ТIопсэ районымкIэ къуаджэу Агуй-Шапсыгъэ дэт еджапIэр къызызэIуахыгъэр илъэс 95-рэ зэрэхъугъэр хагъэунэфыкIынэу, мэфэкIыр адагощынэу хы ШIуцIэ Iушъом Iус адыгэ къуаджэхэмкIэ анахь иным цIыфыбэ къыщызэрэугъоигъагъ.

Къоджэ еджапIэр жъы зэрэхъугъэм емылъытыгъэу, хэхъоныгъэ ышIызэ ыпэкIэ зэрэлъыкIуатэрэр, пэрытхэм ар зэрахалъытэрэр къэIогъэн фае. БэшIагъэу къоджэдэсхэр зыкIэхъопсыхэрэр гурыт еджэпIакIэ афагъэпсыныр ары.
Мы еджапIэм ипащэу, Пшызэ шъо­лъыр физическэ культурэмрэ спортымрэкIэ изаслуженнэ IофышIэу Шъхьэлэхъо Юрэ зэрэлажьэрэр зыплъэгъукIэ моторыр угу къегъэкIы. ИIофшIэн джарэущтэу зэрэгъэпсыгъэр, зэкIэми игъо зэрафифэн фаер щхызэ ащ къеIо.
Агуй-Шапсыгъэ дэт гурыт еджапIэм кIэлэцIыкIуи 132-рэ екIуалIэ. ШIэныгъэ куурэ пIуныгъэ дэгъурэ ахэм зэрарагъэ­гъотырэм Iофыр къыщыуцурэп. АвтобускIэ ахэр еджапIэм ещэлIэгъэнхэм, кIэлэ­еджакIохэм ягъэшхэн, хъызмэтым изехьан гъунэ алъафы. КIэлэегъаджэхэми, еджа­кIохэми, ны-тыхэми, къоджэдэсхэми мэфэкI Iофтхьабзэхэм зафэгъэ­хьазырыгъэнымкIэ къатенагъэ щыIэп.
Урысые Федерацием гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу, Адыгэ Республикэм изаслуженнэ кIэлэегъаджэу Алалэ Сэфэр урысыбзэр, адыгабзэр, литературэр илъэс 61-рэ Агуй-Шапсыгъэ дэт еджапIэм щаригъэхьыгъ.
— КарповкэкIэ заджэщтыгъэхэ тикъуа­джэ Октябрэ революцием ыпэкIи еджапIэ дэтыгъ, — къе­Iуатэ ащ. — Апэрэ кIэлэегъа­джэу ащ Iутыгъэхэр БжьэшIо Юныс Алый ыкъор, Плехотина Екатерина Осип ыпхъур, Долгова Серафима Василий ыпхъур ары. 1914 — 1915-рэ илъэсхэм Волков Алексей Аким ыкъом къоджэ гупчэм щагъэпсыгъэ еджапIэм кIэлэцIыкIухэр щыригъэджагъэх. 1916 —1919-рэ илъэсхэм общественнэ IофышIэу Алалэ Мусэ Пщымафэ ыкъом мы еджапIэм Iоф щишIагъ. КIэлэеджэкIо 42-у ащ щеджэщтыгъэ­хэм пшъэшъэжъыищ ахэтыгъ — Къуаджэ Куако, Тхьагъу­шъэ Тамирхъанрэ Муслъимэтрэ. Ревкомым итхьаматэу Алалэ Мусэ кIэщакIо зэрэфэхъугъэм тетэу къоджэдэсхэм 1925-рэ илъэсым еджэпIакIэ агъэпсынэу рахъу­хьагъ. ШIыхьафхэр зэхащэхэзэ, илъэситIукIэ ар агъэпсыгъ. 1929-рэ илъэ­сым чъэпыогъум и 15-м еджэпIакIэм ипчъэхэр кIэлэцIыкIухэм къафызэIуихыгъагъэх.

Хэгъэгу зэошхом илъэхъан еджапIэм къиныгъоу зэпичыгъэхэм афэгъэхьыгъэ къэбарыбэ ащ ипэщагъэу, краеведэу Натхъо Аслъан къыугъоигъагъ. Агуй- Шапсыгъэ инахьыжъхэм ащыщэу, физикэмкIэ кIэлэегъэджагъэу Нэгъуцу Мурати а лъэхъаным фэгъэхьыгъэу бэ къысфиIотагъэр.
— ЕджапIэм ипащэу Алалэ Юсыф 1939-рэ илъэсым Дзэ Плъыжьым ащэгъагъ, ащ щыфэхыгъ, — игукъэкIыжьхэмкIэ къыздэгощагъ нахьыжъыр. – Псыбэ къыщыхъугъэ, Харьков дэт университетыр къэзыухыгъэ Шъхьэлэхъо (АкIэгъу) Дэхэмилэ 1941-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 1943-м нэс еджапIэм ипэщагъ. 1942-рэ илъэсым еджапIэм изы кIэлъэныкъо тиматросхэр чIэсыгъэх, адрэ лъэныкъом кIэлэцIыкIухэр щеджэщты­гъэх. 1943-рэ илъэсым унэр зэрэщытэу дзэ­кIолIхэм афагъэзэгъагъ, кIэлэцIыкIухэр а лъэхъаным мэщытым щеджэщтыгъэх.
Хэгъэгу зэошхом ыуж классхэм нэбгырабэ арысыгъ, заом ыпкъ къикIыкIэ еджэнхэу амал зимыIэгъэ Iэтахъохэри нахь цIыкIухэри зэдеджэщтыгъэх. А лъэ­хъаным еджапIэм ипэщагъ Хэгъэгу зэошхом хэлэжьэгъэ Богачаров Степан Владимир ыкъор. Илъэси 4 зытешIэм, заом иветеранэу, къуаджэу Къэлэжъ щыщ Кобл Яхья Ибрахьимэ ыкъор а IэнатIэм Iуагъэхьагъ.
КIэлэегъэджагъэхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, хэтэрыкIхэр зыщалэжьыщт чIыпIэхэр зэоуж илъэсхэм еджапIэм иIэ хъугъагъэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэ чъыгхэр мыщ щагъэтIысхьэгъагъэх. 1957-рэ илъэ­сым еджапIэм кабинетыкIэхэр, спортзалыр къыпашIыхьэгъагъэх, шъхьафэу шхапIи агъэпсыгъагъ. Мы еджапIэр къэ­зыухыгъэу, шIэныгъэлэжьэу Тхьагъушъэ Нухьэ ыныбжь илъэс 90-рэ зыщыхъугъэм ехъулIэу 1998-рэ илъэсым ащ ыцIэ еджа­пIэм фаусыгъ.
2005-рэ илъэсым гурыт еджапIэм истатус ащ иIэ хъугъэ. А илъэс дэдэм унашъхьэр зэблахъугъ, джырэ шапхъэхэм адиштэрэ спорт джэгупIи щагъэпсыгъ.
— КIэлэегъэджэ унагъохэм, тиветеранхэм, еджапIэр къэзыухыгъэхэм ягъэ­хъагъэхэм лъэшэу тарэгушхо, — къеIуа­тэ Шъхьэлэхъо Юрэ. — Илъэс зэфэшъхьафхэм тиеджапIэ ипэщагъэх БжьэшIо Юныс Алый ыкъор, Натхъо Индрыс Хьасанэ ыкъор, Алалэ Юсыф ПщыхьакIэ ыкъор, Фиденко Иван Василий ыкъор, Шъхьэлэхъо (АкIэгъу) Дэхэмилэ Мыхьамэт ыпхъур, Малышева Тина Николай ып­хъур, Богачаров Степан Владимир ыкъор, Кобл Яхья Ибрахьимэ ыкъор, Нэгъуцу Дамир Хьахъу ыкъор, Тованчов Степан Павел ыкъор, Ситникова Татьяна Василий ыпхъур, Натхъо Аслъан Къамболэт ыкъор, Черных Иван Иван ыкъор. Коблхэм, Алалэхэм, Нэгъуцухэм, Хъущтхэм, Къуа­джэхэм бэу кIэлэегъаджэхэр къахэкIыгъэх. КIэлэегъэджэ унагъокIэ ахэм уяджэми хъущт. Лъытэныгъэ зыфашIыщтыгъэхэм, илъэсыбэрэ кIэлэцIыкIухэр езыгъэджагъэхэм ащыщых Нэгъуцу Мариет Алый ыпхъур, Къуаджэ Нашхъо Хьачыеф ыпхъур, Хъунэго Минат Хьачыеф ыпхъур, Нэгъуцу Хъаный Мэгужъ ыпхъур, Серкуш Зоя Петр ыпхъур, Къуа­джэ Аюб Тэгъэжъыкъо ыкъор, Нэгъуцу Зулкиф Салихьэ ыпхъур, Шъхьэлэхъо Муслъимэт Бэтчэрые ыпхъур, Къуаджэ Елмыз Ахьмэд ыкъор, Нэгъуцу Елизаветэ Хьарун ыпхъур, Алалэ Сэфэр Юсыф ыкъор, Тыкъо Мэлайчэт Азмэт ыпхъур, Шъхьэлэхъо Минхъан ГъукIэшъао ып­хъур, Нэгъуцу Щамсэт Хъусен ыпхъур, Къуаджэ Хъалид Аюбэ ыкъор, Хъущт Дэхэнэф Къэлэубатэ ыпхъур, Натхъо Людмилэ Аскэр ыпхъур, Поэглис Муслъимэт Мурат ыпхъур ыкIи нэмыкIхэр.
Агуй-Шапсыгъэ дэт еджэпIэ цIыкIур къэзыухыгъэхэм ащыщхэр цIэрыIо хъугъэх. Апэу зыцIэ къеIогъэн фаехэр шIэныгъэлэжьэу, мэкъумэщ шIэныгъэ­хэмкIэ докторэу, профессорэу Тхьагъушъэ Нухь, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Адыгэ къэралыгъо университетым ипрофессорэу, Адыгэ Республикэм наукэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу Малышева Елена Михаил ыпхъур ары. Космонавтикэм ылъэныкъо илъэсыбэрэ щылэжьэгъэ АкIэгъу Руслъан, Урысыем изаслуженнэ кIэлэегъаджэхэу Ребрикова (Нэгъуцу) Тамарэ, Къоджэшъэо Къырымсад, хирург IэпэIасэхэу ШъэотIэхъу Саид, Мэфэгъэл Мурат ыкIи нэмыкIхэм ягъэ­хъагъэхэр Шапсыгъи, фэшъхьаф чIыпIэхэми ащашIэх.
Хэхъоныгъэхэр ышIызэ еджапIэр непэ ыпэкIэ лъэкIуатэ. Нахьыжъхэм яхэбзэшIухэр лъызыгъэкIотэрэ кIэлэегъаджэхэр урысые, край, муниципальнэ зэнэкъокъу­хэм чанэу ахэ­лажьэх. Мы аужырэ илъэс­хэм Агуй-Шапсыгъэ дэт еджапIэр адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ ТIопсэ район базовэ хъугъэ. Ащ ипшъэрылъ шъхьа­Iэхэм ащыщ ныдэлъфыбзэм иIэшIугъэ кIэлэцIыкIухэм зэхашIэныр, лъэпкъ хабзэхэм ахэр адэмыхынхэр.
Гурыт еджапIэу N 15-р къызызэIуа­хыгъэр илъэс 95-рэ зэрэхъугъэмкIэ муниципалитетым ипащэ игуадзэу Ацумыжъ Анатолий, гъэсэныгъэмкIэ район гъэIорышIапIэм ипащэу Екатерина Зайцевар, Ныбыгъу къоджэ псэупIэм ипащэу Нэгъуцу Вадим, Краснодар краим и Хэбзэгъэуцу ЗэIукIэ идепутатэу Александр Джеус иIэпыIэгъоу Сергей Лыжниковыр, Адыгэ Хасэм итхьаматэ игуадзэу Шъхьэ­лэхъо Сэфэр, районым ит гурыт еджапIэхэм япащэхэр, кIэлэ­егъаджэу Iоф зышIагъэхэр, Агуй-Шап­сыгъэ дэт еджапIэр илъэс зэфэшъхьафхэм къэзыухыгъэхэр къэзэрэугъоигъэхэм къафэгушIуагъэх. Къэшъо­кIо ансамблэу «Шъачэ инэфылъэ­хэр» зыфиIорэм икъэшъуакIохэм мэфэкIыр къагъэдэхагъ. Я 15-рэ гурыт еджапIэм икIэлэегъэджэ пэрытхэм, егъэ­джэн IофымкIэ ветеранхэм, еджапIэм ищыIэныгъэ чанэу хэлэжьэрэ унагъохэм ащыщхэм мы мафэм щытхъу, рэзэныгъэ тхылъхэр, шIухьафтынхэр аратыгъэх.
Нэбгырэ мини 2-м ехъу зыдэс Агуй-Шапсыгъэ дэт еджапIэр хэхъоны­гъэу иIэхэм непэ къащыуцурэп, ыпэкIэ зэрэригъэхъущтым ишъыпкъэу пылъ. ГущыIэ фабэу, хъохъоу мы мафэм ащ фаIуа­гъэр бэ. КъыкIэлъыкIорэ мэфэкIыр – иилъэси 100 джырэ шапхъэхэм адиштэрэ унакIэм щыхигъэунэфыкIынэу Iофтхьабзэм къе­кIолIагъэхэр ащ фэлъэIуагъэх. Ар шIухьафтын дэгъу дэдэ зэрэхъущтыгъэм щэч хэлъэп.
Ныбэ Анзор.
Сурэтхэр авторым иех.