СССР-м изаслуженнэ тренерэу, я ХХ-рэ лIэшIэгъум бэнэнымкIэ анахь тренер дэгъоу хэгъэгум щагъэнэфа­гъэу, профессорэу, кIэлэегъэджэн IофымкIэ докторэу Кобл Якъубэ псаоу къытхэтыгъэмэ, ыныбжь илъэс 85-рэ хъущтыгъэ. Итренер фэгъэхьыгъэ гукъэкIыжьхэмкIэ непэ къыддэгуащэ СССР-м самбэмрэ дзюдомрэкIэ имастерэу, Адыгеим изаслуженнэ журналистэу
Къуекъо Асфар.

ТыкIэлэ дэдэу Якъубэ тырихьылIагъ, типIугъ, тилэжьыгъ, мы дунаим зыгорэ щызэдгъэшIагъэу, къыщыдгурыIуагъэмэ, лIыпкъ тиуцуи тэщ фэдэмэ тахэуцуа­гъэмэ, ащ иIахьышIу хэлъ. ЕгъашIэм зэрэфэлъэкIэу шIу ылэжьыгъ, амал иIэу, фашIэу е риутыгъэп, фэмыгъэхъугъэ щыIэнкIи мэхъу, мыхъурэм адэ зэгурымыIоныгъи къыхэкIы, ау уахътэм ищэчалъэ зэкIэ зыпкъ регъэуцожьы. «Тхьэр зэтагъэм шIу ешIэ» еIо адыгэм, ар зиIокIэ, ушIомыкIыжьынэу ишIушIагъэ щытхъухьэ ехъулIагъэм дахэкIэ ехъуа­псэхэшъ ары. ШIу пшIэмэ укъыкъонэ­жьыщт, ау ар угу пыкIын фае, «сшIэн фаешъ сэшIэ, Тхьэм къысфилъэгъужьын» оIокIэ икъурэп.
Якъубэ бэмэ ашIэщтыгъ, «хэт зымышIэщтыгъэр?» пIомэ нахь тэрэзын фае. «ИIуплъэ закъуи укъегъэшхэкIы» зыфаIорэм фэдагъ — нэгуф, нэгу бырэтIэ нэпкъ-пэпкъ зэкIужьэу, щхыпэр ыIупэ телъ зэпытэу, кIо хъумэ, мышъэ зэхэушъэгъэ зэIэкIэлъ фэдэу пытэу теу­цоу, зэрэтеуфэнагъэмкIэ я ШIоикъо къуаджэ икъушъхьэбгъу шхъомчыхьэ дэкIоеным фиузэнкIыгъэм фэдагъ. ИшIу­фэс ыпэ итыгъ, ежь цIыфым къырехыфэ ежэщтыгъэп, епсынкIэкIыщтыгъ. Бэрэ тырехьылIэба цIыф «исэлам ешхыжьы» фаIоу, ыцапэхэм къадэмыкIэу, ерагъэу, ышъхьэ дишIыгъэ-димышIырэр хэмылъа­гъоу. Якъубэ нэгуихыгъэу шIуфэс зэри­хырэм дакIоу, ыпэ къишъыгъэхэ хъумэ, шIуфэсым зэрэригъэзэжьырэм дакIоу ышъхьи ыпкъи екIоу макIэу фиуфэ­щтыгъ.
Сэ 1970-рэ илъэсым АГПИ-м (Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым) ифилфак сызычIахьэм, Якъубэ исекцие сыхэхьагъ. Джащ фэдэу физматымкIэ сишъэогъу Пщыкъанэкъо Долэтыкъуи а зы мафэм тызэдэкIуагъ, типкъэгъу-лэгъу кIэлэ заули къыддырагъэжьагъ, ау
тэщ фэдэу ыкIэ нэс кIотагъэу къахэкIыгъэр макIэ. Тэ тапэкIэ илъэс заул ныIэп Якъубэ исекцие институтым Iоф щишIэ­нэу зыригъэжьэгъагъэр, ежь Кишинев спортым феджи, самбэ бэнэнымкIэ мастер хъугъэу Мыекъуапэ къызэкIор ары. «КъызыкIожьыгъэр» сIорэп, сыда пIомэ, сызэрэщыгъуазэмкIэ, мыщ къы­дэ­нэн гупшысэ апэ иIагъэп, ау ежь икъо­джэгъу лIы хъазынэу, Адыгеим игъомы­лэпхъэшI индустрие зэтезыгъэ­псыхьэгъэ ЦунтIыжъ Мэдинэрэ кIэлэ­егъэджэ институтым комсомолымкIэ ипащэу Пэ­нэшъу Руслъанрэ ректорэу ЯкIэкъо Александр дэгущыIэхи IофышIэ Iуагъэ­хьэгъагъ. Джары зэкIэ къызщежьагъэр.
Самбэ бэнакIэр къалэмкIэ Якъубэ къыдежьагъэу щытыгъэп, ежь ыпэкIи мыщ щыпылъыгъэх. Мэкъумэщ техникумым а уахътэм ГъукIэлI Аслъанбэч щи­гъасэщтыгъэх. Нэужым бэнэкIо дэгъу хъугъэхэ Iэшъынэ Алик, КIэрмыт Казбек, Гостэкъо Хьумэр, Мэхъош Аслъан, Емыж Арамбый зыфэпIощтхэр ащ щеджэщтыгъэхэти, бэнэным хэщэгъагъэх. Мыдрэ автотранспортнэ техникумым Къудаикъо Муратэ самбэм щыфигъасэщтыгъэмэ Хьэпэе Арамбый ахэтыгъ, ащи изэкъуа­гъэп. Мыхэр зэкIэ етIанэ Кобл Якъубэ дэжь щызэрэугъоижьыгъэх, ар гупчэ хъужьыгъагъэ.
Якъубэ дэжь лIыпкъ иуцогъэ кIалэхэри къакIощтыгъэх, ау инахьыбэм кIэлэ Iэтахъохэр, зыпэкIэпс къечъэгъэ къо­дыехэр ары жъугъэу исекцие хахьэщтыгъэхэр, ыдэжь къакIощтыгъэр зал цIыкIум чIафэщтыгъэп, зыхэр алырэгъум тетымэ, адрэмэ щытэу запсыхьэщтыгъ, ащ сэри сыкъыхиубытэжьыгъ. Зэ милицием хэтэу спорт обществэу «Динамэм» щыбэнэрэ лIы горэ ыдэжь къычIэхьагъэти, «Е-о-ой, Якъуб, — ышъхьэ ыгъэсыси къыриIуагъ, — сыд мы жъгъэй купэу зэхэуугъоя­гъэр, мыхэм сыдкIэ уащыгугъырэ? Зы IэлъэныкъокIэ зэкIэ искIын…». Ау илъэс зытIущ нахь темышIагъэу къазыхахьэм, гу тыришIыхьажьыгъэп. «Уауж къикIырэм уемыбэн» ыIуагъэба адыгэм, адыгэм зиIокIэ, ыцэ удэмыплъэжь.
Якъубэ икIэлакIэхэр лIыпкъ къиуцохи, улIа-сылIа аIоу зыкъызаIэтым, шы Iэхъо­гъур зежьэкIэ къызэрэмыгъэуцужьы­шъурэм фэдэу зэдилъыгъэх, зым зыр нахь дэгъу хъузэ, Пшызэ шъолъыр бэ­нэнымкIэ игупчэу щытыгъэ Краснодар елъэпцаоу рагъэжьэгъагъ. А шы Iэхъогъур къушъхьэ тIуакIэм дэмыфэным пае ащ шыу горэ ыпэ ешъышъ, ащ ыуж итхэу адрэхэми тырагъазэ, гъогу занкIэм тырещэх, ащ фэдэу тэ тиIагъэр Якъуб. Бэ зэпищэчыщтыгъэр, зэригъапшэщтыгъэр (адыгэм «егъапшэр анахь тэрэз» ыIуагъэба), шIыкIэ амалмэ алъыхъу­щтыгъ, емызэщэу мыщкIэ хъурэ-шIэрэм ренэу зыщигъэгъуазэщтыгъ.
МыщкIэ апэрэ упчIэжьэгъоу иIагъэр ежь итренерэу Андрей Андреевич Дога, спортым фэгъэхьыгъэ техникумым щеджэ зэхъуми, нэужым мыщкIэ институтыр къеухыжьыфи ащ ытэмэ чIэгъ чIэтыгъ, Мыекъуапэ зыкъызегъазэми ынаIэ къы­те­тыгъ. КIалэмэ зыкъызаIэтым, бэнакIо ыдэжь ригъэблагъэщтыгъэх, джаущтэу Гостэкъо Хьумэр икуп апэ Молдавием бэнакIо ыщэгъагъэх, ары ыгъасэхэрэмкIэ апэдэдэ спортымкIэ мастер 1967-рэ илъэсым хъугъагъэр. Илъэс 17 нахь зы­мыныбжь кIалэм машIор къыщыри­гъэкIыгъ.
КъыкIэлъыкIорэ илъэсым кIэлакIэхэмкIэ СССР-м ичемпионатэу Челябинскэ щыкIуагъэм Хьумэррэ Владимир Невзоровымрэ чемпион щыхъугъэх. КупышIу ухэтэу, угу етыгъэу, узшъхьамысыжьэу тренировкэ пшIымэ зыгорэ зэрэбгъэ­хъэщтыр дгъэунэфыгъэ, илъэс зытIу нахь темышIэу спортымкIэ мастерыцIэм тэри тынэсыгъ.

Илъэс 17 — 18-м тэ титы зэхъум, Якъубэ илъэс щэкIым тIэкIу къехъугъагъэми ары ныIэп. Ау ар тэ къызэрэт­щыхъущтыгъэр лIы чъэпхъыгъэу, ыгуи, ыпси псыхьагъэу, зэкIэмэ ахишIыкIэу: узэрэбэнэщтым, щыIэныгъэм узэрэщыкIощтым, цIыфыгъэ-адыгагъэм узэрэрыгъозэщтым, джащ фэдэу сыдым фэбгъа­зэми екIоу. Ау нэужым къыдгурыIож­ьыгъ — тэ тигъасэзэ ежьыми зигъэсэжьыщтыгъ, ащ дакIоу щыIэныгъэм щычъэпхъыщтыгъ.
Зэ, Емыж Арамбыирэ сэрырэ дунэе турнирым тыхэлэжьэнэу Молдавием ты­кIон зэхъум, Якъубэ тхьапэ горэ къы­ситыгъ.
— Мыр Андрей Андреевич Дога сфетыжь, сишIуфэси нэжъугъэсыжь, — къы­сиIуагъ. — Мыщ сэ сигъэсагъ, нахьы­жъыгъэ, хабзэ ешъух. БэнэнымкIэ апшъэ кIогъэ кIалэмэ джыри нахь заIэтыным пае тренировкэхэр зыфэдэмэ нахьышIумкIэ мы тхыгъэмкIэ сеупчIышъ, аущтэу гущыIэкIэ къышъуиIорэ щыIэми къысэшъуIожь, къыIорэр шъутхыми нахь тэрэз. Мыщ фэдэм исыд фэдэ гущыIи, гъэсэпэтхыди блэбгъэкIы хъущтэп.
— Бэнэным фэгъэхьыгъэу, ­Якъуб, о зыгорэм зыгорэ къыуиIожьынэу мэхъуа, о узынэсы­гъэм унэсыгъэу? — згъэшIэгъуагъэ. — О Дога нахь макIэ джы ошIа?
— Андрей Дога сэщ фэдэ Iаджи джыри ригъэджэн, — Якъубэ IущхыпцIыкIыгъ. — «Зыжъугъас, гупшысэр шъуапэ ижъугъэт, ежь щыIэныгъэри гъэсэкIо дэгъу, ау ащ зынэшъумыгъэс, ащ уигъасэ хъумэ, бэрэ утын уегъэшхы. Iоф горэм уфэгъэзагъэмэ, дэгъоу гъэца­кIэ, пшъхьэ уасэ фэшIыжь» тэ ащ къыти­Iощтыгъ. Сэри джары джы шъуасIорэр…
ШIоу зэгурыIощтыгъэх нэбгыритIур. «Якъубэ ишэн зэхэлъыкIэ анахьэу тIу къыхэзгъэщы сшIоигъу, — къытиIогъагъ фитхыгъэр зетэтыжьым Андрей Дога. — псэемыблэжьэу иIоф зэрэпылъымрэ бгъэшIэгъон икъоу цIыфыгъэшхо зэрэхэ­лъымрэ. Якъубэ зэкIэ ышIэрэр кIигъэ­кIызэ ешIэ, ар ыгурэ ыпсэрэ къапкъырэкIы, ыгъэбэнэрэ кIалэхэри джащ фэдэ хъунхэм фегъасэх». Ащ сыгу къыгъэ­кIыжьыгъ тятэ къытиIощтыгъэр: «Iоф горэ къыуаусэигъэмэ, сишъау, пшъхьэ уасэ фэшIыжьэу гъэцакIэ, анахь шIу плъэгъурэм фэдэу пылъ. ЦIыфхэм цыхьэ къыпфашIэу къыпщэгугъыхэмэ, уалъы­тэшъ ары, къэбгъэшъыпкъэжьын фае».
Iофэу узфагъэзагъэр дэими дэгъуми пшIэн фаемэ, гукIи, псэкIи Iофым упылъы­мэ, сыда ар дэеу пшIэн, уикIасэр пшIэным нахь тхъагъо мэхъуа?! Джары къызхэкIыщтыгъэр тэщ фэдэхэу зы чIыпIэ Якъубэ щиугъогъэхэм бэнэныр шIу дэдэ тэлъэгъути, типкIыхьэ лъэгу охъуфэ темызэщэу тызкIыпылъыгъэр, зы бын-­унэгъо зэгурыIожь дахэм фэдэу тызэхэтыгъ, Анахьэу къыхэзгъэщы сшIоигъор лъэпкъ зэхэдз зэрэтимыIагъэр ары. ТикIэлэ нэбгыритIу зэбэнхэ хъумэ, «мыр адыгэшъ, тыкъоуцон» зыми ыIощтыгъэп, зэбэнынэу техьагъэхэм «зэрафэкъудый» тIощтыгъэ.
Уахътэ къэси, тибэнэкIо школэ цIэрыIо хъугъэ, хэгъэгум ащ фэдэу итымэ ашъхьэ­дэкIэу ригъэжьагъ. Ащ къыхэкIэу Кобл Якъубэрэ Владимир Невзоровымрэ яIофхэр пхъэдз радзагъэх. Зы бгъумкIэ, Кобл Якъубэ ыгъэпсыгъэ бэнэкIо еджапIэм фэдэ хэгъэгум итэп, ащ икъута­мэхэр Адыгеир хэгъэкIи зэрэ Пшызэ шъо­лъыри игощагъэх, кIалэу ахэм къякIуалIэхэрэр мин-минэу гощыгъэх. БэшIагъэ Краснодар ибэнакIохэр тэтыемэ къямыбэныжьышъухэу зыхъугъэр, зэфэдэ закIэхэу командэ зытIущ зэдытиIэщтыгъ, сыд фагъэзагъэми, къызэкIэмыкIохэу. Джары Якъубэ ыгъэсагъэмэ гъэхъэгъэшхо­хэр зыкIашIыщтыгъэр, хэгъэгум, Ев­ро­пэм, дунаим, Олимпиадэмэ анэсыжьэу текIоныгъэхэр къащахьыщтыгъ. Арыти, я ХХ-рэ лIэшIэгъум СССР-м дзю­домкIэ анахь тренер дэгъоу къагъэ­лъэгъуагъ, зэрэпхырыкIыщтыри нэфагъэ.
Адырэ бгъумкIэ, Владимир Невзоровым спортым ылъэныкъокIэ ыгъэхъа­гъэм укъыпкъырыкIымэ, зэкIэмэ апшъэ кIуагъэ: хэгъэгум изэнэкъокъумэ самбэмкIи, дзюдомкIи пчъагъэрэ ащытекIуагъ, Евро­пэм ичемпион, дзюдомкIэ дунаим изэ­нэкъокъу СССР-м ибэнакIохэмкIэ апэрэу дышъэ медаль къыщихьыгъ, Монреаль Олимпиадэм ащытекIогъэ къодыеп, бэнэ­нымкIэ техникэу иIэм фэ­дэ хэти имыIэу щалъытагъ. Арыти, я ХХ-рэ лIэшIэгъум тихэгъэгу дзюдомкIэ анахь гъэхъэгъэ­шхо иIэкIэ хахи, ари IэIэтым Якъубэ фэдэу къырагъэуцуагъ. Мыщ фэ­дэ джынэс хъугъэп, зы чIыпIэм тIури къыщагъэлъа­гъоу, а къагъэлъагъорэмэ къызэдахьэу, арыти, хэдэнхэ фае хъугъэх. Къау-ожьи, Якъубэ тIокIыр те­фагъ, ар къыхахыгъ. Владимир Невзоровым егъашIэм «сэ ар къысатыпхъагъ» ыIоу зэхэтхыгъэп, егу­пшысагъэуи тыщыгъуазэп.
«Мы дунаим зыгорэ щызгъэхъагъэмэ, ар Якъубэ ихьатыр, — ыIощтыгъ Володе. — Сэ шэн-хабзэу джы схэлъыр, дунаим сызэреплъырэр, сызэрэщыкIорэр къысхэзылъхьагъэу, сыфэзыгъэсагъэр Якъуб. Титренерыгъ, тигъасэщтыгъ, ащ дакIоу ныбджэгъу нахьыжъым фэдэу тиIагъ, тишъэф цIыкIухэри етIощтыгъэх. Джащ нахь фэмылъэкIыжьынэу ежьыри пшъыгъэу е зыгорэм ыгукIэ ыгъэонтэгъоу, ыгъэнэшхъэеу тлъэгъоу къыхэкIыщтыгъ, ау кIочIаджэу егъашIэм тлъэгъу­гъэп, амал иIэу зи къызхигъэщыщты­гъэп, лIыгъэшхорэ щэIагъэрэ хэлъыгъ, оптимистыгъ…».
Къэзанэкъо Джэбагъэ «Уахътэм дэбакъорэр лIы» ыIощтыгъ, цIыфыр емызэщэу ыпэкIэ лъыкIотэн фае. Укъэуцумэ, уапэ итхэр хэгъэкIи, уауж щыIагъэхэри уапэ ешъыхэба, укъыщанэ, илъэсхэр кулъэшъу мэхъужьых. Якъубэ тренер къо­дыягъэп, уахътэм дэбэкъон елъэкIыти, наукэри гъусэшIу фэхъущтыгъ, дунаим кIэу къыщытехьэрэр ыгъэфедэным пы­лъыгъ. Ары тызэригъасэрэм дакIоу зи­пэщэ спорт институтэу Адыгэ къэра­лыгъо институтым епхыгъэм ежь Iутмэ ямы­закъоу, нэмыкIхэми яшIэныгъэ щау­шэтын алъэкIынэу диссертационнэ Совет зыкIыщызэхищэгъагъэр. Ежь педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат Киев щыхъугъ, ар дэгъоу къэсэшIэжьы, къыушыхьаты­жьын зэхъум ыгъасэхэрэмкIэ тырагъэ­блэгъэгъагъ, а уахътэм тэ Киев иIэгъо-­блэгъу сборым тыщыIагъ, Европэм ичем­пионат зыщыфэдгъэхьазырыщтыгъ. ЕтIанэ охътэл римыгъашIэу кIэлэегъэ­джэн IофымкIэ докторыцIэр ригъэкъугъ, профессор хъугъэ, гъэсэныгъэмкIэ Урысыем и Академие ичлен-корреспондентэу хадзыгъ, ахэм адакIоу джыри общест­веннэ академиищымэ яакадемикыгъ.
Ежь ыгъэсагъэхэри ежь фэдэ къабзэу шIэныгъэлэжь хъугъэх. КIэрмыт Казбек тIогъогогъо шIэныгъэхэмкIэ доктор, ащ фэдэу докторых Михаил Рубановыр, Владимир Дутовыр, нэмыкIхэри. Ежь Якъубэ ышъхьэкIэ ытхыгъэмрэ наукэм иIахьэу хишIыхьагъэмрэ бэ, ишIушIагъэ­хэри хабзэм къылъэгъугъэх — орден зэфэшъхьафхэр къыфагъэшъошагъ, «Адыгеим и Щытхъузехь» цIэ лъапIэри къыратыгъ. Япониеми Якъубэ ыцIэ щагъэлъэпIагъ, ежьыррэ Владимир Нев­зоровымрэ ясурэтхэр Кодокан щыплъэ­гъунхэ плъэкIыщт. Мыщ Якъубэ яблэнэрэ дан къыщыфагъэшъошагъ, ащ нэсыгъэу дунаим тетыр нэбгырэ заул.
Якъубэ игугъу къызщысшIырэм мыр щэкIэ гъэпкIыгъэу, щыкIагъи дагъуи имы­Iагъэу сIорэп, щытхъукIаерэ убыкIаерэ зэфэдэ. Адэ, ащ фэмыгъэхъугъэхэри щыIэх, сэрыми, нэмыкIхэми, «регъэ­лыекIы» зыщытIони тырихьылIагъ, ичатэ ыци, итыкуи зэхимыфэу кIэлакIэмэ адэ­зекIоу хъугъэ, ахэм нэужым зыкъа­Iэтыжьыгъэп. Ахэр дисциплинэр пхъашэу зэриIыгъым къыхэкIыгъ пIоми, кIалэм кIалэ иIофба, етIанэ адыгэ кIалэр о узэрэфаеу Iордэгъазэ хъурэп, ежьыри ощ фэдэ лIэу зелъэгъужьы, ари ады­гэлI къязыгъэлъфыгъэр, яни адыгэ, ­адыгэгу иI, имыхьакъэу ылъытэ хъумэ, шъхьакIо пфишхыщтэп.
Джащ пае ыгъэсагъэмэ ащыщхэр зэгурымыIожьыхэ хъуи, кIэрыкIыгъэх. Ахэм зы гукъао е гукъанэ горэ къыфамышIыгъэмэ, сыда ягъогупэ дэхыныех, зэрэхъурэмкIэ, шъхьадж идунэезэхэшIакIэ ар къыпкъырэкIы. Мыр зэфагъэ, мыдрэр тэрэзыджагъэ тIорэп, тIони тыфитэп, хэти ежь ишъыпкъэ шъхьафы. Ау адыгагъэм къымыубытын тхэтыгъэн фаеп, иекIолIакI зэкIэ къызхэкIыщты­гъэр… Адэ, Якъуби цIыфыгъэ, хэукъоу зэп зэрэхъугъэр, зэп ахэм яуцолIэжьэуи къызэрэхэкIыгъэр, «Сыхэукъуагъ» пIоныр лIыгъэм щыщ» аIоба?!. Уахътэр лъыкIуа­ти, шъхьадж идунэезэхашIэ зыпкъ зеуцом, а гухэкI къыфэзышIыгъагъэмэ ащыщмэ хъугъэр щэчалъэм ралъхьи, Якъубэ идэхэIуагъэрэ къафишIагъэмрэ зы бгъоу, агу хэкIыгъагъэр адырэ бгъоу зэхъум, къагъэзэжьыгъ. Къэзымыгъэзагъэхэр ягъогу тетых, ахэм аIорэ-ашIэрэр зыфаIорэр нахь ашIэн…
НэмыкI Iоф зыхъукIэ, Якъубэ нэгушIоу, бэрэчэтэу, нэщх-гущх зэпытэу, щхыпэр ыIупэ Iулъэу щытыгъ, угу ыщэфыщтыгъ. Бэрэ ишъхьэгъусэ Джарет къыIоу зэхэс­хыгъэ: «Якъубэ шэнычъ аIо зыхъукIэ, сшIошъ хъурэп, сэгъэшIагъо. ЕгъашIэм унэм ымакъэ Iэтыгъэу щыгущыIагъэп, гъэшIуабзэ нэмыкI сабыимэ ариIуагъэп, Iуи, шIи тиунэ илъыгъэп…».
Якъубэ ытэмэчIэгъ къычIэкIыгъэхэмкIэ лIыпкъ тиуцуи, тэри лIымэ ашIэрэр тшIэу зетэгъажьэм, Iофым тIэ екIоу алъыти, IэнатIэкIэ тылъагъэкIотагъ. Тыдэ тыщыIэми, Якъубэ дгъэгъощагъэп, ежьыми тигъэгъощагъэп, тынаIэ ренэу зэтетыгъ, тэ нахьыжъыгъэ етхыти, нахьыбэрэ ыдэжь тыкIощтыгъ, сыд фэдизэу ышъхьэ дэгъэнагъэми, уахътэ къытфыхихы­щтыгъ.
Зэ къытеуи, щэджэгъоужым садэжь къыIухьэ зэрэшIоигъор къыIуагъэти, си­Iоф нахь зэкIэсфагъэ, ащыгъум адыгэ гъэзетым сырипэщагъ. ЗэкIэсфагъэу сэ­Iо шъхьае, гъэзет Iофыр уухынэу щытэп…
Якъубэ редакцием къычIэхьагъ, ау садэжь къынэсыфэ гъогу тетыгъ, ащ чIэсымэ амышIэ хъуна, къеблагъ-еблагъэкIэ япчъэхэр къыфызэIуахых, зэкIэуп­чIэх, хьэрэ бгъэрэ пылъэу къычIэхьагъ, нэбгырэ заулэ хэгърэй къыфэхъуи. Ау ахэри зэбгырыкIыжьыгъэх, шъхьадж иIоф пэIууцожьыгъ, Якъуби гупсэфэу къэтIысыгъ. Бэ тызэрыгущыIагъэр, бэ ыгу къэкIыжьыгъэр. Ау сэ къызэрэсщыхъугъэр Якъубэ ыгу жьы дигъэкIынэу, зы­гъапэхэрэр зышъхьарихынэу садэжь къэкIуагъэу ары. Джащ пае зыкIи тыгуIагъэп, ежь ыгу щизэу къэзгъэгущы­Iагъ, «гущыIакIэ зэбгъэшIагъэмэ дэIуакIи зэгъашIэ» аIоба, удэIонми Iоф пылъ.
«Зи хьаулыеу щыхъурэп дунаим, шIуи, бзаджи, — ыIуагъ, — зэкIэ узпэкIэкIырэмэ ялъэуж гум къенэ. Бэба къиныгъоу тызхэтыгъэр, зыщыбгъэгъупшэных пIонышъ, уфэмыяхэу къытырагъэзэ­жьы…». ЕтIанэ, джы школэу ыгъэуцугъэр къинкIэ къызэрэфыдэкIыгъэр, ар зыпкъ ригъэуцоным къыпыкIыгъэ Iофхэр, ыгъэсэрэ кIалэхэр сэнэхьатэгъухэм ащиухъумэн фаеу къызэрэхэкIыщтыгъэр къыIотагъ. Спортым тетыгъошхо щызиIэхэр хэгъэгум исыгъэхэба, ахэм зы къин хамылъагъоу бэнэкIо хьазырхэу дунаим, Олимпиадэм зыгорэ ащызы­гъэхъэнэу къэхъухэрэр зыгъэсагъэхэм атырахыщтыгъэх. Ахэр къагъэнэжьы­гъэ­хэми, хэгъэгум ихэшыпыкIыгъэ коман­дэ хагъэхьанхэм пае къинэу, хьазабэу апэ­кIэкIыгъэр бэ.
Липецкэ дзюдомкIэ хэгъэгум ичемпио­нат тыкъызэдикIыжьызэ, таксиимкIэ аэропортым тынэсыфэ Монреаль Олимпиадэр къэблагъэ зэхъум, Владимир Невзоровымрэ Владимир Гуринымрэ Iахынышъ, Москва ыцIэкIэ агъэбэнэнхэу ыуж къызэрихьэгъагъэхэр къыIотагъ. Японмэ «Къэбар Iаем тIо къыпфегъэзэжьы, — аIо, — апэ къызыохъулIэрэмрэ ар угу къызыкIыжьырэмрэ». Якъубэ икъэбари тегъазэ зэрэхъугъэр къызэре­хьылъэкIырэр ымакъэ къыхэщыгъ. «А Iофыр зыпкъ къикIыгъагъэм сыд фэдэ амал иIагъэр?» пIомэ, къэсIон Леонид Ильич Брежневым ыкъо зэригъэныбджэгъущтыгъэр, щынэгъошхо иIагъ.
— Адэ, таущтэу къэуухъума­гъэх? — сеупчIыгъ.
— «Мыхэр зытхэпщыхэкIэ, усыукIыщтышъ, пшIошъ гъэхъу!» — есIуагъ, си­шъыпкъагъ ыкIи, ар пкъырыхьэгъэн фае, зэкIэкIожьыгъэ.
— О зыпIокIэ пIорэр ыкIэм нэогъэсы, — сIуагъэ, — уишъы­пкъагъа е бгъэщтэуIунэу ара угу хэлъыгъэр?
— Мыщ фэдиз къин зыпыслъэгъогъэ кIалэхэр сыда ащ естыщтых?! ащ изакъоп, лIыгъэшIапIэ ар ышIыгъэмэ, сэри сыкъызэкIэкIоныеп. кIо, Тхьэм бгъуитIумкIи тыкъыу­хъумагъ…
«МашIом хэкIи лыгъэм хэхьагъ» зыфаIорэм фэдэу, Невзоровыр къыухъумагъ ыIозэ, нэмыкI Iоф къыкъокIыгъ — Олимпиадэм дзюдомкIэ кIорэ командэм къыхагъэзынышъ, ащ ычIыпIэ Украинэм ылъэныкъокIэ Валерий Двойни­ковыр агъэкIонэу ыуж ихьагъэх. Iофыр Украинэм икомпартие и ЦК и Апэрэ секретарэу Владимир Щербицкэм нэ­сыгъ, ащ тетыгъошхо иIагъ, Политбюром хэтыгъ. Якъубэ егупшыс-егупшыси, пар­т­ием иобком и Апэрэ секретарэу Бэр­зэдж Нухьэ дэжь чIэхьагъ. Ау мы Iофыр ащ фэукIочIынэу щытыгъэпти, Якъубэ партием и Краснодар крайком ипащэу Сергей Медуновым дэжь кIуагъэ.
— Пчэдыжьым сыхьатыр бгъум щегъэ­жьагъэу Медуновым иприемнэ ситIысхьи, сыхьат пшIыкIутIурэ симыкIэу сисыгъ, — къыIотагъ Якъубэ. — Ащ уIукIэным пае мэзэ зытIущ ыпэу зыхябгъэтхэн фэягъэ, ау сэ ащ фэдэ уахътэ сиIэжьыгъэп. Зы тхьамафэкIэ Iофыр зызэхэсымыфыкIэ, Володе игъогу зэпабзыщтыгъ. Зэ, тIо раIуагъ сызэрэщысыр, ау уахътэ къысфыхимыхызэ чэщ хъугъэ, сыхьатыр бгъум ыдэжь сычIагъэхьагъ. Пшызэ шъолъыр щыщ бэнэкIо цIэрыIоу, дзюдомкIэ дунэе зэнэкъокъум тихэгъэгукIэ апэрэу чемпион щыхъугъэу, сыд фэдэкIи зэкIэмэ апэ ит Невзоровыр Олимпиадэм къызэрэхагъэзырэр фэсIотагъ.
Апэ сызычIахьэм, зыни зыпи къы­сэмыплъыщтыгъэ Сергей Медуновыр жъоплъы къэхъугъ, гуфаплъэу къысэп­лъыгъ. «Хэт мы Iофыр зэпхыгъэр?», — къысэупчIыгъ. «СССР-м спортымкIэ иминистрэу Сергей Павловыр ары», — сIуагъэ. Сызэрэщысэу Москва теуи, Павловыр къаригъэгъоти, риIуагъ: «Олимпиадэм кIорэ командэм дзюдомкIэ Владимир Невзоровыр хэмыты зы­хъукIэ, Леонид Ильич сыфытеощт, тызэрэзэфыщытыр ошIэ…».
Владимир Невзоровым Олимпиадэр къыхьыгъэ къодыеп, анахь къулай зиIэкIэ агъэнэфагъ. Джащ фэдэмэ Якъубэ бэрэ апхырыкIыгъ, а зэкIэмэ сыд фэдэ псауныгъэ уиIэми, къагъэмахэ, мыхэр къы­зысфеIуатэм апэрэ инфарктыр иIэгъэхагъ… Ары, зи хьаулыеу щыхъурэп дунаим, амал иIэмэ, сыдыми зышъхьарыпIэтыкIымэ нахьышIу, шIу угу ибгъэлъэу, гукъаор къимыгъанэмэ. Ау ари пфэлъэкIын фаеба…
Хъулъфыгъэм ыгу тIупщыгъэу, ыгу етыгъэу зэрэфаеу дунаим щыкIон ыIомэ, апэрэ кIэгъэкъонэу иIэр иунагъу. Мыщ зэгурыIоныгъэ илъымэ, зэкIэ щырэхьат, унагъор рэхьатмэ, уиунэ икIи, ощ фэдэ лIымэ ахахь, ахахьи, уикъэбар дахэу къахэкIыжьи, уиджэныкъо машIо къе­кIолIэжь. Ары Якъубэ зэришIыщтыгъэр. Джаретрэ ежьыррэ унэгъо дахэ зэда­шIагъ, пшъэшъитIу, Аурикэрэ Светэрэ, къафэхъугъ, ахэри унагъо ихьагъэх, пхъорэлъф цIыкIухэри Якъубэ къылъэгъужьыгъэх.
Якъубэ иаужырэ илъэсхэм чэщи мафи имыIэу зы Iофышхо ыуж итыгъ — японмэ я «Кодокан» фэдэу бэнэнымкIэ гупчэ Мыекъуапэ щигъэпсы шIоигъуагъ, ау игъо ифагъэп, арэу щытми, и Ордэунэжъ джы къэлэ пчэгур къегъэдахэ, ежь ыцIэ ехьы, мыщкIэ ректорыгъэу Хъунэго Рэ­щыдэ зи къытенагъэп.
Философием хэт термин «мифологема пути» еIошъ. Ар адыгэм идунэе­еплъыкIэ, изэхашIэ щиз къабз. Сабыир иунэ янэ ышъо щыхэфэ, дунаим къыте­хъо, кушъэ фашIы, лъэтегъэуцом ыуж иунэ къекIы, Iэгум къыдэхьэ, хахъо, ура­мым къытехьэ. ЕтIанэ зеIэтышъ, дэкIы, нэмыкI чIыпIэ макIо, нэмыкI цIыфмэ ахэхьэ, къылъэгъугъэр, акъылэу, губзыгъагъэу зэхишIагъэр къыздехьы­жьышъ, зэгорэм ичIыгу, ичылэ, иунэ къекIолIэжьы, ышIэрэ щыIэмэ, цIыфмэ адегощыжьы. Джащ фэдагъ Якъубэ, ащ ижьау джыри тычIэтэу къысщэхъу, игу­бзыгъагъэ тырэгъуазэ…
Джары сэ непэ тикIэлэегъэджэ кIасэу Кобл Якъубэ фэгъэхьыгъэу къэстхы сшIоигъуагъэр.
Сурэтхэр: унагъом ихъарзынэщ.