Top.Mail.Ru

Илъэхъан ицIыф пэрытыгъ

Image description

Зигугъу къэсшIыщтыр лъэпкъ тарихъым инэкIубгъо чIыпIэ хэхыгъэ щызыIыгъэу, гъэсэгъэ-акъылышIоу, Iофым псэ къыпызгъакIэу, иадыгэ лъэпкъ фишIэрэр шIомакIэу, ащкIэ псэемыблэжьэу щытыгъэ бзылъфыгъэ ялыеу Азэмэтэ Мин-Къутас Зэчэрые ыпхъур ары.

Адыгэ шъолъырым иапэрэ еджэгъэ- гъэсагъэхэм ар ащыщ, зэошхом ыуж Адыгэ хэку музеим изэтегъэпсыхьа­жьын-зэтегъэуцожьын ыкIи изегъэушъом­бгъун (1947-м Адыгэ хэкум фашистхэр зырафыжьыгъэхэм ыуж къыщегъэжьагъэу) илъэс 17-рэ Iоф дишIагъ, ащ ипэщагъ. Азэматэр ежь илъэхъанкIэ адыгэ бзылъфыгъэ цIэрыIо дэдагъ. ГукIочIэ лъэш иIагъ, шIэныгъэ куухэмрэ IофшIэкIэ амалышхохэмрэ IэкIэлъыгъэх. Илъэпкъ шIу къыдэхъунымкIэ зэблэжьыщтыгъэп.
Я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъежьапIэм, 1907-рэ илъэсым, Азэмэтэ Зэчэрые ибын Iужъу джыри зы пшъэшъэжъые къихъогъагъ – ащ Мин-КъутаскIэ еджагъэх. Азэматэхэр абдзахэх ежь Мин-Къу­тас къызэритхыжьырэмкIэ. Совет хабзэр агъэуцуным ыпэкIэ, ежь илъэс 11 ыныбжьыгъ, ялIакъо, ятэжъэу Мы­хьамэт ыкIи ятэу Зэчэрые ашъхьэ къы­рыкIуагъэр лъэпкъым пэкIэкIыгъэу ыщэчыгъэм щыщ.
Абдзахэ итыгъэ къуаджэу Бгъошэхьаблэ ятэжъи, ежь ятэу Зэчэрыйи, ятэшхэри къыщыхъугъэх, щыпсэугъэх. Къуа­джэр псыхъоу Къурджыпс инэпкъ Iусыгъ, ар джы поселкэу Табачнэм пэчыжьэп. Абдзахэхэр рэхьатэу, ла­жьэмэ шхэжьхэу псэущтыгъэх, къушъхьэ жьым есагъэхэу, Iофыр якIэсагъ. Ау я ХIХ-рэ лIэшIэгъум иапэрэ ныкъом адыгэ къуаджэхэу мы чIыпIэм щысыгъэхэри агъэкощыгъэх.
Ятэжъэу Азэмэтэ-Бгъуашэ Мыхьамэт ыкъохэм къялъэIужьыгъагъ сыд хъункIи иIахьылхэми илъфыгъэхэми хэкужъыр – Кавказыр амыбгынэнэу. ЧIыгу Iахьи ямыIэу, зэусэщтхэри амышIэу Мин-Къу­тас ятэу Азэмэтэ Зэчэрыйи ышхэри къэнэгъагъэх, ауми зыфырикъужьыгъэх, щэIагъи лIыгъи ахэлъыгъ.


КъэкIуагъэх апэрэ уахътэм селоу Преображенскэм, яунагъокIэ тIэкIурэ ащ дэсыгъэх, етIанэ Адэмые къэкощыжьыгъэх. Ежьхэм чIыгу Iахь зэрямыIэжьым къыхэкIэу, чIыгу десятини 3 – 5 бэджэндэу къаIахыти, алэжьыщтыгъ. Шыхъуными Зэчэрые фытегъэпсыхьэ­гъагъ, шыIыгъыпIэ фермэхэм Iоф ащишIэщтыгъ, ибын-унагъо зэриIыгъыщтым сыдигъуи ынаIэ тетыгъ. Мин-Къутас янэ Пэнэжьыкъуае щыщ лIэкъолъэш Хьабэхъумэхэм ащыщыгъ. ДышъэкIхъан гощэ шъыпкъагъэу, шIыкIэшIо дэхагъэу къаIотэжьы. Гум къыхихыщтыр къэп­шIэнэу щытэп, джа баипхъур ары Азэмэтэ Зэчэрые дэзыхьыхыгъэр, яIорэ яшIэрэ зэтехьэу ягъашIэ зэдагъэшIагъ, ялъфыгъэхэри – акъо-апхъухэри дахэу апIу­гъэх. Пхъу нахьыкIэу Мин-Къутас тыр зэрэщыгугъыгъэу къычIэкIыгъ, илъэпкъ фэшъыпкъагъ, игъашIэ ащ фигъэшъошагъ.


Мин-Къутас апэрэ шIэныгъэ къэкIуапIэ фэхъугъэр ятэу Зэчэрые ихьакIэщ ары. Пчыхьэрэ ащ тхыдэIуатэхэр, орэдыIохэр, орэдусхэр къыщызэрэугъоищтыгъэх. Ежь Зэчэрыйи IупкIагъ, тхыдэу, таурыхъэу ышIэщтыгъэр бэдэдагъ. Нарт пщыналъэхэри, къэбар зэфэшъхьафхэри щыIущтыгъэх мы унэм. Пшъэшъэжъыер жьы къымыщэрэм фэдэу, пчъэкъогъум къотэу ахэм ядэIущтыгъ, адыгэхэм ащэчыгъэу, апэкIэкIыгъэр зэкIэ джащыгъум зэхишIагъ, къыфэнэфагъ.
Игъорыгъоу ащ игулъытэ къэущыгъ, къоджэ ликбезым Мин-Къутас щеджагъ. Донской Совпартшколым иапэрэ курсантмэ ащыщыгъ, ныбжьыкIэ дэдэу ар къызеухым, мышIэныгъэр гъэкIодыгъэным хэлэжьагъ. Амал зэригъотэу, Азэ­мэтэ Мин-Къутас иеджэн-гъэсэныгъэ Москва дэт КъокIыпIэм и Коммунистическэ университет (КУТВ-м) щылъигъэ­кIотагъ. Мы уахътэр ары шIэныгъэм иIэшIугъэ-лъэшыгъэ анахь зыщызэхишIагъэри. Адыгэ лъэпкъым итарихъ гъогу зэхифыныр имурадыгъ, адыгабзэм играмматикэ зыфэдэр мы еджэпIэшхом щызэрегъашIэ. Москва щеджэфэкIэ Мин-Къутас шIэныгъэ куухэр, адыгэ лъэпкъ тарихъымкIэ шIэныгъакIэхэри зэрегъэгъотых.
Университет ужым, дунэееплъыкIэ псыхьагъэ иIэу Адыгэ хэкум къыгъэзэжьыгъ, а уахътэм Совет хабзэр зэ­рэзэтырагъэпсыхьащтым лъэшэу пы­лъы­гъэх. Мы Iофыгъохэм чанэу Мин-Къутас ахэлажьэ, щыIэныгъэм нахь фэнэIуасэхэу Хьахъурэтэ Шыхьанчэрые, Наурзэ Ибрахьимэ акIырэплъы, ахэр упчIэжьэгъу ешIых. Анахьэу шIогъэшIэгъонэу зэлъызыубытырэр музей Iофыр, лъэпкъ этнографиер зэгъэшIэгъэныр ары.


Ау гугъэ нэфхэр Хэгъэгу зэошхом зэпибзыгъэх… 1942-рэ илъэсым пыир Кавказым къибэнагъ, Пшызэ ыкIи Адыгеир ахэм зэлъаубытыгъагъ. Мэзихым къыкIоцI Адыгэ хэкур нэмыц-техакIохэм аIыгъыгъ, лажьи-хьакъи зимыIэ цIыф жъугъэхэми мы уахътэм хьазабыр ащэчыгъ. ТинасыпкIэ, тидзэкIолIхэм мамырныгъэр, шъхьафитыныгъэр тагъэ­гъотыжьыгъ. 1943-рэ илъэсым ищылэ мазэ фашистхэр хэкум рафыжьыгъэх, щыIэкIэ-псэукIэр лъэныкъуабэкIэ зэтырагъэпсыхьажьын фэягъ. Адыгэ хэку краеведческэ музеим изэтегъэуцожьын М. Азэматэр фагъэзагъ. Илъэс 17-м къыкIоцI ащ мыпшъыжьэу дэлэжьагъ. Музеир ахъункIэгъагъ, зэхакъутэгъагъ, а зэкIэ икIэрыкIэ шъыпкъэу гъэпсыжьыгъэн фэягъ, ар Мин-Къутас фызэшIо­кIыгъ. Ащ ыпшъэ имыфагъэ щыIэп: археологие ыкIи этнографическэ экспедициехэм язэхэщэн, музей IофымкIэ гуетыныгъэшхо зыхэлъ IофышIэхэм якъэгъотын, лъэпкъым цыхьэ къызфыригъэшIын ыкIи анахь нэпэеплъ лъапIэхэр къэугъоигъэнхэр, ахэр кIэзыгъэн­чъэу къэтхыхьэгъэнхэр, игъорыгъоу музеир къызэIухыжьыгъэным фэгъэхьазырыгъэныр. А зэкIэ псынкIагъэп, ау Азэматэм пстэури щытхъу хэлъэу зэшIуихыщтыгъ.
1954-рэ илъэсым Адыгэ хэку краеведческэ музеим иэкспозициякIэхэр зэтырагъэпсыхьажьхи, ипчъэхэр къызэIуахыжьыгъэх. Мы Iофышхор зыпшъэ ифагъэр нэбгырэ заулагъ: пащэу Мин-Къу­тас, ащ готхэу, кIэдэIукIхэу Iоф дэзышIагъэхэу Любовь Игнатьевна Лебеденкэр, Тутэкъо Белла, Мамырыкъо Рим (илъэс 20-м къехъугъэ къодыеу игъонэмыс хъугъэ), Хьаджэмыкъо-Хъан.
ЫпшъэкIэ къызэрэщысIуагъэу, Мин-Къу­тас лъэпкъ шIэныгъэмкIи гъэзагъэу Iофышхо ешIэ, тхылъэу «Очерки истории Адыгеи» зыфиIорэм иапэрэ том икъыдэгъэкIын хэлэжьагъ. Кандидат диссертациер темэу «Культура и быт аула Понежукай» зыфиIорэмкIэ къыушыхьатыгъ. ЭтнографиемкIэ IофшIагъэу «Адыгэ тхыпхъэхэр» зыфиIорэ альбомышхор ежь исурэт-тхыпхъэхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэу къыдигъэкIыгъ. Адыгэхэм ягъомылэпхъэ Iани, яшхыныгъохэри щыгъупшагъэ­хэп, апэрэу «Адыгейские блюда» зыфиIорэ тхылъым Iоф дишIи къыдигъэ­кIыгъ, ар ятIонэрэуи къытырадзэжьыгъ.
Азэмэтэ Мин-Къутас ичаныгъэ, иIушыгъэ, узкIырыплъын цIыф гъэсагъэу зэрэ­щытыгъэр къаIотэжьыгъ дэгъу дэдэу зышIэщтыгъэхэу Iоф дэзышIагъэхэм. Пенсием зэкIом, Азэматэм научнэ Iоф­шIэным нахь зыфигъэзэжьи, Адыгэ научнэ-ушэтын институтым кIожьыгъагъ. 1964-рэ илъэсым ащ ычIыпIэ рагъэ­хьагъ еджэгъэ-гъэсагъэу, апшъэрэ еджапIэр къэзыухыгъэу Iэшъхьэмэфэ Любовь Мэрзанэ ыпхъур, илъэс 24-м къыкIоцI ар музеим ипэщагъ.
Азэмэтэ Мин-Къутас Зэчэрые ып­хъур адыгэ культурэм ылъапсэ изэтегъэуцо­жьын мыпшъыжьэу дэлэжьагъ, илъэпкъ паемэ, псэемыблэжьыгъ. Адыгэхэм якультурэ изэгъэшIэн иIахь ин хэхьагъ. ШIур ылэжьэу щыIагъ, непи псаумэ анахь псаужь, лIэужыкIэхэмкIэ щысэтехыпIэ ин.
Мин-Къутас Адыгэ хэку краеведческэ музеир зэкIишIыхьагъ ыкIи анахь лъэгэ­пIэ иным тыригъэуцуагъ. Респуб­ликэр тиIэ зэхъум ар АР-м и Лъэпкъ музей хъугъэ, унакIи фашIыгъэу (1994-м чIэ­хьажьыгъэх) зеушъомбгъу, коллективышхом Iоф щешIэ, ахэм музей Iоф­шIагъэхэр аухъумэхэзэ, джыри нахь ахагъахъо, уахътэм дэлъэбакъох.
Адыгэхэм я Лъэпкъ музей зызэхащагъэр илъэси 100 мэхъу, шIур зылэжьыгъэхэр тшIэнхэр ищыкIагъ.
Мамырыкъо Нуриет.
Адыгэ Республикэм изаслуженнэ журналист.
Сурэтхэр: музеим ихъарзынэщ.