Ди къегъэблэгъэныгъэкIэ, редакцэм щыхьэщIащ Къэрэшей-Черкесым и Жылагъуэ палатэм и пашэм и къуэдзэ, жылагъуэ нэIэмкIэ Штабым хэт, дызэрыгушхуэ щIалэ щыпкъэ — Псэун Аслъэн Iэуес и къуэр. Ар тхьэмахуэ псокIэ дунейм щынэхъ ин дыдэу тет космодромым — Байконур щыIауэ къеблэгъэжащ. Абы щIэкIуа хъуамрэ щилъэгъуамрэ къытедгъэпсэлъыхьынуи ди редакцэм и хьэщIэщым къетшэлIащ.

КъызэрыщIэкIамкIэ, Аслъэн зэрыцIыкIу лъандэрэ фIыщэу елъагъу астрономиер, хьэршыр, космонавтикэр, нэ лейкIэ йоплъ ракетэхэр зыщIхэм: инженер-конструкторхэми, борт оборудованэм и инженерхэми, авиамеханикхэми, инженер-ухуакIуэхэми, хьэрш медицинэмкIэ IэщIагъэлIхэми, биологхэми, хьэрш туризмэмкIэ менеджерхэми.
Куэдщ, куэд дыдэщ космонавтикэм и дунейм хиубыдэр, а IэщIагъэ псоми зи гулъытэ етам Iэмал иIэкъым космонавтикэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэри, нобэ ар ипэкIэ зыгъэкIуатэхэри я нэIукIэ, я цIэкIэ ямыцIыхункIэ.
— Аслъэн, Байконурым узэрыщыIам и хъыбар къыщыднэсым, зыппыдмыщIэ хъуакъым. Абы ди хэкуэгъу зэрыкIуам гу лъумытэу укъэнэфынукъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, хуитыныгъэ тхылъ зиIэхэращ космодромым ирагъэхьэр. Уежьэн хуей щIэхъуам щхьэусыгъуэ хэха иIэ?
— Си цIыкIущхьэ лъандэрэ сфIэгъэщIэгъуэнщ хьэршыр, вагъуэхэр. ЗэпыщIэныгъэмкIэ ищхьэ военнэ училищэр къиухри, 2000 гъэм Байконур ­ягъэкIуауэ си ныбжьэгъу щIалэ щолажьэ. Iэджэрэ сригъэблагъэт абы космодромым, ауэ гъуэгур зэрыжыжьэм щхьэкIэ сежьэну таучэл схуэщIтэкъым. Мы гъэмахуэ кIуам езыр ди хэгъуэгум щыхьэщIэну къыщыкIуам къызжиIауэ щытащ фокIадэ мазэм космонавтхэр хьэршым ягъэлъэ­тэну зэрагъэхьэзырыр. Ди деж дыщIэсу телефонкIэ зыгуэрым хуищIри жриIащ: «Си ныбжьэгъу нэкIуэну щытщи, космодромым узэрыдыхьэ тхылъым хуэдэ хузэгъэпэщ».
— АтIэ, дауэ къыпщыхъуа гъуэгур? Сыт хуэдэ транспорт узэрыкIуар Къэзахъстаным?
— Шэчыншэу, абы кIуэным зэман куэд ехь, гъуэгури шэчыгъуафIэкъым. ЯпэщIыкIэ машинэкIэ Астрахань нэгъунэ сыкIуащ, итIанэ абы километрищэкIэ пэжыжьэ Атырау къэзахъ къалэм сунэтIащ. Абдежым мафIэгум ситIысхьэри сыхьэт 17-кIэ сынэсащ Тюратам гъущIгъуэгу станцым. Си ныбжьэгъур станцым къыщызэжьэххэт. ХьэщIэ лъапIэ хуэдэ гулъытэ къысхуищIащ, тхьэмахуэкIэ сызыщIэсыну хьэщIэщри зэуэ къысхуиубыдащ.
Адрей махуэм сришажьэри къалэр нэIуасэ къысхуищIащ. Езы къалэр ин­къым, Совет Союзыр лъэлъэжу космодромыр зэрыщIыхьа щIыгур Къэзахъстаным ей хъуа щхьэкIэ, нобэр къыздэсым абы Iуэху щызыщIэр ди щIэныгъэрылажьэхэращ. Къэзахъхэми хьэршыр къахутэ, ауэ куэд щIакъым зэрыщIадзэрэ.
— Космодромым и лэжьыгъэр зэрыгъэпсам теухуауэ сыт къы­д­жепIэфын гъэщIэгъуэну?
— Къалэм КПП-мкIэ укъыдожри, километр 15-20 хуэдизкIэ губгъуэ ин къызэпыбупщIурэ космодромым унос. Ухуэныгъэ зыбжанэм уахуозэ: «Союз», «Прогресс», «Протон», «Зенит», «Энергие» жыхуиIэ ракетэхэм я телъэтыкIыпIэхэм. Ракетэ пкъыгъуэхэр Урысейм щащIурэ мафIэгукIэ Байконурым яшэ, абдеж инженерхэм щызэпкъралъхьэ. Ракетэр хьэзыр зэрыхъуу, лъэтэным махуищ фIэкI къэмынэжауэ, ар здызэхуахьэса ангарым и куэбжэшхуэмкIэ къыщIаш, гъущI гъуэгум тетрэ зэфIэгъэ­увауэ телъэтыкIыпIэм нэс ирашалIэ. А махуищым и кIуэцIым ракетэм кIэлъоплъ, зэрылъэтэнум хуэдэу ягъэхьэзыр, гъэсын иракIэ.
Ракетэ щIэтыпIэм къызэрыщIашыр дагъэлъагъун папщIэ пщэдджыжь нэмэзым дыкъагъэтэджащ, иджыри сыхьэтыр 6:00 мыхъуауэ. Абы еплъыну некIуэлIат нэрыбгэ бжанэ. Мызыгъуэгум лъэтахэм яхэтащ ди къэралым и космонавтитIрэ Америкэм и Штат Зэгуэтхэм щыщ зы астронавтрэ.
ЦIыху Iувым сащыхэплъам, я нэIукIэ къэсцIыхужат япэм телевизоркIэ слъэгъуа космонавт гуэрхэр. Псалъэм и жыIэгъуэкIэ, Урысей Федерацэм и ЛIыхъужь, хьэршым щэнейрэ лъэта Артемьев Олег къыщыслъагъум, сыбгъэ­дыхьэри селъэIуащ дызэгъусэу сурэт зытетхыну. «Сэ Къэрэшей-Черкесым сыщыщщ. Ди лъахэгъухэм фIэхъус япхмэ, я гуапэ хъунут» щыжесIэм, республикэм видео-хъуэхъукIэ закъыхуигъэзащ. Артемьевым къызжиIащ хьэршым здиша къэрал ныпхэм Къэрэшей-Черкесым ейр зэрахэтар. Сызыхуэза космонавтхэм ящыщщ гъатхэ кIуам хьэршым щыIа белорус космонавт Василевская Маринэ.
— Гагарин япэ дыдэу здытелъэтыкIар плъагъун плъэкIа?
— Зы гупыфI дызэрыгъэхъури «Гагаринский старт» жыхуаIэ утыкум декIуэ­лIащ. Ар лэжьэжкъым 2019 лъандэрэ, ауэ и гъунэгъуу щыт унэ зэтетхэр зэрыщытщ. Гагарин, Терешковэ, Титов… Мис апхуэдэ космонавт цIэрыIуэхэм яжь зыщIихуа ухуэныгъэхэщ ахэр зэрыщыту. Командэхэр здагъэхьэзыр пунктми, конструктор Королев Сергей зыщIэсам дехащ. Гагарин абдеж псэупIэу иIа сэмэн унэжь цIыкIум дыщыщIашам — зэрылъа гъуэлъыпIэр нобэ Iуахам хуэдэт, и къулыкъу фащэми и фэм зимыхъуэжауэ, зыкъришу фIэдзапIэм ­фIэлът. А унэм пэжыжьэтэкъым Байконур космодромым и музейр.
ФокIадэм и 11-м и пщыхьэщхьэрати ракетэр щылъэтэнур, шэджагъуэ нэужьу дыдэжащ «Буран» хьэрш кхъухьыр здытелъэтыкIауэ щыта щIыпIэри зэдгъэлъа­гъуну. НэгузыужькIэ дрикъуауэ, ракетэм и лъэтэгъуэри къэсауэ къыщыдгъэзэжам, дакъыхэхутэжащ космонавтхэр езыгъэ­жьэну къызэхуэсауэ зэхэт цIыху мин бжыгъэм, зэи ди нэгу щIэмыкIа, тхьэмахуэ хъуауэ дызэжьэ къэхъугъэ телъы­джэр щыщIидзэнур къытхунэгъэсыжтэкъым…

— Ракетэр зэрылъатэм еплъыну къызэхуэсахэр гъунэгъуу ирамыгъэкIуалIэу къыщIэкIынщ телъэтыкIыпIэм…
— Жыжьэ уIуагъэкI, шынагъуэнша­гъэр къызэгъэпэщауэ щытыныр нэхъапэщи. Телевиденэри, уэрэджыIэхэри, театрым хэтхэри кърагъэблэгъащ а пщыхьэщхьэм. КIыфIым ухэту ракетэр зэрытелъэтыкIым укIэлъыплъыныр апхуэдизу къызэрымыкIуэщи, уи пIэ уожыхь зыри жумыIэфу. «Зажигание», «Пуск» жаIа нэужь, зеIэтри, хуэмурэ и хуабжьагъым хигъахъуэурэ, бгъунжу долъэтей, мафIэ къыкIэщIихур мащIэ-мащIэу плъагъуу, уэгум йобзэхыкI.
Орбитэм ракетэр секунд 600-кIэ нос. АпщIондэхун, и щIагъым щытхэм космонавтхэр микрофонкIэ къапыщIащ, лъэпощхьэпо гуэр яIэмэ къэпсалъэурэ къыжраIэ. ЦIыхухэр апхуэдизу гуфIауэ я Iэгуауэр зэпычтэкъым, «а иджыпсту дызыбгъэдэтар хьэршым нэсагъэххэщ» жаIэт ягъэщIагъуэу.
— Зэман дапщэкIэ щыIэну хьэршым вгъэлъэта космонавт­хэр, ущыгъуазэ?
— Хэти зэрищIэщи, МКС-м и лэжьыгъэр зэи къэувыIэкъым. Зымахуэ «Союз МС-26» ракетэмкIэ лъэта космонавтхэр илъэс ныкъуэщ абы зэрыщыIэнур. ХьэршырыкIуэ станцым иужьрей мазихым плъыру тесахэм къагъэзэжынущи загъэ­псэхунущ — мыдрейхэр абыхэм я пIэ иувэнущ. Урысей Федерацэм щыщу лъэтащ командир Овчинин Алексейрэ бортинженер Вагнер Иванрэ.
— Сыт хуэдэ гугъэ къыпхуэушар Къэзахъстаным укъикIыжа нэужь, плъэгъуар плъэ­гъуауэ?
— Сэ сызыпэщIэхуа, сызэпсэлъа космонавтхэр, къызэрысщыхъумкIэ, цIыху гуащIафIэхэщ, гу къабзэхэщ. Ахэр космонавту къыщыхахым я щIэныгъэми еплъащ, я узыншагъэри щIаплъыкIащ. Дэгъуэт си щIэблэр Байконур сшэфамэ, къэралыр зэрыгушхуэ космонавтхэр язгъэлъагъуфамэ…
— Тхьэм нэрылъагъу ищI!
Епсэлъар ЛЫХЬ Тимурщ.