Наркотикхэм ыкIи шъон пытэхэм апыщагъэхэм ягумэкIыгъохэм, ахэр зыгъэфедэхэрэм япсауныгъэ ыкIи ящыIэныгъэ зэщыкъуагъэ зэрэхъурэм, ахэм афэдэхэм япчъагъэ къыщыгъэкIэгъэным фэшI IофшIэнэу республикэм щызэрахьэрэм афэгъэ­хьы­гъэу гущыIэгъу ты­фэхъугъ Адыгэ респуб­ликэ наркологие диспансерым иврач шъхьаIэу Хьашъэ Заур.

щ къызэриIуагъэмкIэ, 2024-рэ илъэсым имэзи 9-у пыкIы­гъэм ехъулIэу наркологие учетым хэтыр нэбгырэ 5294-рэ. Наркоманхэр нэбгырэ 468-рэ мэхъу, ныбжьыкIэхэр ыкIи Iэтахъохэр ахэмытэу. Зэрарышхо къэзытырэ шъоныр къызфагъэфедагъэу нэбгырэ 724-рэ агъэунэфыгъ. Ахэм Iэтэхъо нэбгыри 5 ахэт. ЗэунэхъулIэхэрэ наркотикхэр зыуплъэкIугъэ нэбгырэ 534-рэ къыхагъэщыгъ, ахэм ащыщэу 3-р Iэтахъох.
— Сызипэщэ сымэджэщыр уз гъэнэфагъэхэм яIэзэгъэным фы­тегъэпсыхьагъ. Шъон пытэхэм, наркотикхэм апыщагъэхэм якъы­хэгъэщын, ягъэхъужьын ары ты­зыдэлажьэрэр. Сыд фэдэрэ епхыгъэныгъи («зависимость» зыфаIорэр), шъон пытэхэр е наркотикхэр арыми, узкIэ алъы­тэ. Ау мы узым икъежьэгъум псынкIэу, ар хэмыгъэужъыны­хьэу уеIазэмэ, нахь гъэхъужьыгъошIу хъущт. Гукъау нахь мы­шIэми, бэрэ къыхэкIы укIытэм нахь хэмылъэу цIыфым наркологым зыщидзыеу, ащ къы­хэкIэуи узыр хигъэужъыныхьэу. Ащ фэдэ уз зиIэхэм нахь псын­кIэу зыкъытфагъазэ къэс ежьхэмкIэ нахьышIу, наркологыр ары мыщ иIэзэгъур. Мы аужырэ уахътэм хэпшIыкIэу медицинэр ыпэкIэ лъыкIотагъ, уз зэфэшъхьафхэм ягъэхъужьынкIэ Iэзэгъу уцхэр мымакIэу къаугупшысыгъэх. Арэу щытми, зы уцкIэ е уцитIукIэ цIыфыр бгъэхъужьын плъэкIыщтэп. КъэралыгъомкIи, общест­вэмкIи мыр гумэкIыгъоу щыт. Узым тызэреIазэрэм нэмыкIэу, цIыфым псэукIэ тэрэз иIэу щыIэны­гъэм зэрэхэдгъэгъо­зэжьыщтым тыпылъ, — еIо Заур.
Врач шъхьаIэм къы­зэриIуагъэмкIэ, мы аужырэ илъэси­пшIым наркологие диспансерым иучет хэтхэм япчъагъэ къыщыкIагъ. ГущыIэм пае, 2013-рэ илъэсым учетым нэбгырэ 12603-рэ хэтыгъэмэ, 2018-рэ илъэсым ахэм япчъагъэ 9784-рэ хъугъэ. 2023-рэ илъэсым — 5535-рэ. Аужырэ илъэси 10-р пштэмэ, учетым щытхэм япчъа­гъэ фэдитIукIэ нахь макIэ хъугъэ.
— Арэу щыт нахь мышIэми, мы лъэныкъомкIэ гумэкIыгъоу щыIэр макIэп, — лъегъэкIуатэ игущыIэ Заур. — ИлъэсипшIым пивэм ыкIи шъон пытэхэм апыщагъэхэм япчъагъэ хэпшIыкIэу хэхъуагъ. КIэпыр зыгъэфедэщтыгъэхэм джы синтетикэ зыхэлъ наркотикхэр нахьыбэу агъэфедэ хъугъэ. Ахэм псынкIэу узыIэпащэ, ащ нэмыкIэу Iэзэгъу уцхэу наркотикыр зыхэлъхэр нахьыбэу къызIэкIагъахьэ хъугъэ, ахэми цIыфхэр псынкIэу ясэх.
Заур къызэрэхигъэщыгъэмкIэ, яIофшIэнкIэ пшъэрылъ шъхьаIэу яIэр сымаджэхэм яшIуагъэ арагъэкIыныр ары. Зыми къымы­шIэу, «анонимнэу» зызыгъэхъу­жьы зышIоигъохэри къяуалIэх, ахэми ялъэIу афагъэцакIэ, яIа­зэх. Ащ зэрилъытэрэмкIэ, мы узым уизакъоу уебэныныр къин. Хэти къыгурыIон фае угукIэ теубытагъэрэ шIоигъоныгъэрэ уимыIэу ащ упэшIуекIон зэрэмылъэкIыщтыр.
Диспансерым Iоф щашIэ психиатр-наркологхэм, психолог-
хэм, социальнэ IофышIэхэм. Сы­мэ­джэ­щым лабораторие зэ­тегъэ­псыхьагъэ иIэу ясыма­джэхэм ямыпхыгъэ уплъэкIун зэфэшъхьафхэри щешIых. Гущы­Iэм пае, водительхэм машинэр агъэIорышIэным ифитыныгъэ къыдахын, IофшIапIэм Iухьанхэ зыгу хэлъхэм, нэмыкI къэралхэм къарыкIыгъэхэу тишъолъыр къэ­кIуагъэхэм, сабый зыпIунэу къа­Iызыхы зышIоигъохэм, зыныбжь имыкъугъэхэу учетым щытхэм шъон пытэхэр е наркотикхэр агъэфедэхэмэ ауплъэ-
кIух. Ащ нэмыкIэу АР-м хэ­гъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ, медицинэ уплъэкIунхэр зы­щашIыхэрэ учреждениехэм, сы­мэджэщэу республикэм итхэм зэпхыныгъэ адыряIэу Iоф адашIэ.

— Сыд фэдэрэ наркотик лъэп­къи, шъон пыти цIыфым ипсауныгъэ зэрар рехы, психикэр зэщегъакъо. Уахътэ зытешIэкIэ, цIыфым ыгъэфедэрэ зэешъогъур фикъужьырэп, гухахъо хигъо­тэжьырэпышъ, хигъэхъон фаеу мэхъу, — еIо Заур.
— ЦIыфым, анахьэу ныбжьыкIэм, наркотикыр зэригъэ­федэ­рэр сыдэущтэу къэп­шIэщта? — сеупчIы врач шъхьа­Iэм.
— Iэтахъор наркотикхэм апыщагъэ зэрэхъугъэр аужырэу къэ­зышIэхэрэр ны-тыхэр ары. Бэрэ къыхэкIы иныбджэгъухэми, иIахьылхэми къэбарыр ашIэу, ау ны-тыхэм гу лъамытэу. Арэущтэу зыкIэхъурэми лъапсэ имы­Iэу щытэп, ыпэкIэ наркотик лъэпкъэу агъэфедэхэрэм ялъытыгъэу ахэм апыщагъэхэр къа­хэщыщтыгъэх, ахэм «ломкэкIэ» заджэхэрэм фэдэ яIагъ, зекIокIэ гъэшIэгъонхэр яплъэгъулIэщтыгъ. Джы агъэфедэхэрэ синтетическэ зыхэлъ наркотикхэр нахь шъабэх, ащ къыхэкIэу къамышIэзэ нахь зыIэпещэх. Мыщ дэжьым ны-тыхэм сакъыныгъэ къызхагъэфэн ыкIи къагурыIон фае ежьхэми мы гумэкIыгъор къызэралъыIэсын ылъэкIыщтыр. На­хьыбэрэмкIэ ны-тыхэм къызэрашIошIырэр якIалэ унэм исэу, хэкIыр рихэу, иурокхэр ышIыжьы хъумэ, шэн дэйхэм апэчыжьэхэу ары. Ащ фэдэ гупшысэр бэрэ хэукъоныгъэу къычIэкIы. Хэти ар къыщышIын ылъэкIыщт. КIэлэ­цIыкIум ишэн-зекIуакIэхэм зэ­хъо­кIыныгъэу афэхъугъэхэм алъыплъэнхэ фае. ГущыIэм пае, ыпэкIэ афимышIэщтыгъэу кIэлэцIыкIум джы хэкIыр унэм рихы хъугъэ. А уахътэм ар иныб­джэгъу IокIэ, наркотик зыхэлъ веществор къыретышъ, а чIыпIэм къызфегъэфедэ. Такъикъ зау­лэ­кIэ зыпари мыхъугъахэм фэдэу унэм къехьажьы, иурокхэр ешIы­жьы, мэгъолъыжьы. «ЗэкIэ ­дэгъу, тикIалэ унэм ис» аIо, ны-тыхэр рэхьатых. АшIэрэп ыкIи гу лъатэрэп якIалэ зэрэнаркоманыр. Арышъ, кIэлэцIыкIум ишэн-зекIуакIэхэмкIэ зэхъокIыныгъэхэр фэхъугъэхэмэ, ны-ты­хэм шIокI имыIэу анаIэ тыра­дзэнэу щыт.
Мы мафэхэм гумэкIыгъоу тиIэхэм ащыщ сымэджэщым изытет уигъэрэзэнэу зэрэщымы­тыр. 1981-рэ илъэсым мы псэуа­лъэр ашIыгъ. Непэ мы псэуа­лъэр шапхъэу щыIэхэм апэчыжь. Дис­пансерым пшъэрылъэу иIэ­хэм язэшIохынкIэ унэу тызчIэсым хэт кабинетхэр тфикъухэ­рэп, ащ нэмыкIэу коммунальнэ фэIо-фашIэхэм алъэныкъокIэ, машIор къэмыгъэхъугъэнымкIэ, нэмыкIхэмкIи шапхъэхэм ади­штэрэп. Ащ пае кIэу псэуалъэ тищыкIагъ. Псауныгъэр къэухъу­мэгъэным ылъэныкъокIэ АР-м и Правительствэ Iофыгъо макIэп зэшIуихырэр. Мы гумэкIыгъор алъыдгъэIэсыгъэу щыт, арышъ тилъэIу къытфагъэцэкIэнэу тэгугъэ, — къыIуагъ З. Хьашъэм.
— ЗэкIэмкIи пIэкIор 50 сы­мэ­джэщым чIэтыр, — лъегъэ­кIуатэ игущыIэ ащ. — Мыщ чIэлъ­хэм анэмыкIэу амбулаторнэу къа­кIохэрэми тяIазэ, Iэпы­Iэгъу псын­кIэм къытфищэхэрэр чIэтэгъэгъуалъхьэх. Фаехэу, егъэзыгъэ Iоф хэмылъэу зы­зыгъэхъужьыхэрэри тиIэх. Ащ фэдэхэр нахьыбэх. КъэIогъэн фае уз хэужъыныхьагъэ зиIэхэр зэеIэзэгъукIэ зэрэмыхъужьхэрэр. Сымаджэм ищыкIэгъэ Iэ­зэгъу уцхэр зэкIэ тиIэх. Нэбгы­ри 100-м ехъумэ сымэджэщым Iоф щашIэ, коллектив зэгурыIожь синасып къыхьыгъ. Врачхэм зэкIэми апшъэрэ гъэсэныгъэ яI, медсестрахэм ренэу яшIэныгъэ­хэм ахагъахъо. АР-м и Правительствэ лъэшэу тыфэраз, ынаIэ къыттет. Iоф зэрэтшIэщт Iэмэ-псымэ дэгъухэр тиIэх, уцхэм тащыкIэрэп. ЦIыфыр зыпарэми тымыгъакIоу, ищыкIэгъэ уплъэ­кIунхэр зэкIэ мы чIыпIэм щедгъэшIынхэ амал тиI.
Ешъоным цIыфыр пыщагъэ хъуным пае уахътэу ищыкIагъэр бэп. Ар шъхьадж ипсихологие елъытыгъ. Заулэрэ нахь шъон пытэхэр зыгъэфедагъэри нэужым ешъуакIо хъун ылъэкIыщт. Зыныбжь имыкъугъэ ныбжьыкIэхэми мы гумэкIыгъор ашъхьарыт.
Хьашъэ Заур къызэриIуагъэм­кIэ, шъон пытэхэм апыщагъэ хъурэм ищыIэныгъэ зэрэзэщыкъорэр пстэуми къагурыIон фае. НыбжьыкIэхэр ыкIи зыныбжь имыкъугъэхэр ешъоным пыщагъэ мыхъунхэмкIэ пэшIорыгъэшъ Iофтхьабзэхэр зэхэщэгъэнхэр, наркотикхэм апкъ къикIыкIэ зипсауныгъэ зэщыкъуагъэхэм медицинэ IэпыIэгъу ягъэгъотыгъэныр Iофыгъо шъхьаIэу щыт. Ащ пае Адыгэ республикэ наркологие диспансерым иIофы­шIэхэр Адыгэ къэралыгъо университетым ыкIи Мыекъопэ къэ­ралыгъо технологическэ уни­верситетым ащеджэрэ студентхэм, гъэсэныгъэ учреждениехэм ачIэсхэм, бзэджэшIагъэ зезыхьагъэхэм пшъэдэкIыжь зы­щарагъэхьырэ учреждениехэм кIохэзэ, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьаф­хэр илъэсым къыкIоцI зэхащагъэх: лекциехэр, зэдэгущыIэгъу­хэр, тренингхэр, социальнэ ыкIи документальнэ фильмхэм якъэгъэлъэгъон.
— Анахь шъхьаIэу тынаIэ зы­тетыгъэхэм ащыщ, — къеIуатэ З. Хьашъэм — психикэм лъэшэу егоорэ веществохэр зэрахьы­лIэхэ зэрэмыхъущтыр, ахэм зэ­рарэу къахьырэр нахьыбэу алъыдгъэIэсыныр. Тыдэрэ чIыпIэ ущэлажьэми, уисэнэхьат шIу плъэгъу хъумэ, IофшIэныр къып­фэкъинэп. ЩэIагъэ уиIэныр, цIыфыгъэ пхэлъыныр, сымаджэм игумэкIыгъохэм защыбгъэгъо­зэныр ыкIи илыуз зэхэпшIэныр медицинэм иIофышIэ пэпчъ ипшъэрылъхэм ащыщ.
Хьашъэ Заур врач-терапевтэу еджагъ, нэужым кардиолог сэнэ­хьатыр къызIэкIигъэхьагъ. 2017-рэ илъэсым къыщыублагъэу 2024-рэ илъэсым ижъоныгъуакIэ нэс Кощхьэблэ сымэджэщым иврач шъхьаIэу Iоф ышIагъ. Ащ зэрилъытэрэмкIэ, медицинэм исыд фэдэрэ лъэныкъокIи уз пэпчъ хэушъхьафыкIыгъэ мэхьа­нэшхо иI, сымэджэщхэм япшъэ­рылъыр узыр игъом къыхэгъэщы­гъэныр, гъэхъужьыгъэныр ары.
КIАРЭ Фатим.