«ТIу» ыгъэуцурэп, ау икласс уисыныр псын­кIэп, арэущтэу щытми, ригъэджагъэхэм яса­быйхэр ащ къыратых. Урысые шапхъэкIэ укъыхагъэщыным ишъэфхэр сыд фэда? АщкIэ къыддэгощагъ джырэблагъэ къэралыгъом ищытхъуцIэ къызыфагъэшъошэгъэ кIэлэегъэджэ пэрытэу Сихъу Назырэт.

ИгъэхъагъэхэмкIэ къахэщэу, илъэс пчъагъэрэ мы сэнэхьатым зищыIэныгъэ гъогу езыпхыгъэ кIэлэегъэджабэ Адыгеим ис. Сихъу Назырэт илъэс 43-рэ хъу­гъэу Адыгэ республикэ гимназием пэублэ классхэмкIэ кIэлэегъаджэу Iоф щешIэ. ИгъэхъагъэхэмкIэ сыдигъокIи ар къахэщы, тын лъапIэу иIэхэм джыри къахэхъуагъ — Урысые Федерацием изаслуженнэ кIэлэегъаджэ бэмышIэу хъугъэ.
КIэлэегъэджэ пэрытым иегъэджэн сыхьатхэр зэрэзэхищэхэрэр нэрылъэгъу мы мафэхэм тфэхъугъ. Апэрэ классым мыгъэ къычIэхьэгъэ кIэлэцIыкIухэр рэхьатэу щысых. Урокым ипэублэ девизэу яIэр ахэм къаIуагъ. «СикIэлэ­еджакIохэр сыд фэдэха?», — ыIуи, нэужым кIэлэегъаджэр яупчIыгъ. Зэдырагъаштэу «Анахь Iушых, анахь гъэсагъэх», — къаIожьыгъ. Ащ сабый цIыкIухэм кIуачIэ къахилъхьагъэу къытщыхъугъ. ХьисапымкIэ упчIэхэр къытыхэу ыублагъ, нахьыбэмэ аIэ къа­Iэтыгъ, ау къэзымыIэтыгъэхэмкIэ ригъэ­жьагъ. Ар лъэшэу дгъэшIэгъуагъэ, арэущтэу зыкIишIыгъэм къикIырэри нахь кIасэу къедгъэIожьыгъ. КIэлэцIыкIухэр пшъыгъэхэ фэдэу къызышIошIым къыгъэ­тэджыгъэх, зарядкэ цIыкIу аригъэшIыгъ, ащ имызакъоу, тхэн IофшIэнымрэ жэрыIомрэ зэгъусэхэу егъэджэн сыхьатыр зэригъакIорэм, джэгукIэ шъуашэм илъэу Iоф зэрадишIэрэм гу лъыттагъ. IофшIэн ужым игъэхъагъэхэм лъапсэу афэхъугъэр къытфиIотагъ. Назырэт Кимэ ыпхъур зы IофшIэпIэ чIыпIэм, Адыгэ республикэ гимназием, илъэс 43-рэ хъугъэу Iоф щешIэ.
Сихъу Назырэт Еджэркъуае дэс унэгъо зэкIужь къихъухьагъ. 1978-рэ илъэ­сым я 8-рэ классыр къыухи, Адыгэ кIэ­лэегъэджэ училищым чIэхьагъ, ащ ыуж Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым чIэхьажьыгъ, мы илъэс дэдэм, 1982-рэ илъэсым, иIофшIэн ригъэжьагъ. Ащ дэжьым мыр хэку еджэпIэ-интернатыгъ, классищ ныIэп пэублэ классэу яIагъэр. Илъэс 19 нахь ымыныбжьэу кIэлэцIыкIу 42-рэ зэрыс я 2-рэ классыр ригъэджэнэу ыублагъ. КIэлэпIуитIу игъу­сэу егъэджэн сыхьатхэр зэхищэщтыгъэх.
— IофшIэныр зесэгъажьэм, щысэ зытепхын фэе кIэлэегъэ­джэ пэрытхэу, партием хэтыгъэхэм Iоф адэсшIагъ, ахэм къыс­халъхьагъэр непэ къызнэсыгъэми сэгъэфедэжьы. СиIоф­шIэн зэрэзэхасщэрэр зыуплъэ­кIущт нэбгырэ 20 — 30 зычIэс зэIухыгъэ урокхэр къэстэу къы­хэкIы­щтыгъ, — еIо тигущы­Iэгъу.
Назырэт нахьыжъхэм щысэ атырихын, юрист сэнэхьатыр зэригъэгъотын гу­хэлъ иIагъ, ау янэ кIэлэегъэджэ сэнэхьатым нахь тыригъэгушIухьагъ. ЫшIыгъэ лъэ­бэкъумкIэ зы мафи зэрэкIэмыгъо­жьыгъэр къытиIуагъ. Iоф ышIэзэ Пшызэ къэралыгъо университетым экономикэмкIэ ифакультет къыухыжьыгъ, ау сабый­хэм ахэкIыжьышъугъэп.
КIэлэцIыкIухэм ахэтыным, шIэныгъэ аригъэгъотыным гухахъо хегъуатэ, ахэр ины хъугъэхэу, гъэхъагъэхэр яIэхэу ыпэ къызифэхэкIэ арэгушхо, ящыIэныгъэ гъогу чIыпIэ гъэ­нэфагъэ зэрэщиубытыгъэр зэхешIэ.
КIэлэегъэджэ гъогу дахэ бзылъфы­гъэм къекIу. Илъэс зэкIэлъыкIохэм ежь екIолIэкIэ гъэнэфагъэхэр иIэ хъугъэ. «ТIу» ыгъэуцурэп, ар къэзылэжьырэмэ жэрыIокIэ ареIо ыкIи ыпэрапшIэу ежьым ар зыфелъэгъужьы, тэрэзэу аримыгъэшIагъэу къышIошIы, ынаIэ нахь тырегъэ­ты. ЫпэкIэ зигугъу къэтшIыгъэу, зыIэ къэзыIэтыхэрэм зэрямыупчIырэми шъэф хэлъ. Ахэм зэрашIэрэр гъэнэфагъэ, къэзымыIэтыгъэхэм нахь анаIэ атырегъэты, кIэлэцIыкIухэр зэфэдэу зэдэкIонхэм, Iасэхэр нэутхэхэм ауж къимынэнхэм дэлажьэ. Сабыим ышIэрэр къы­Iожьэу ыгъэсэным мэхьэнэ ин иIэу кIэ­лэегъаджэм елъытэ.
— Темэ пэпчъ къыфэзгъэзэжьызэ, классым исым зэкIэми дэгъоу къаIотэным фэсэгъасэх. Сабыйхэм шIэныгъэ куу зэрязгъэ­гъотыщтым ыуж сит, ащкIэ методикэ зэфэшъхьафхэр сэгъэфедэх. Апэрэ классыр сштагъэ, ащ нэбгырэ 30 ис. Классым къыз­дит Бэчыр Заремэ лъэшэу сыфэраз, егъэджэн сыхьатхэм ауж игъэкIотыгъэу Iоф адешIэ, унэмкIэ гъэцэкIэжьынхэр зэрифэшъуашэу арегъэшIыжьых. КIэлэцIыкIухэр шIу ылъэгъухэу ахэт, — еIо кIэлэегъэджэ пэрытым.
Сихъу Назырэт ишIэныгъэхэм ренэу ахегъахъо, ар къаушыхьаты гъэхъагъэу иIэхэми. Илъэсищ нахь темышIагъэу иIофшIэн уасэ къызэрэфашIырэр къэзыушыхьатырэ Щытхъу тхылъ къыратыгъагъ. «Урысыем икIэлэегъэджэ анахь дэгъу» зыфиIорэ зэнэкъокъум 2007-рэ илъэсым хэлажьи, текIоныгъэ къыщыдихыгъ, ащ нэмыкIхэми текIоныгъэ ыкIи хагъэунэфыкIырэ чIыпIэхэр къащихьыгъ. АР-м и Къэралыгъо Совет — Хасэм и Щытхъу тхылъ къыфагъэшъошагъ, АР-м лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэ хъугъэ. Джы Урысыем изаслуженнэ кIэлэегъадж.
— КIэлэеджакIом ишIэныгъэ лъапсэ фэзышIырэр пэублэ классхэмкIэ кIэлэегъаджэр ары. Сихъу Назырэт тиеджапIэкIэ анахь пэрытхэм ащыщ. Сабыйхэр шIу ылъэгъухэу, афэсакъэу ахэт, ятIонэрэ ным фэдэу аIапэ ыIыгъэу къырещэкIых. Иурокхэм сачIэсэу къы­хэкIы, нэбгырэ пэпчъ ар лъэIэсы. Пхъэшагъэ къызхигъафэу мэхъу, ау ыпэрапшIэу ежь ышъхьэкIэ, иIофшIэнкIэ пшъэрылъ инхэр зыфегъэуцужьых, егъэцэкIэжьых. Анахь гъэшIэгъоныр, сабыйхэм ятетрадьхэр зыпштэхэкIэ, зэкIэ зы IэкIэ тхыгъэм фэдэх. Мы цIэ лъапIэр къылэжьыгъ, — къы­Iуагъ Адыгэ республикэ гимназием ипащэу КIыкI Нуриет.
Назырэт ригъэджагъэхэм ясабыйхэри къыратых. ТIэшъу зэшъхьэгъусэхэу Адамрэ Рузанэрэ зы класс исыгъэх, апэрэ кIэлэегъаджэм игугъу дахэкIэ ашIы. Япшъэшъэжъые емыджэнджэшхэу ащ ратыгъ.
— СыдигъокIи сищысэтехыпIагъ. Икласс уисыныр псынкIагъэп, пшъэрылъыбэ къытфигъэуцущтыгъ, ау ахэр зэкIэ тищыIэныгъэкIэ къытфэфедэжьыгъэх. ЗэкIэми зэфэдэу шIэныгъэ ти­гъэгъотыгъ, хэхыгъэ зи иIагъэп. СэркIэ ащ фэдэ кIэлэегъаджэ щыIэп. Типшъэшъэжъые ащ тефэ зэхъум тыгушIуагъ, мэзэ заулэкIэ бэ Сафинэ къыхилъхьагъэр, нахьыжъым сыкIэрысэу есэгъаджэмэ, пшъэшъэжъыер ыгукIэ фаеу тхылъхэр къештэ, ежь-ежьырэу шIогъэшIэгъонэу еджэжьы. КIэлэцIыкIум ипсихологие кIэлэегъаджэм дэгъоу ешIэ, — къыIуагъ ТIэшъу Рузанэ.
Пэублэ классхэмкIэ кIэлэегъаджэу Iоф ышIэзэ Назырэт практикэ къызэрэкIогъагъэр Пчэнышъое Фатимэ дэгъоу къешIэжьы. Джащ дэжьыми кIэлэегъэджэ дэгъу зэрэхэкIыщтыр гъуащэщтыгъэп. АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ илъэс пчъагъэ­рэ зыIотыми Назырэт Кимэ ыпхъум игъэхъагъэхэр инэры­лъэ­гъугъэх.

— Мы кIэлэегъаджэм ыгъэфедэрэ шIыкIэр анахь лъэшхэм ащыщ сIоми сыхэукъощтэп. КIэлэцIыкIум ыцIэ къызэриIорэм фэдэу орфографиер, нэмыкI лъэныкъохэр аре­гъашIэ. Сипшъэ­шъэжъые ригъэ­джэнэу тинасып къыхьыгъ. Ащ ригъэшIагъэр ищыIэныгъэкIэ лъэ­шэу къыфэфедэжьыгъ. ШIэныгъэм игъогу тырегъахьэх, еджэныр шIу арегъэлъэгъу. Ны-тыхэм ацIэкIэ мы кIэлэегъа­джэм тызэрэфэразэр ыкIи тын лъапIэу къыфагъэшъошагъэр къызэрилэжьыгъэр къэсэIо. ИIофшIэн шIу ылъэгъоу, пшъэ­рылъ инхэр зыфэзыгъэуцужьырэ, ахэр зэрифэшъуашэу зыгъэцэкIэжьырэ бзылъфыгъэу ар щыт, — къыIуагъ Пчэны­шъое Фатимэ.
КIэлэегъэджэ пэрытыр щысэтехыпIэ зыфэхъугъэри макIэп. Анастасия Лысенкэр Адыгэ къэралыгъо университетым щеджэзэ практикэ мыщ къагъэкIогъагъ, сэнэхьатэу къыхихыгъэм ар нахь фэщагъэ хъугъагъэ ыкIи къызыщыхъугъэ Курганинскэ зэкIожьым, кIэлэегъаджэу Iоф ышIэнэу ыублагъ. Непэ ар кIэлэегъэджэ ныбжьыкI, илъэс хъугъэу Iоф ешIэшъ, Назырэт Кимэ ыпхъум зытыригъэуцогъэ гъогум рэкIо. Ащ фэдэ кIэлэегъаджэ апэрэу ыпэ къызэрифа­гъэр пшъэшъэжъыем къыхигъэщыгъ. Классым исыр зэкIэ зэфэдэу тхэхэу, апэрэ мафэм къыщегъэжьагъэу игъэкIотыгъэ джэуап къатыжьэу зэригъасэхэрэр шIогъэшIэгъоныгъ. Ащ къыригъэлъэгъугъэ методикэр къызфигъэфедэзэ кIэлэегъэджэ ныбжьыкIэм иIофшIэн зэхещэ, непэ къызнэсыгъэми иупчIэжьэгъу.
Сихъу Назырэт бзылъфыгъэ нэгушIу, цIыфышIу. Унэгъо дахэ ышIагъ, ипшъэшъэжъыехэр гъогу дахэ тыригъэуцуа­гъэх, ахэм Москва апшъэрэ гъэсэныгъэ щызэрагъэгъотыгъ. Анахьыжъэу Сюзанэ Дубай джырэкIэ щэпсэу, Iоф щешIэ. Заирэ эндокринолог цIэрыIоу республикэм исхэм ясатырэ хэт.
ДЕЛЭКЪО Анет.
Сурэтхэр: Iэшъынэ Аслъан.