хым ар пlэлъэ-пlа­лъэкlэ къыз­хедзы ыкlи ерагъэу дгъэ­къэбзэжьыгъэ чlыпlэхэр джыри ушlоигъэ мэхъух. Ахэм ягъэкъэбзэжьын икlэрыкlэу тыфежьэ. «Бугазская коса» зыфаlорэм инэпкъ щыщэу километрэ 12 фэдиз тыукъэбзыгъах. Ау джыри километрэ 40 мыу­къэбзыгъэу къэнэ. lофэу тапэ ­илъыр бэ.
Хы lушъор зэрэчъыlэм къыхэкlэу чlыдагъэр пшахъом жъгъэеу хэпхъагъэу хэлъ хъугъэ, ар lэкlэ уукъэбзышъущт ныlэп.
— Температурэр нахь къеlыхы къэс, чlыдагъэр мэчъы. Хыпсым ар риутэкlызэ екъутэшъ, пшахъом хэпхъагъэ мэхъу. Пшахъор уутхыдзызэ бгъэкъэбзэжьын фае, ау ащ уахътэу ыхьырэр бэ. Фабэ къэмыхъузэ ахэр хэхыжьыгъэнхэ фае, армырмэ, фабэм ыгъэткlущтых ыкlи пшахъом нахь лъэшэу хэхьащтых, — еIо Ангелар Асуровым.
Сыхьатиплlым нэбгырэ 30 хъурэ гуфа­кlохэм пшэхъо шlой дзыо 500 фэдиз къаугъои. Нэужым купхэм зызэблахъу. lоф зышlагъэхэм штабым къагъэзэжьышъ, зыщагъэпсэфы, чlыдагъэм ымэу зыхащагъэр зыгъэкlодыщт уцхэм яшъох. Гъэкъэбзэн lофшlэнхэр зэрэхьылъэхэм емылъытыгъэу, ахэм ахэлажьэхэрэм джы­ри къэзыгъэзэжьыхэрэр бэу къа­хэкlых.
— Гуфакlоу Анапэ зэ сыкъэкlогъагъ, нэужым джыри зэ къэзгъэзэжьынэу уна­шъо зыфэсшlыжьыгъ. Зэшlотхырэр lофшlэн хьылъэ дэдэу щыт. Ау тыкъызэкlакlорэп. Блэкlы­гъэм пшахъорэ чlыдагъэрэ зэхэлъэу тоннищ къэтыугъоигъагъ, — къыlотагъ Адыгеим икlыгъэ гуфакlоу Анастасия Чеба.
Чlыопсыр къаухъумэзэ
Чlыопсыр зыукъэбзыжьыхэрэм къызэраlорэмкlэ, хы нэпкъыр ушlоигъэ зэрэхъугъэр тхьамыкlагъохэм яз ныlэп.
— Бзыухэр малlэх. Мы чlыпlэм бзыу лъэпкъ 20 фэдиз, псы кlыlум тесхэри ахэтэу, къыщалъытэ. Бзыухэм чlыда­гъэр къызанэсым, нэпкъым иадырабгъукlэ пэlулъ псыгъэхъунэу шlоир зынэмысыгъэм техьэхэу аублагъ, — къыlотагъ Краснодар къикlыгъэ гуфакlоу Ольга Безматерных.
Чlыопс гъэкъэбзакlохэм упцlэпlыгъэ бзыухэр къаубытых, lэпыlэгъу афэхъух. Чlыдагъэр атыратхьакlыкlы, яlазэх.
— Псыгъэхъунэ къабзэм замыуцlэпlыжьэу бзыумэ ащыщхэр зэрэнэсы­шъугъэхэм тегъэгушlо. Пшъэрылъ къин тапашъхьэ къеуцо: хыпс ушlоркъыгъэр нэпкъым иадырабгъукlэ къыпыщылъ псыгъэхъунэ къабзэм къыхэмыхьаныр. Ащ пае мэкъур зэрыубыхьэгъэ дзыохэр нэпкъым щызэтедгъэусэягъэх. Хыорми ахэм чlыдагъэр пхырагъэкlырэп, — къы­кlигъэтхъыгъ пшъашъэм.
Ольгэ къызэриlуагъэмкlэ, бзыухэр къаубытыхэ хъумэ, хьалэмэтхэр къа­щэшlы:
— Бзыухэр къэзыубытырэ гуфакlохэм зэкlэми шапхъэхэр ятэгъашlэх. Цы шlуцlэ зэратетым пае уцlэпlыгъэхэу къашlошlэу бзыу къабзэхэр къэзыубытыщтыгъэхэр къахэкlыгъэх. Гущыlэм пае, хьэрзэ ныбжьыкlэхэм цы шlуцlэ шъабэ зытетхэр бэу ахэт. Чыжьэкlэ уяплъымэ, зауцlэпlыжьыгъэу къыпшlошlыщт. Апэ­рэмкlэ ащ фэмынэlосагъэхэр кlалэхэм ахэтыгъэх.
Игъом мы чlыпlэм къызэрекlолlа­гъэхэм къыхэкlэу Бугаз псыгъэхъунэр къызэтырагъэнэн алъэкlыгъ. Ау хым чlыдагъэр зэпымыоу къызхедзы ыкlи ащ ищынагъо текlырэп.
— ПсынкIэу мы lофыр ухыгъэ хъущтэп. Мафэ пэпчъ lофэу хагъэкlырэм мэхьанэ иl. Нэпкъым ичlыгу lахь пэпчъ тынаlэ тет. Тызэгъусэмэ lофыгъоу къэуцугъэм изы lахьышхо тызэрэфырикъущтым сицыхьэ телъ. Тызэкlакlо хъущтэп, — къыlуагъ чlыопсыр зыукъэбзырэм.
Александра Балабась.
Сурэтхэр авторым иех.