«Лъэпкъэу тыкъэнэжьынэу тыфаемэ, Хэкужъым тыкIожьын фае»
![Image description](images_upload?image_name=2025/01/DSC_2755-scaled.jpg)
ШIэныгъэлэжь-ушэтакIоу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, адыгэ культурэм хахъо фэзышIыгъэу, усэкIо-зэдзэкIакIоу Едыдж Батырай ишIэжь фэгъэхьыгъэ зэхахьэ АР-м и Лъэпкъ музей щыкIуагъ. Ар зэхэзыщагъэр АР-м и Адыгэ Хасэ и Хэсашъхь. Тхыгъэм шъхьэу иIэр Батырай игущыIэх. ИщыIэныгъэ, иакъыл къызыкIуагъэу, зызэтеуцуагъэм къыщегъэжьагъэу Батырай игупшысэ хэмыкIэу хэтыгъэр иадыгэ лъэпкъ, хэкужъыр зэгъэгъотыжьыгъэныр ары.
Пчыхьэзэхахьэр къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ АР-м и Адыгэ Хасэ итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан. Музеим къыщызэрэугъоигъэхэр нэбгырэ пшIы пчъагъэ хъущтыгъэх, ахэр зэкIэ къытхэмытыжь цIыфышIу дэдагъэу, гупыкIи, гумэкIи, гукIэгъу мыухыжьи лъэпкъымкIэ зиIэгъэ Батырай дэгъоу зышIэщтыгъэх.
Пэублэм зэхахьэм къекIолIагъэхэр Адыгэ къэралыгъо телевидением икъэтын-къэгъэлъэгъонэу Батырай зыхэлэжьагъэу, ышъхьэ къырыкIуагъэр кIэкIэу къызщыIотагъэм рагъэплъыгъэх. Ащ пыдзагъэу Хэсашъхьэм хэт шIэныгъэлэжьэу ЦIыкIушъо Аслъан гущыIэ фэбэ кIэкI къышIыгъ, Едыдж Батырай ищыIэныгъэ зэрэщытэу илъэпкъ зэрэфигъэшъошагъэр, шIэныгъэшхо зыкъолъэу, цIыфыгъэ ин зыхэлъэу, узкIырыплъынэу зэрэщытыгъэр къыIуагъ, зэхахьэм къекIолIагъэм зэкIэми къяджагъ щымыIэжьым ыцIэкIэ дыуахь къахьынэу. ЦIыкIушъо Аслъан тхьэлъэIур къыпчъыгъ, цIыфышIу дэдагъэу дунэе нэфыр зыухыгъэм шIоу ылэжьыгъэр Тхьэм IуигъэкIэжьынэу фэлъэIуагъэх.
Пстэуми апэу Батырай тIэкIурэ Iоф зыщишIагъэу ыкIи икIопIагъэу щыт гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм ипащэу ЛIыIужъу Адам гущыIэ ратыгъ.
— Сэ Iоф дэсшIагъэп, ау сшIэщтыгъ, ренэу адыгэ лъэпкъым итарихъ гъогу зыгъэгумэкIэу зыпылъыгъэр. ЦIыфышIугъ, шэн зэтет иIагъ ухэтми къыпфэсакъэу, шъхьэкIафэ къыпфишIэу. ТфэлъэкIымэ, иIоф лъыдгъэкIотэщт, — къыIуагъ Адам.
ГущыIэр лъигъэкIотагъ зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый:
— Непэ шIэжьэу Батырай фытиIэм тызэфищагъ, — къыIуагъ ащ. — IэкIыбымкIэ къикIызэ, гупшысэр емызэщыжьэу Батырай ылэжьыгъ. УанэIу хэкужъым къэгъэзагъэу хымэ хэгъэгум уисыныр зэрэкъиныр къыхигъэщызэ, щысэ кIэкIхэр ащкIэ Батырбый къыхьыгъэх. Тарихъ хъугъэ-шIэгъэ жъалымым ыпкъ къикIэу адыгэхэр итэкъухьагъэ зэрэхъугъэхэр, адыгэ лъэпкъыр ащ зэраужъгъэигъэр кIигъэтхъыгъ. Лъэпкъэу зэтечыгъэ хъугъэм икъэбар икъоу зэрамышIэщтыгъэр, ышъхьэ ащ къызэрэрамыхыщтыгъэр къыIуагъ. Уием фэдэ зэрэщымыIэр къызыпшIэрэр уихэгъэгу упэчыжьэ зыхъукIэ зэрэарыр, уахътэм зэкIэ зэригъэушъэбырэр, лIым фызэшIокIырэр зэрэбэр къыхигъэщыгъ. Ныбжьи хэти зэрэмыгугъагъэу, хэкужъым апэдэдэ къэкIожьыгъэхэм Батырай, Нэдждэт, нэмыкIхэри зэрахэтыгъэхэр, лъэпкъ зэхашIэр къызэрэущыгъэр икъоу джащыгъум къэнэфагъэу ылъытагъ.
Модельер IэпэIасэу, нахьыжъ Iушэу СтIашъу Юрэ гущыIэр зыратым, кIэкIэу къыIуагъ:
— Лъэпкъыр лъэпкъ зышIырэр Батырай фэдэхэр ары. Уилъэпкъ уфэлэжьэныр пшъэрылъ анахь инэу зэрэщытыр, гупшысакIохэм къаIуагъ, кIагъэтхъыгъ. Джа Iофышхор ыпшъэ ифагъ ыкIи зэшIуихыгъ Батырай.
Музеим инаучнэ IофышIэу Тэу Аслъан ипсалъэ къыхигъэщыгъ Батырай зэрэцIыфышIугъэр, зэрэлэжьэкIошхуагъэр, лъэпкъым ехьылIагъэр зэришыпыгъэр, зэриугъоигъэр, джащкIэ лъэшэу зэрэфэразэхэр.
СурэтышI цIэрыIоу, тхакIоу Къат Теуцожь бэдэдэ шIагъэу, апэу Батырай хэкум хьакIэу къызыкIогъагъэм щегъэжьагъэу ышIагъэу зэрэщытыр, нэужым Адыгеим къызегъэзэжьми нахь дэгъоу зэрэзэрэшIагъэхэр къыIотагъ. Батырай къакIо къэс Краснодар нэс зэригъэкIотэжьыщтыгъэр, гуихыгъэ къэбзагъэ адыгэ лъэпкъым фызиIэу ар зэрэщытыр къызэрэлъэгъуагъэр, шIэныгъэ-гъэсэныгъэу къолъым имызакъоу, цIыфыгъэ хэбзэ ин хэлъэу игупшысэкIэ, изэфэгъэ— хьалэлыгъэкIэ лъэпкъым зэрэфэлэжьагъэр, «Черкесы — адыги» зыфиIорэ тхылъыр, нэмыкIхэри нэпэеплъэу къызэрэритыщтыгъэхэр, адыгэ лъэпкъыр, хэкужъыр зыпишIынхэ зэрэщымыIагъэхэр сэмэркъэу макIэр зыхэлъ щысэхэмкIэ дахэу къыриIотыкIыгъэх. ЗэкIэ гушъхьэлэжьыгъэу иIэр — картыбэу ыугъоигъэхэу, зэхифыгъэхэр, итхылъхэр — кIэн лъапIэу илъэпкъ къызэрэфигъэнагъэхэр, бзэ зэфэшъхьафыбэ зэришIэщтыгъэр къыIуагъ.
Зэхахьэм къекIолIагъэ пэпчъ пIоми хъунэу къэгущыIагъ. Чэмышъо Гъазый Тыгъужъыкъо Къызбэч илIэкъо тамыгъэ ухъумагъэ зэрэхъугъэр ыкIи хэкум къекIурэ гъогур апэу пхырызыщыгъэхэм Батырай зэращыщыр, ишIушIагъэ зэрэбэр къыIуагъ. Пэрэныкъо Казбек Батырай пэблэгъэ дэдэу щымытыгъэми, ынэгу гушIор къыкIихэу сэлам къызэрэуихыщтыгъэр, ыгу икъэбзагъэкIэ узфикъудыеу, емызэщыжь лэжьэкIошхоу лъэпкъымкIэ зэрэщытыгъэр, гупсэф-тынчыгъэ зэрылъыгъэ унэгъо дахэ зэриIагъэр къыхигъэщыгъ. ЕтIанэ Хэкужъым къэкIожьынхэмкIэ джы нахь амалышIухэр щыIэ хъугъэми, япчъагъэ зэрэмакIэм игумэкIи ащ къыIэтыгъ, мы Iофым нахь мэхьанэ фэшIыгъэныр игъоу ылъэгъугъ.
Хэкум къэзыгъэзэжьыгъэу, щыпсэоу Биданэкъо Нихьад «гурэ псэрэкIэ Батырай щэIэфэ илъэпкъ фэлэжьагъ, — ыIуагъ, — ащ ишыхьат итхылъхэр, игупшысэ тэмабгъо. ЗэкIэ ылэжьыгъэр АРИГИ-м чIэлъ». Нэгъой Яшар апэдэдэ хэкум къэзыгъэзэжьыгъэхэм Батырай зэращыщыр, сыдигъуи лъэпкъ Iофхэм агъэгумэкIэу, гъэпсэфыгъо зэримыIагъэр, зэпыуи зэпычи имыIэу зэрэлэжьагъэр лIыгъэм фигъэдагъ. «Адыгэ лъэпкъыр щэIэфэ тщыгъупшэщтэп», — ыIуагъ.
Адыгеим икIыгъэу, илъэс пчъагъэ хъугъэу Тыркуем иуниверситетхэм ащыщ литературэмкIэ щезыгъэджэхэрэ шIэныгъэлэжьэу ХьакIэмыз Мирэ зэхахьэм хэлэжьагъ, бэ гъэшIэгъонэу, кIэкIэу къыIотагъэр. Анахь тынаIэ зытырытигъэдзагъэр Едыдж Батырай ныбжьыкIэзэ зэридзэкIыгъэ рассказхэу, усэхэу адыгабзэм рилъхьагъэхэу гъэзетэу «Шыблэ» зыфиIорэм къыщыхиутыгъагъэхэр ежьхэм зэрагъэфедэхэрэр, Батырай шIэныгъэшхо зэрэкъолъыгъэр, а зэкIэ щэIэфэ илъэпкъ зэрэфилэжьыгъэр ары.
КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Къутамэ ипащэу ШъэуапцIэкъо Аминэт ипсалъэ Батырай илэжьыгъэ, итхылъхэм лъэпкъымкIэ мэхьанэшхо зэряIэр, ахэр зэралъэкIэу Лъэпкъ тхылъеджапIэми, музееу ежь зипащэми зэращаухъумэхэрэр, электрон шъуашэм зэрэралъхьэхэрэр щыкIигъэтхъыгъ.
АКъУ-м и ШIэныгъэ тхылъеджапIэ ибиблиотекарь шъхьаIэу Хъурмэ Рахьмэт лIы гъэсэгъэ Iушым IофшIэгъэшхо зэриIэр, зэпхыныгъэ дыряIэу Iоф зэрэзэдашIагъэр, ыдэжь кIохэу ыкIи ежьыри къафакIоу къызэрэхэкIыгъэр, джы Батырай итхылъ 50-м нахьыбэ, Iизын къарити, электроннэ шъуашэм зэрэралъхьагъэр къыIотагъ.
Адыгэ Хасэм итхьаматэу ЛIымыщэкъо Рэмэзан пчыхьэзэхахьэр лъигъэкIуатэзэ, Адыгэ Хасэм и Хэсашъхьэ сыдигъуи Батырай ишIуагъэ зэрэригъэкIыщтыгъэр къыхигъэщыгъ. Зэрэадыгэм, ичIыгужъ зэригъотыжьыгъэм агъэгушхоу, зэрагъэиныщтыгъэр къыIуагъ.
![](images_upload?image_name=2025/01/DSC_2737-1024x740.jpg)
Къэзыгъэзэжьыгъэхэу, адыгэ чIыгужъыр къэзыгъотыжьыгъэхэу Чэтэо Ибрахьим, Едыдж Мэмэт, МэщфэшIу Нэдждэт псэлъэ фэбэ дэхэ кIэкIхэр къашIыгъ. Чэтэо Ибрахьимэ илъэс 50-м зэрэзэныбджэгъугъэхэр, анахь гуузэу Батырай иIагъэр, илъэпкъ зэкIэ тыдэ щыIи къещэлIэжьыгъэнхэр арэу зэрэщытыр, фэлъэкIыщтэу зи къызэрэтемынагъэр кIигъэтхъыгъ.
Едыдж Мэмэт ащ къыпигъэхъуагъ зы чылэБатырайрэ ежьыррэ, Елэм къуаджэм, къызэрэщыхъугъэхэр илъэси 10 азыфагоу. Адыгэхэм псэупIэ чIыпIэр къыхахынэу зэрэхъугъэм, бзи шъхьи амышIэу, IапэкIэ арагъэлъэгъузэ, тыркухэм зэрадэгущыIэщтыгъэхэр, къинэу зэпачыгъэхэр, Батырай, ежьыри, зэкIэ якъуаджэ дэсхэри адыгабзэ нахь амышIэу къызэрахьыгъэр, ауми еджапIэм зычIахьэхэм нахь зыкъагъотыгъ, ублэпIэ еджапIэр къыухыгъэ къодыеу, я 5-рэ классым ихьагъэу, Батырай янэ-ятэхэр яунагъокIэ Анталием кIожьыхи, гимназием зэрэщеджагъэр, ымышIэщтыгъэ тыркубзэри Батырай дэгъоу зэришIэжьыгъэр, етIанэ Анкара дэт университетым чIахьи, бзэр, тарихъыр, нэмыцыбзэр зэрэзэригъэшIагъэхэр, зы такъикъ лые ымышIэу, шIэныгъэхэм зэралъыкIуагъэр, Европэм — Германием апшъэрэ еджапIэм итхылъеджапIэ икIуапIэу зэрэщытыгъэм ягугъу къышIыгъ, зэрэгупшысэкIошхуагъэр кIигъэтхъыгъ. Сыдигъуи щэIэфэ Батырай къызхэкIыгъэ лъэпкъым икъэбар зэгъэшIэн-зэхэфын пылъэу зэрэлэжьагъэр, текIоныгъэ шъыпкъэу Мэмэт ылъытагъ. ЗэкIэ игупшысэ лэжьыгъэ Батырай икIэсэ иадыгэ лъэпкъ къызэрэфигъэнагъэр, иархив щыщэу иунагъо къинагъэ щыIэмэ, къызэраратыжьыщтыр къыIуагъ.
Нэдждэт игущыIэ кIэкI зэхахьэм кIэух фэхъугъ. Тыдэрэ чIыналъэ, хэгъэгу ис адыги хэхэсэу зы зашIыжьыныр, яхэкужъ зэрагъэгъотыжьын зэрэфаер апэрэу къагурызгъэIуагъэу къэзыIуагъэр Цушъхьэ Изэт ары. «Мы Iофышхор зэрилъэкIэу лъигъэкIотагъ Батырай. Ау Iофым изэшIохынкIэ апэрэр — хэкупсэр зэрылъым исхэр ары, хэкурысхэм бэ ялъытыгъэр», — къыхигъэхъожьыгъ Нэдждэт.
ШIэжь зэхахьэр гупшысэр щызэдэIорышIэу кIуагъэ.
Мамырыкъо Нуриет.