2024-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 10-м къыщегъэжьагъэу IэкIыб къэралхэм къарыкIхэу Урысыем къихьэхэрэм урысыбзэмкIэ (ахэмкIэ къэралыгъуабзэу щытыр), Урысыем итарихъкIэ, УФ-м ихэбзэгъэуцугъэхэм япхыгъэ ушэтынхэр зэрэзэхащэщтыгъэ шIыкIэм зэхъокIыныгъэхэр фэхъущтых.

Урысыем и Правительствэ ыгъэ­нэфэгъэ къэралыгъо учреждениехэр ары ныIэп IэкIыб къэралхэм къарыкIыхэрэм джы ушэтынхэр аIызыхынхэ зылъэкIыщтхэр. Ар къизыIотыкIырэ федеральнэ хэбзэгъэуцугъэм тыгъэгъазэм и 10-м кIуачIэ иIэ ­хъущт.
ТапэкIэ сатыу фирмэхэри ащ фэдэ Iофтхьабзэхэм ахагъэлажьэщтыгъэх. Ау хэукъоныгъабэ зэрэхашIыхьэщтыгъэм (джэуапхэр хьазырэу зэрэратыщ­тыгъэхэм, доскэм ахэр зэрафытыратхэщтыгъэхэм, аужыпкъэм ахэм яхьщыр цIыфхэм ушэтынхэр арагъэкIухэу къызэрэхэкIыщтыгъэм) къыхэкIэу фирмэхэр ушэтынхэм ахагъэлэжьэ­жьыхэрэп.
Мы лъэныкъомкIэ Адыгеим иIофхэм язытет зэдгъашIэмэ тшIоигъоу къулыкъу зэфэшъхьафхэм зафэдгъэзагъ.
АР-м хэгъэгу кIоцI IофхэмкIэ и Министерствэ кощын IофхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, 2024-рэ илъэсым IэкIыбым къи­кIыгъэ нэбгырэ 10722-рэ тиреспуб­ликэ къихьагъэу учетым хагъэу­цуагъ. Ахэм ащыщэу Iоф зышIэнэу къэкIуагъэхэм япчъагъэ 6459-рэ, студентхэр нэбгырэ 1979-рэ мэхъух. Нахьыбэу ахэр къызэрыкIыгъэхэр Узбекистан (процент 39,7-рэ), Турк­менистан (процент ­17,7-рэ) Таджикистан (процент ­15,3-рэ), Армениер (12,3-рэ), Азербайджан (проценти 5). ГъэIорышIапIэм ипащэ къызэрэтиIуагъэмкIэ, IэкIыб къэралхэм ялIыкIохэм урысыбзэр зэрагъэшIэным пылъ Iофыгъохэм язэшIохын зипшъэ­рылъыр АР-м гъэсэныгъэмкIэ и Министерств ары.

— УФ-м шIэныгъэмкIэ ыкIи апшъэрэ гъэсэныгъэмкIэ и Министерствэ иунашъоу 2021-рэ илъэ­сым аштагъэм къыдыхэ­лъытагъэу IэкIыб къэралхэм къа­рыкIхэу Урысыем къи­хьэхэрэм урысыбзэмкIэ, Урысыем итарихъ, УФ-м ихэбзэгъэуцугъэ ылъапсэхэм япхыгъэ ушэтынхэр языгъэтын зылъэкIыщтхэм гъэсэныгъэ зыщарагъэгъо­тырэ апшъэрэ едж­апIэу Адыгэ Республикэм итхэр ахахьэхэрэп, — къыIуагъ АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэм­рэкIэ и Министерствэ иотдел ипащэу Емзэщ Маринэ.
Ащ тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, IэкIыб къэралым къарыкIыгъэхэу урысыбзэр зэзыгъэшIагъэхэм ушэтыныр аIызыхын зылъэкIыщтыр федеральнэ къэралыгъо гъэсэныгъэ учреждениеу Лъэпкъхэм язэкъошныгъэ и Урысые университетэу Патрис Лумумбы ыцIэ зыхьырэр (РУДН-р) ары. Мы уахътэм Адыгэ къэралыгъо университетымрэ РУДН-мрэ зэзэгъыныгъэ зэрэзэдашIыщтым епхыгъэ Iофыгъохэр рагъэкIокIых. Ащ къыкIэлъыкIоу зэхэубытэгъэ ушэтыным ифэIо-фашIэхэм ягъэцэкIэнкIэ Адыгэ къэралыгъо университетыр площадкэу агъэнэфэщт.
Адыгэ къэралыгъо университетым идунэе факультет икафедрэ ипащэу Хъуажъ Замирэ къызэриIуагъэмкIэ, 2009-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу дунэе факультетым студентхэр зыщагъэхьазырырэ иотделение Iоф ешIэ, IэкIыбым къикIыгъэхэм урысыбзэр арагъашIэ. Ливием, Иорданием, Тыркуем, Шам, Камерун, нэмыкIхэми къарыкIыгъэхэр отделением щыра­гъаджэх. Ахэм ахэтых тилъэпкъэгъу адыгэхэри.
— Мыхэм урысыбзэр амышIэу тадэжь къэкIох, илъэсрэ ыкIи илъэсрэ ныкъорэкIэ етэгъаджэх, — къеIуатэ Замирэ. — Егъэ­джэнхэр лъэныкъуищэу зэтеутыгъэх: «элементарный, базовый ыкIи сертификационный». Апэрэ мэзищым ыуж ушэтынхэр атых, ащ пхырыкIыгъэхэр лъэ­кIуатэх, нэужым сертификатыр ятэты. Курсхэр къызаухыкIэ зыфэехэ апшъэрэ еджапIэм чIэхьанхэу амал яI. ЫпкIэ хэлъэу мыщ фэдэ егъэджэнхэр афызэхэтэщэ. Ау къэIогъэн фае, къэралыгъохэм ащыщхэм «целевой» зыфиIорэ программэмкIэ ыпкIэ хэмылъэу урысыбзэр зэрагъэшIэн амал яI. БлэкIыгъэ илъэсым ащ фэдэ нэбгырэ 15 тиIагъ. 2024-м зэкIэмкIи IэкIыбым къи­кIыгъэ нэбгырэ 35-рэ, ахэм ащыщэу нэбгыри 5 ыпкIэ хэмылъэу, отделением щеджэх. Ахэр купитIоу гощыгъэх, куп пэпчъ нэбгыри 10 — 15 арыс. Ушэтыныр зыфэмытыхэрэм справкэ ятэты, къэкIорэ илъэсым ахэм еджэным падзэжьын алъэ­кIыщт.

Кафедрэм ипащэ къызэриIуагъэмкIэ, къэралыгъо автоном гъэсэныгъэ учреждениеу Лъэпкъхэм язэкъошныгъэ и Урысые университетэу Патрис Лумумбы ыцIэ зыхьырэм (РУДН-м) ифакультет епхыгъэу Iоф ашIэ. Илъэс­кIэ узэкIэIэбэжьмэ, Iоф зэрэзэдашIэрэ зэзэгъыныгъэм зэхъокIыныгъэхэр зыфашIхэм, гупчэм иIофшIэн къызэтыригъэуцон фаеу хъугъэ. Сыда пIомэ гъэтэрэзыжьынхэр бэу шIыгъэнхэ фэягъ, ахэм факультетыр икъоу афэхьазырыгъэп. Джы унэшъуакIэу мы илъэсым тыгъэгъазэм и 10-м аштэнэу щытым къызыдихьыщт зэхъо­кIыныгъэхэм яжэх. Ащ къызэрэдилъы­тэрэмкIэ, IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэхэм ушэтынхэр зыщатыщт площадкэу университетыр щытыщт. ЫпэкIэ щымыIагъэу джы Урысыем итарихъ, УФ-м ихэбзэгъэуцугъэ ылъапсэхэм япхыгъэ ушэтынхэр атын фаеу унашъом къыщеIо.
IэкIыб къэралмэ къарыкIыгъэхэм урысыбзэр зыщызэрагъашIэхэрэм ащыщ Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетыр.
Урысыем просвещениемкIэ и Министерствэ игрант къыдыхэлъытэгъэ гухэлъ гъэнэфагъэ зиIэ программэу «Научно-методическое, методическое и кадровое обеспечение обучения русскому языку и языкам народов РФ» зыфиIорэм хахьэу Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэхэм урысыбзэр ащарагъэшIэнымкIэ Гупчэ къыщызэIуахыгъэу Iоф ешIэ.
Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым дунэе гъэсэныгъэмкIэ ифакультет идеканэу Пэфэ Фатимэ къызэриIуагъэмкIэ, мы мафэм ехъулIэу ар нэбгырэ 306-мэ къау­хыгъ. Ахэм ащыщэу 200-р IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэхэу Адыгеим щэпсэух, ахэм ахахьэх тилъэпкъэгъу адыгэхэр. Нэбгыри 106-рэ Тыркуем, Шам, Ливан къарыкIыгъэх. Нэбгыри 150-мэ урысыбзэр зэрашIэрэр Адыгэ къэралыгъо университетым иушэтэкIо гупчэ къыщагъэшъыпкъэжьыгъ.
Непэ лъэхъэнэ мыпсынкIэу тызыхэтымкIэ IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэ­хэр щыIэныгъэм хэгъэгъозэгъэнхэмкIэ университетым ишIогъэшхо къэкIо. Зыщыбырсыр IэкIыб хэгъэгум ялIыкIохэм университетым и Гупчэ лъэшэу ынаIэ атет. Лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ ахэм яшIуагъэ арагъэкIы, илъэс къэс сомэ миллиони 2-м кIахьэу мылъку IэпыIэгъу университетым ­ареты. Мыщ зэрэщеджэхэрэм дакIоу студент зэхахьэхэм, волонтер движениехэм, университетым, республикэм ыкIи къалэм ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм чанэу ахэлажьэх. Университетым епхыгъэу Iоф зышIэрэ лъэпкъ зэфэшъхьафхэм я Клубэу «Звезда» зыфиIорэм IэкIыбым къикIыгъэхэмрэ Урысыем щыщхэмрэ зэфищагъэх, студентхэр мыщ щызэIокIэх.
Тилъэпкъэгъухэм
урысыбзэр зэрагъашIэ
Къэралыгъо программэу «Тилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэралыгъохэм ащыпсэухэрэр ежьхэм яшIоигъоныгъэ­кIэ Адыгэ Республикэм къэкощыжьынхэмкIэ IэпыIэгъу афэхъугъэныр» зыфиIорэм къыдыхэлъытагъэу, 1998-рэ илъэсым къыщыублагъэу АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Минис­терствэ программэ зэхигъэуцуагъэу тилъэпкъэгъухэм урысыбзэр арагъашIэ. Мыщ фэдэ курсхэр апэ Адыгэ респуб­ликэ гимназием къыщызэIуахыгъагъ. Мы мафэхэм сэнэхьат IэпэIэсэныгъэм зыщахагъахъорэ институтым тилъэпкъэгъухэм урысыбзэмкIэ щырегъаджэх Адыгэ республикэ гимназием иIофышIэу Хъоц Ларисэ. Ащ къызэрэтиIуагъэмкIэ, апэрэ илъэсым кружокым фэдэу урокхэр кIощтыгъэх ыкIи Косовэ къикIыжьыгъэхэр ары еджапIэм къа­кIощтыгъэхэр. Нэужым тилъэпкъэгъу­хэр Шам къикIыжьхэу зырагъажьэм программэм нахь зырагъэушъомбгъу­нэу хъугъэ.
— КIэлэегъэджэ нэбгыритIу тыхъоу урысыбзэр тилъэпкъэгъу­хэм ятэгъашIэ. Фрида Кореловам цIыкIухэм Iоф адешIэ. Лъэшэу агу рихьэу, ашIогъэшIэгъонэу урысыбзэр зэрагъашIэ. Илъэси 10 хъугъэу едж­апIэм къакIохэрэри ахэтых. Илъэс къэс АР-м гъэсэныгъэмрэ шIэныгъэмрэкIэ и Министерствэ зэзэгъыныгъэ къыддешIы, программэ гъэнэфагъэ тиIэу Iоф тэшIэ. АныбжьыкIэ зэтефыгъэу бэ къакIорэр. КупитIоу ахэр гощыгъэх, зым нэбгырэ 20 фэдиз ис. ЗэкIэмкIи нэбгырэ 83-мэ курс­хэр акIух. Тхьамафэм урысыбзэм изэгъэшIэн сыхьати 6 телъытагъ, — къыIуагъ Ларисэ.
Ларисэ Косовэ къикIыжьыгъэхэм Iоф адишIэнэу зырегъажьэм ежь зэхигъэуцогъэ программэмкIэ ригъэ­джагъэх. Нэужым министерствэм ар шIукIэ къыфилъэгъуи, Iизын къыри­тыгъ ащкIэ Iоф ышIэнэу.
Зэреджэхэрэр Ленинград иучебнэ пособиеу «IэкIыб къэралхэм къарыкIыгъэ студентхэу урысыбзэр факультет зэфэшъхьафхэм ащызэзыгъа­шIэхэрэм апае тхылъыр» зыфиIорэр ары. Мыр иIэпыIэгъушIоу Ларисэ тилъэпкъэгъухэм Iоф адешIэ. Ащ нэмыкIэу интерактивнэ доскэр егъэфедэ, гущыIэ къэIуакIэхэм афэдэу тхэными мэхьанэшхо реты.
Ларисэ зэрилъытэрэмкIэ, тилъэпкъэ­гъухэм урысыбзэр зэрэзэрагъэшIа­гъэр къэзыушыхьатырэ сертификатыр аратынэу Iизын къаратыщтыгъэмэ, Iофхэр нахь къыгъэпсынкIэщтыгъ.
КIАРЭ Фатим.
Сурэтхэр авторым иех.