Унагъом и Илъэсэу икIырэм шэн-хэбзэ шIа­гъоу тиунагъохэм ахэлъхэм ягугъу тигъэ­шIыгъ. Адыгэ унэгъо пчъагъэхэм якъэбар, ятарихъ гъэзет нэкIубгъохэм къащы­хэтыутыгъ, тызэригъэплъыжьыгъ. БэшIагъэу тшIэрэ шап­хъэхэм арыгъозэрэ адыгэ унагъор непэрэ дунаим зэрэдиштэрэм, шэн-­хабзэхэр зэрэ­лъыдгъэкIуатэхэрэм татегу­щыIагъ. Зэфэдэ къахэмыкIэу, унагъо пэпчъ икъэбар гъэшIэ­гъон. Адыгэм ылъапсэ зэрэ­пытэм ащ урегъэ­гупшысэ, гъэсэпэтхыдэ хэлъ.

— Илъэсибл сыхъугъэу гурыт еджапIэм сычIэхьагъ, илъэс 19-м я 11-рэ классыр къэ-
сыу­хыгъ, илъэс 24-рэ сыныбжьыгъ лIакIом сыкъызыхахьэм. Сэнэ­хьатым сыфеджи
Iоф сшIэ­нэу езгъэжьагъэу сыдэкIуагъ, — ащ фэдэ гущы­IэхэмкIэ Хьа­къуй Мэ­лайчэт иунэгъо къэбар къытфиIотэнэу ыублагъ.
Сятэжъ пIашъэм ыпхъоу, ся­тэкIэ сятэжъ ышыпхъоу Хьакъуй (Мырзэ) Мэлайчэт дэжь сызщыкIуагъэхэм ащыщ Хьа­къуй лIакъоу илъэс 50-м къехъоу зыхэсым икъэбар къезгъэIуатэ сшIоигъоу сиупчIэхэр фэзгъэзагъэх. Мэлайчэт Адыгэ Респуб­ликэм изаслуженнэ артистэу Хьакъуй Анзаур ян. Iахьыл-благъэхэр зыпштэрэм, ар анахь сикIасэхэм, гукIэ къыспэбла­гъэхэм ащыщ. «Татэ ипшъа­шъэр» къытенагъэу Мырзэхэм зэряпхъур тицIыкIугъом щегъэ­жьагъэу тшIэщтыгъэ, сятэжъ пIа­шъэ фэдэкъабзэу, ар лъэ­псэ унэм къызыкIокIэ къорэлъф-­пхъорэлъф цIыкIухэмкIэ тыгушIощтыгъ. Илъэсхэр тешIэжьыгъэу дэсшIыгъэ зэдэгущыIэгъум ся­тэжъ ышыпхъу ежь фэгъэхьыгъэу сымышIэщтыгъэ лъэны­къохэр къыхигъэщыгъэх.
— Пщырэ гуащэрэ уиIагъэха?
— Пщыпхъур сихъоигъ, нэбгырэ 15 хъущтыгъэх. Пщыкъо сиIагъ, сипщ ыш мы щагум дэсыгъ. Щагур инышхоу, джы зэрэиным нахь инэу, сипщырэ ащ ышырэ щагур зэпымыутыгъэу дэсыщтыгъэх. Сипщ сы­къыхиубытэжьыгъэп, 1959-рэ илъэсым ащ идунай ыхъожьыгъ.
— Пщыкъуйхьаблэ ана­хьыбэу дэсхэр Хьакъуй­хэмрэ Шэуджэнхэмрэ. Сыда ащ фэдэу зыкIэ­хъугъэр?
— Хьакъуйхэр лIэкъолъэшыгъэх. Хьакъуй Алый ары сэ сишъхьэгъусэ, тиунагъо зытекIыгъэр. 1971-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 21-м сишъхьэгъусэу Рэмэзан сыкъыдэкIуагъ. Ежь илъэс 26-рэ ыныбжьыгъ, якIэлэ зэкъуагъ. Сипщ щэ къыщагъ, сипщыпхъумэ къызэраIотэжьырэмкIэ. Ащ шыпхъуитф ыкIи пхъуитф иIагъ. Сипщ ышэу щагум дэсым — пхъуитфырэ зы къорэ. Пшъэшъэ 15-р мы щагум къыщыхъугъ Хьакъуйхэм яехэу. Сипщ ышыпхъумэ язырэм­рэ ыпхъу нахьыжърэ ахэзынэу хъугъэх, дунаим ехыжьыгъэх. ТIури Едэпсыкъое нысагъэх. Зым — пшъашъэ, ятIонэрэм — пшъашъэрэ кIалэрэ къакIэныгъагъэх. Къагъэкощыжьыгъэ едэпсыкъуаехэм ащыщыгъэх. Адрэхэр зэкIэ псаугъэх. Къа­кIэныгъэхэри къытхэхьэх ыкIи тахэхьэ джы къызнэсыгъэм. По­мидорыр зыIутхыжьырэ ужым сипщ ышыпхъухэр къакIохэти, ахэр илъэс 80-м къехъужьы­гъэхэу щытыгъэх, сишъхьэгъусэ шэкI пыупкIыгъэхэр щыхьагъэхэу шIухьафтынэу аритыщтыгъ. Ахэм унагъохэр яIагъэх Гъобэкъуае, Хьалъэкъуае, Казазовым, Яблоновскэм адэсыгъэх, щымыIэжь ятэшыпхъум ипшъэшъэ закъо Хьатикъуае щыпсэущтыгъ. Ахэр ыкIи ышыпхъухэр Рэмэзанэ къыщэхэти, тхьамафэрэ щысыщтыгъэх. Сишъхьэгъусэ шъоу кIищыщтыгъ. Джа шэкI щыхьагъэхэм шъоур ягъусэу шIухьафтынэу афигощыщтыгъ. Бэлахьэу агъэпхъущтыгъэх. Сэ сыкъыз­хэхьэгъэ унагъом джащ фэдэ хабзэ илъыгъ.
— О кIэлищ лIакъом ­къыхэбгъэхъуагъ. Уипщ ышэу щагум дэсыгъэм ыкъо сабыйхэр иIагъэ­хэба?
— Сипщ ыш икIалэ кIэлэ­егъэджэ институтыр Мыекъуапэ къыщиухи, Щынджые Iоф ышIэ­нэу агъэкIогъагъ. Хьакъуй Гъэзэуат, о уятэу Мырзэ Дзэпщи сшыпхъоу Минсури ригъэджагъэх. ИлъэсипшIырэ Щынджые гурыт еджапIэм Iутыгъ, ЕмтIылъмэ япхъу шъхьэгъусэу фэхъугъагъ. Ау ныбжьыкIэу, илъэс 35-рэ нахь ымыныбжьэу бзы­лъфыгъэр дунаим ехыжьыгъ. Пшъэшъэжъыерэ кIэлитIурэ зэ­дыряIагъ. Сэ унагъом сы­къызехьэм тIоу зэпыутыгъэу, тенэчышъхьэ телъэу унэ щагум дэтыгъ. Къакъыр-чэтэщхэм бгъэ­нышъхьэхэр ателъыгъэх. Сипщ ышыпхъухэр «а нысэ» аIозэ къысаджэщтыгъэх. Ахэм уна­гъом икъэбар мыщ фэдэу къыс­фаIуатэщтыгъ:
— Унагъоу укъызэрыхьагъэм нахь бай мы чылэм дэсыгъэп. 1917 — 1918-рэ илъэсхэм кулакхэу алъытэхи, шы, псыцу Iэхъогъухэу шъхьэ 50 — 100-м къехъу зыхэтыгъэхэр, чэмхэри мэлхэри аIахыгъэх. ЧIыгухэр аIыгъыгъэх. А зэпстэур язы­гъашIэщтыгъэр сишъхьэгъусэ ятэжъэу Хьакъуй Мышъэост. ЛIакъор лъызыгъэкIотагъэхэр ыкъохэу мыщ дэсыгъэ зэшитIоу Алыйрэ Юсыфрэ. Пхъуитфыр дэкIуагъэу, кIалэхэри яIэу щытыгъэх. Ахэр зэкIэ игъэкIотыгъэу стхыгъэу сиIэх, кIа­лэмэ лIэкъо тарихъыр къафэ­нэнба…
— Ащыгъум лIэкъо тарихъыр оухъумэба, Хьа­къуйхэм къакIэхъухьэрэ лIэужмэ анэсыжьынэу.
— ПшIэнэу уфаемэ, Замир, ПчыхьалIыкъуае щыщэу ХъокIо Сарэ Якъубэ ыпхъум Щынджые еджапIэм я 5-рэ классым щегъэжьагъэу я 11-м нэс урысыбзэмкIэ тыщыригъэджагъ. Ар къысщытхъущтыгъ. ХьисапымкIэ «таблица умножения» зыфа­Iорэр зэсымыгъэшIэшъузэ еджа­пIэр къэсыухыгъ. Сипхъорэлъф цIыкIухэм мыскъар сашIы. Тфым сызыблэкIыкIэ, сыхэукъоу къе­сэгъажьэ, — Мэлайчэт ишъыпкъэу къеIуатэ, ау тэ, щысы­гъэхэмкIэ, тигъэщхыгъ. СикIэлэегъаджэу Сара Якубовнам «Москва кIори журналистикэмкIэ институтым щедж» къысиIогъагъ. Щынджые тхылъеджапIэм тхылъэу чIэлъхэм янахьыбэр сыджыгъагъэ. Непэ къызнэсыгъэм тхылъымрэ нэгъунджэмрэ сиIэдэжьых. СикIалэ Анзаур тхылъ­хэр къысфехьых, ахэм сяджэ, сызэджагъэми сшIогъэшIэгъонэу етIани сяджэжьэу мэхъу.
— Адэ, сыдэущтэу цIи­тIу уиIэнэу хъугъа? — сятэжъ ышыпхъу дасшIэрэ къэбарыр нахь игъэкIотыгъэу къезгъэ­Iотэнэу сыфэягъ.
— Сыкъызэхъум, сятэ Советым кIуагъэ саригъэтхынэу. Бэгугъэмэ яехэу зэш-зэшып­хъухэм ащ Iоф щашIэщтыгъ. Сятэу Мырзэ Сахьидэ цIэтедзэу Ефэд раIощтыгъ. Бзылъфыгъэу чIэсыр къеупчIыгъ: «А Ефэд, сыд пшъашъэм фэшъуусыгъ?» Сятэ джэуап ритыжьыгъ: «Мэлайчэт фаусыгъ». Мырзэхэр ары сфэзыусыгъэр. А бзылъфыгъэм ипшъэшъэ цIыкIоу къыгосыгъэм къыIуагъ: «Мам, Мэлайчэтыр Iае, Сар Iуи тхы». Сятэ а цIэр ыгу рихьи, «пшъэшъэжъые цIыкIум къыIуагъэр тхы» ыIуи, бзылъфыгъэм унашъо фишIыгъ. Ау МэлайчэткIэ сицIыкIугъом къысэджагъэх. Джащ тетэу я 8-рэ классыр къэсыухыгъ. СыкъызэрэхъугъэмкIэ свиде­тельст­вэр къэсхьынэу классрукым къызысиIокIэ, еджапIэм ар сэ­­хьы, къызызэдихыкIэ, СарэкIэ сыдэтхагъэу елъэгъу. Шышъхьэ­Iум и 10-м, 1947-рэ илъэсым сыкъэхъугъ, свидетельствэр шы­шъхьэIум и 24-м, 1947-рэ илъэсым къыратхыкIыгъагъ. Ау ащ зэрэдэтхагъэм фэдэу Са­рэкIэ къысэджагъэхэп. Мэлайчэтэу сыкъэнэжьыгъ ыкIи я 11-рэ классыр ащ тетэу къэ­сыухыгъ, аттестатым СарэкIэ сыдэтхагъ. Ау а цIэр сэ сыгу ыштагъэп. Мэлайчэтыр сыгу рехьы, сикIас. Сянэрэ сятэрэ зызэхэкIыжьхэми сятэ дэжь, тучан иIагъэба, ренэу сыкIощтыгъ, тучаным сыдычIэсыныр сикIэсагъ. Щэджагъо зыхъукIэ сыдэкIожьыти, сыдашхэти, щэ­джэгъо чъые къыдэсшIыти, пчы­хьэ нэс ыдэжь сыщыIэуи хъущтыгъ.
— Проектэу «лъапсэр» Щынджые щытырахы зэхъум Мырзэмэ адэжь къыщыпIогъагъ ар — уфае зыхъукIэ, у Мырзэ Мэлайчэт, уфае хъумэ — у Хьакъуй Сар! — тызэрэгъэщхыгъ.
— Инэм поликлиникэм къыщезгъажьи илъэс 40-рэ Iоф сшIагъэ. Рэмэзанэ сызыдакIом, мыдкIэ зыкъязгъэщэжьыгъ. Ащыгъум зы районэу тыщы­тыгъ. Пэнэжьыкъое сымэджэщым Iоф сэшIэфэ сыIутыгъ. СызэрашIэщтыгъэр Мырзэ Мэлайчэт. ЕтIанэ район гъэзетым сыкъырагъэхьагъ. Панэкъо Фатимэ поликлиникэм къакIуи, Iоф щы­зышIэхэрэм сурэтхэр атырихи, сэри сахэтэу, «Мырзэ Мэлайчэт Сахьидэ ыпхъур» ыIуи гъэзетым сыкъыригъэхьагъ. Пщы­къуйхьаблэмэ «забастовкэ къа­Iэтыгъ», «сыда у Мырз, сыда у Мэлайчэт?» аIуи. Хьакъуй Са­рэба сызэрашIэрэр?!
Ащ нахь гъэшIэгъон къэсIощтыр. Рэмэзанэ сыкъыдэкIон зэхъум Iэужэу къыситыгъагъ ипартийнэ билет. Сэри сипаспорт естыгъагъ. Рэмэзанэ ятэ­шым инысэ ицыхьэшIэгъугъ, ишъэфэгъугъ. Ащ дэжь макIошъ, реIо: «Тыгъэгъазэм и 25-м къэсщэщт». Сэ сыкъэмысызэ сцIэ къэсыгъ. Сыкъызхэхьагъэ­хэр СарэкIэ къысаджэх, сэ реакцие сиIэп. Илъэс 24-м Са­рэкIэ къысэджагъэхэп, сы Са­рэмэ сэшIа сэ? — Мэлайчэт икъэбар къэIотакIэ сигъатхъэу сыкIэрыс. — Сыдэгу ашIошIыщтыгъэн фае. Сишъхьэгъусэ ятэ дунаир зехъожьым, илъэсибгъу ныIэп ежь ыныбжьыгъэр. Я 8-рэ классыр къызеухым, илъэс 15 — 16 нахь ымыныбжьэу колхозым Iоф щишIэнэу хэхьэгъагъ. Ащ ыуж гъомылэпхъэшI комбинатым Iухьэгъагъ. Ащ Iутызэ пенсием кIуагъэ. Идунай зехъожьым илъэс 65-рэ ныIэп ыныбжьыгъэр. Сипщ ышы­пхъу­хэр, ыпхъухэр къызищэхэкIэ, ахэр нахь ныбжьыкIагъэх, ­илъэс 50 фэдиз аныбжьыгъэх. Очэ­пщые, Тэуе, Аскъэлае адэсыгъэх ащыдэкIуагъэхэу, зыр сэ къыздисыгъ, ятфэнэрэр, къызэрэсIуагъэу, ныбжьыкIэу идунай ыхъожьыгъагъ. «ТитхьамыкIэгъум укъытихьылIагъ, уних зэхэтыр зэхакъути, былымэу ти­Iагъэхэр ттырахыхи, хъулъфыгъэхэр дащыхи тыкъагъэнагъ», — ары пщыпхъумэ ренэу къысаIощтыгъэр.

Хьакъуй Мышъэострэ икъуитIурэ джащ фэдэу дащыгъагъэх. Ахъщэ бэу аIыгъыгъэти, ухъумакIоу къалъыплъэщтыгъэхэм ащыщ къуалъхьэ фашIи, Казахстан нэсыгъэхэу къагъэзэжьын алъэкIыгъ. Мэлайчэт ипщып­хъумэ къызэрэфаIотэжьыгъэмкIэ, а охътэ къиным чылэм дэсхэм картоф, коц къара­тызэ, IэпыIэгъу къафэхъугъэх, унагъор гъаблэм хащыжьыгъ. Мышъэост илъэси 114-рэ къыгъэшIагъэу къаIотэжьы, ау ыкъо­хэр, ежь фэдэу бэгъашIэу хъугъэхэп. Юсыф илъэс 90-рэ фэ­диз къыгъэшIагъэми, Алый илъэс 60-м къехъугъэп. Мэ­лайчэт ипщ 1958-рэ, ипщыкъо 1977-рэ илъэсхэм ядунай ахъо­жьыгъ.
— Сипщ щэ къыщагъ сIуа­гъэба. Апэ къызещэм шъэо­жъыерэ пшъэшъэжъыерэ иIэу, ящэнэрэ сабыир къызыфэхъум, ари пшъэшъагъэ, шъузыр хъу­шъэным илIыкIыгъ, — къыпе­дзэжьы лIэкъо тарихъым Мэ­лайчэт, — а пшъэшъэ цIыкIоу зянэ къэзымылъэгъужьыгъэр ары тэ къытхэнагъэу тиунэ къыддисыгъэр, илъэс 90-рэ къыгъэшIагъ. Ащ Хьакъуй Тыркухъан ыцIа­гъэр, колхозым Iоф щишIагъ, къылэжьырэр зэкIэ къытитыщтыгъ. Едэпсыкъое нысэ хъугъагъэ, ау ишъхьэгъусэ ешъоу къычIэкIи, къикIыжьы­гъагъ. Бзылъфыгъэ дахэу, нэш­хъуан­тIэу щытыгъ сипщыпхъу.
ЯтIонэрэ шъузыр Шэбэнэ­хьаблэ псычIэгъ хъугъэ чылагъохэм ащыщ, сипщ къырищыгъагъ. Пшъэшъищ къафэхъу­гъагъ. Зыр Тэуе, Янэкъомэ яны­сэ хъугъагъэ, ятIонэрэр Очэ­пщые, Кушъумэ янысагъ, ящэнэрэр Едэпсыкъуае ащэ­гъагъ. Аужырэр ары кIэлэцIыкIуищ къызкIэныгъагъэр. Пшъэ­шъищыри къэхъухи дэкIуагъэх. Сэ сигуащэ чылэм щыщыгъ, Шэуджэнмэ япхъугъ. Сипщ а бзылъфыгъэр къещэ ыкIи шъэо­жъые къафэхъу, ар сишъхьэ­гъус ары. КIалэр къэхъуфэ шъузитIури унэм зэдисыгъэх. Ау 1959-рэ илъэсым Алый ишъхьэгъусэу пшъэшъищым янагъэм идунай ыхъожьыгъ. Гуащэр, пщыпхъур, Рэмэзан аIоу къызэдинэгъагъэх сэ сакъызыхахьэм.
Мэлайчэт тхьамэфитIу джэгу фашIыгъагъэу къыIотэжьыгъ. Пщыпхъухэр чылэгъо зэфэ­шъхьафэу зыщынысэхэм къарыкIыхэзэ пщынаохэри, къэ­шъуакIохэри ягъусэхэу пчыхьэ къэс къакIощтыгъэх, джэгур агъэджэгущтыгъ. Ащ фэдэ ха­бзэ ащыгъум ахэлъыгъ. Пщым ар къылъэгъужьыгъэп нахь мышIэми, ишъэогъоу Мыгухэм ащыщэу ЛIымафэкъокIэ заджэщтыгъэхэм осыетэу фишIыгъагъэр ыгъэцэкIэжьыгъ — нысэу къащагъэм пщым ычIыпIэкIэ лъэхэхьагъ, шIухьафтынхэр фишIыгъэх.
— Адыгэ унагъоу тыщытыгъ: жъыр — жъэу, кIэр — кIэу. А лъэхъаным адыгэгъэшхо зэра­хьэщтыгъ. КIэлэцIыкIухэр цIыкIухэми, сыгъой-щаеми емылъы­тыгъэу, Рэмэзан ышыпхъухэм алъыкIощтыгъ, къыщэщтыгъэх, тадэжь исыщтыгъэх. СикIэлэ нахьыжъэу Славик илъэс 50-м ит, Анзаур — 47-рэ, Ислъам — 42-рэ аныбжь. Ащ фэдиз тешIэжьыгъ мы къэсIуатэхэрэм, ар бэба… Сигуащи, сипщы-­
пхъоу къыздисыгъэри мыхэм анэ атеплъэхъукIын алъэкIыщтыгъэп. КIалэхэр апIугъэх. Сэ пчэдыжьым автобусым ситIыс­хьэти, Пэнэжьыкъое сымэджэщым сыкIощтыгъ, медсестрау Iоф сшIэщтыгъ. Пчыхьэм сы­къэкIожьыфэ кIалэхэр ахэм аIы­гъыгъэх чIымрэ уашъомрэ анамыгъэсэу. Сигуащэ илъэс 90-рэ къыгъэшIагъ. 1993-рэ илъэ­сым идунай ыхъожьыгъ. Сипщыпхъуи ащ фэдиз къыгъэ­шIагъ. ШIу слъэгъугъэх, сэри шIу салъэгъугъ, тызэдыщыIагъ, унэмкIи, хатэмкIи IофшIэнэу щыIэр зэкIэ зэдатшIэщтыгъ.
— УикIалэхэм унэгъо хабзэр лъагъэкIуата адэ?
— Мыхэм егъашIэм сащытхъугъэп сэ, сыгу римыхьын горэхэри къахэфагъэх ыкIи къарыкIуагъ, ау сафэраз. «Пшъэшъэжъые уиIэп» заIокIэ, «сикIалэхэм сагъэнэтIупцIагъэп» ясэIожьы. Дэгъоу еджагъэх, чэщым псы сешъонэу сыкъызытэджыкIэ, унэм къыздис кIалэр — Ислъам къэтэджы, «Сыд, мам, зыгорэм уегъэгумэкIа?» еIо. Насып яIэнэу ары сызыфаер, сызфэгумэкIырэр. Ахэр бэу гъэшIуагъэу къэхъугъэх. IофышIэ сыкIо зыхъукIэ къыс­лъыгъыщтыгъэх, мыгъынхэм пае «джэгуалъэ къышъуфэсхьыщт» сIощтыгъ ыкIи зэ нэмыIэми згъэпцIагъэхэп, зыгорэ къафэсымыщэфэу хъущтыгъэп, ащ фэдизи ахэм аосагъэп а уахътэм. Е IэшIу-IушIу горэ къа­фэсхьыщтыгъ згъэгушIожьыхэ сшIоигъоу. Сигуащэрэ сипщыпхъурэ лъэшэу къыздеIагъэх, сафэраз.
— НымкIэ сыд анахь мэхьанэ зиIэр?
— ЦIыкIуми иными, кIалэр бгъапцIэ хъущтэп. ЯпIорэр бгъэ­цэкIэжьын фае. Ахъщэу къэд­лэжьырэр зэкIэ тикIалэмэ
ядгъэгъэтIылъыщтыгъ, зыпари ашIо­тыушъэфыгъэп, тицыхьэшIэгъугъэх. Россием чыжьэу тыкIо­щтыгъ. Казань, Москва, Минскэ, Горькэм пчъагъэрэ тыкIуагъ, хэтэрыкIхэр тщагъэх. ЗэкIэри ащ фэдэу псэущтыгъэх. Тылэ­жьагъ, къэдлэжьырэм уасэ иIагъ. Яттырэр рагъэкъущтыгъ еджэфэхэ. ШъыпкъагъэкIэ тызэхэтыгъ. Джащ фэдэу кIалэхэр тпIугъэх.
— УнасыпышIоу зыо­лъытэжьа?
— «Остыгъэ пIыгъэу улъы­хъугъэкIи ащ фэдэ бгъотынэп» зыфаIохэрэм афэдагъ сишъхьэгъусэ. Илъэс 13 хъугъэ зыщымыIэжьыр, зэрэчылэу игугъу шIукIэ джынэс ашIы. Ятэшы­пхъумэ, ышыпхъумэ хэбзэшхокIэ адэзекIощтыгъ. Къин тлъэгъугъэ, тылэжьагъ, унагъо зэдэтшIагъ, тэщ фэдэмэ ауж тыкъимынэ тшIоигъуагъ, илъэс 40-рэ тызэдэпсэугъ ыкIи зэ нэмыIэми тызэфэхьарамыгъэп.
СынасыпышIу адэ…
Тэу Замир.