Адыгэм идунай
Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэ ихьакIэщ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, институтым IорIуатэхэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу, шIэныгъэлэжь-фольклористэу, общественнэ IофышIэу, мифологэу, нартоведэу, тхакIоу, усакIоу, журналистэу Къуекъо Асфар итворчествэ фэгъэхьыгъэ зэIукIэгъу щызэхащагъ. Iофтхьабзэм хэлэжьагъэх хэсэ зэфэшъхьафхэм, общественнэ, лъэпкъ-культурнэ организациехэм ялIыкIохэр, студентхэр, тхылъеджапIэм иIофышIэхэр.
Адыгэ дунаим щашIэрэ Къуекъо Асфар итворческэ гъогу фэгъэхьыгъэ къэгъэлъэгъонкIэ зэIукIэр къызэIуахыгъ. Социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хъунэго Рэщыдэ Iофтхьабзэр зэрищагъ. ХьакIэщым ибысымэу, Лъэпкъ тхылъеджапIэм иIофышIэу, зэхахьэр зэхэзыщагъэу Кучмэз Аминэт Къуекъо Асфар ищыIэныгъэ гъогу къытегущыIагъ. Iофтхьабзэм къекIолIагъэхэм янэрылъэгъоу тхакIом ищыIэныгъэ гъогу ишыхьат тхыгъэхэр, тхылъхэр мэкIаим щызэпэIутыгъэх. Ансамблэу «Ащэмэзым» Мыекъуапэ итворческэ зэхэт IофшIапIэу «Ошъадэм» иадыгэ лъэпкъ оркестрэу «Бэгъэуджым» нартмэ якъэбархэм къахэхыгъэ лъэпкъ орэдыжъхэр хьакIэщым къыщаIуагъ. Нэгъой Заур шыкIэпщынэм дахэу къыригъэIуагъ.
ИщыIэныгъэ гъогу
Къуекъо Асфар 1952-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Лэхъщыкъуае къыщыхъугъ. Къунчыкъохьэблэ гурыт еджапIэр къыухыгъ. Ятэ кIэлэегъэджагъ, хэкум икъоджэ пчъагъэхэм Iоф ащишIагъ. ИцIыкIугъом емрэ шIумрэ жьэу зэхишIагъ. Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым филологиемкIэ ифакультет иадыгэ отделение щеджэ зэхъум Асфар спортым ишъыпкъэу пылъыгъ, факультетым спортымкIэ иапэрэ мастер хъугъэ, общественнэ IофшIэнхэм ахэлажьэщтыгъ, Лъэпкъым итарихъ, нарт къэбархэм хэшIыкIышхо афыриIэу щытыгъ. Институтыр къызеухыми спортым ишъыпкъэу пылъыгъ. ИIофшIэн гъогу гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» епхыгъэу хъугъэ. Ащ илъэс заулэрэ Iоф щишIагъэу комсомолым ихэку комитет рагъэблагъэ ыкIи пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел пащэ фашIы. УФ-м ФедерациемкIэ и Совет исенатор упчIэжьэгъоу иIагъ. Ащ ыуж Асфар IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. Гуманитар ушэтынхэмкIэ республикэ институтым иученэ секретарыгъ, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьэIагъ, къэралыгъо къулыкъушIэу щытыгъ. Непэ ар гуманитар ушэтынхэмкIэ институтым иIофышI, шIэныгъэхэмкIэ доктор. Ишъхьэгъусэрэ ежьыррэ унэгъо дахэ зэдашIагъ, пшъэшъитIурэ кIалэрэ зэдапIугъ. ТхакIом иапэрэ рассказхэр къызыдэхьэгъэ тхылъэу «КIочIэ зэикI», ащ ыуж «Синыбджэгъу ынитIу» зыфиIорэтхылъэу рассказхэмрэ повестьхэмрэ зыдэтыр, «Чъыгэе пкIашъ», «Адыгэ гъогухэр», «Дороги адыгов», «Танцы на рассвете», «Золотая роса», «Акъылрэ насыпрэ», «Ощх къэгъагъ», «Адыгэм идунай» ыкIи нэмыкIхэр къыдигъэкIыгъэх.
Нартхэм афэгъэхьыгъэ научнэ IофшIэгъэшхуитIу шIэныгъэлэжьым къыхиутыгъ. Адыгэ нарт эпосымрэ мифологиемрэ афэгъэхьыгъэ диссертацие къыушыхьатыжьыгъ, филологие шIэныгъэмкIэ кандидат хъугъэ. МонографиитIу, научнэ тхыгъэ 60-м ехъу къыхиутыгъ. Адыгэ диаспорэм иIорIуатэмэ якъэугъоин илъэс щэкI хъугъэу дэлажьэ, хэхэс адыгэхэр зыщыпсэурэ къэралыгъо пчъагъэ къыкIухьагъ, кассетишъэм ехъу фольклорымкIэ къэбар зэфэшъхьафхэу ыугъо-
игъ.
«Адыгэм идунай» зыфиIорэ тхылъыр лъэныкъуабэ къызэлъызыубытырэ IофшIэгъэшхоу щыт. Ащ авторым къыугъойи, зэригъэфэжьыгъэу мифологическэ материал 30-м ехъу дэт, пщыналъэхэр, зекIокIэ-шIыкIэхэр, шэн-хабзэхэр къыдэхьагъэх.
Урысыем ипрофессиональнэ литераторхэм я Союз икъутамэу Адыгеим итым Асфар итхьамат, АР-м изаслуженнэ журналист.
ХьакIэщым иIэнэ
хъурай
ЗэIукIэм Къуекъо Асфар итворчествэкIэ яшIошIхэр къыщыраIотыкIыгъэх, игъэхъагъэхэм къащатегущыIагъэх.
— Къуекъо Асфар адыгэ лъэпкъым игъашIэ фигъэхьыгъ, адыгабзэм, адыгэ хабзэм якъэухъумэн икъарыуи, ишIэныгъи, имылъкуи ашъхьамысэу афэлэжьагъ, — къыIуагъ Хъунэго Рэщыдэ.— Илъэс 50 хъугъэу Асфаррэ сэрырэ тызэныбджэгъу. ИцIыфыгъэрэ адыгагъэу хэлъымрэкIэ ыпшъэ зи ыгъэкIощтэп. Адыгэ лъэпкъым купкIэу иIэр лъагэу къыдихьыягъ. Адыгэм идунай ихабзэ зэрихьэзэ, ичIыпIэ гъэнэфагъэ итэу мэпсэу.
— Лъэпкъ гупшысэрэ лъэпкъ зэхашIэрэ зиIэ тхакIу, — хигъэунэфыкIыгъ институтым литературэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Шъхьэлэхъо Дарико.
— Асфар непэ илъэпкъ фэмылэжьагъэмэ, мафэр пкIэнчъэу кIуагъэу елъытэ. «Чъыгэу пхъэшъхьэ-мышъхьэ къызпымыкIэрэм бэщыр дадзыерэп» аIо адыгэмэ. Асфар адыгэ лъэпкъым илIыхъужъ,— къыкIигъэтхъыгъ сурэтышI-модельерэу, АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу СтIашъу Юрэ.
— Къуекъо Асфар идунэееплъыкIэ лъэпкъ купкI хэлъ. Тинахьыжъмэ къытфагъэнэгъэ лъэпкъ гупшысэр лIэужыкIэм алъигъэIэсыжьыным ищыIэныгъэ фигъэхьыгъ. ШыкIэпщынэм фэгъэхьыгъэ тхылъым икъыдэгъэкIынкIэ лъэшэу ишIуагъэ къысэкIыгъ,— къыIуагъ адыгэ культурэм иухъумакIоу, АР-м изаслуженнэ сурэтышIэу ГъукIэ Замудин.
— Илъэс 50-м ехъугъ Асфаррэ сэрырэ тызызэрэшIэрэр. Институтым тыщызэдеджагъ. СиIофшIэгъоу ЖакIэмыкъо Аминэти къытхэсыгъ. Илъэсыбэрэ «Адыгэ макъэм» нэбгырищыми тыщызэдэлэжьагъ. Тигруппэ анахь хъупхъэхэм ащыщыгъ. Нэбгырэ зыщыплI ныIэп тикIалэхэр зэрэхъущтыгъэр, тэ, пшъашъэхэм, бэкIэ нахьыбэ тыхъущтыгъэми, анаIэ ренэу къыттетыгъ, тикъини, тихъяри къыддагощыгъ. А зэкIэми ихъупхъагъэкIи, иеджакIэкIи Асфар къахэщыщтыгъ. Тшым фэдэу тэри теплъыщтыгъ, непэ къызынэсыгъэми тызэпэблагъ, — къыIуагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, АР-м изаслуженнэ журналистэу Тхьаркъохъо Сафыет.
— Асфар игубзыгъагъэ кIуачIэу иIэр къуаджэу Къунчыкъохьаблэ къыщежьэ. Ащ игущыIэхэр къасIо сшIоигъу: «ЦIыфыр бэрэ плъэн ылъэкIыщт зи ымылъэгъоу. Бэрэ гущыIэн ылъэкIыщт зи къимыкIэу». Джащ фэдиз игубзыгъагъ Асфар,— къыIуагъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ республикэ институтым тарихъымкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу Пэнэшъу Аскэр.
— Гулъытэ чан иIэу, лъэпкъ шIэжьыр ыгъэлъапIэу лэжьэрэ Асфар ишIушIагъэ ины. ШIэжь уиIэным къикIырэр уилъэпкъ къырыкIуагъэр, гупшысэу иIагъэр уиакъыл щыщ хъуныр ары. Илъэпкъ итарихъ, ишэн-хабзэхэр, иIорIуатэ ащ зэригъэфэжьын елъэкIы. Асфар шIэжь дэгъу зиIэу, адыгэ паIо зыщыгъэу адыгэ шъолъырым исмэ зэу ащыщ,— къыIуагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, институтым IорIуатэхэмкIэ иотдел иIофышIэ шъхьаIэу Нэхэе Саидэ.
ТхакIом иапэрэ гущыIэ къыщыублагъэу зэхахьэм икIэух нэс фэбагъэ хэлъэу дахэу рекIокIыгъ. Итхыгъэмэ къахэхыгъэ гупшысэхэм алъапсэхэр къыIотагъ.
— Бзэ хьафкIэ гущыIэрэ адыгэхэр нэмыкI лъэпкъмэ ахэкIодэжьых. Иныдэлъфыбзэ зымышIэжьырэм илъэпкъ кIодыжьыщт. Ныдэлъфыбзэм рымыгущыIэрэм ныр ихъэтэпэмыхь. Ным ифилософие лъэшы. ЦIыфыр унагъом къызихъухьэкIэ, ным кушъэм хепхэ, лъэтегъэуцо фешIы, чылэм къыдэхьэ, шэнхабзэхэм афегъасэшъ, дунаим къыхетIупщыхьэ. Ау тыдэ кIуагъэми, къегъэзэжьышъ, зыщапIугъэ лъачIэм екIужьы. Сэ сикIалэхэми ясэIо: «О уадэжь икIи, шIэныгъэ къызэгъэгъоти, укъызхэкIыгъэмэ къэгъэзэжьи къахэхьажь, уишIэныгъэ лъэпкъым ищыкIагъ», — къыIуагъ Къуекъо Асфар.
Асфар ытхыгъэмэ зэкIэми лъэпкъым ижьыкъащэ къахэщы. Хэгъэгубэмэ ар ащыIагъ, тилъэпкъэгъухэм аIукIагъ, уахътэм зыдихьыжьын ылъэкIыщт ижъырэ тарихъ къэбарыбэ къаригъэIотагъ ыкIи зэригъэкIужьызэ ытхыжьыгъ. Гупшысэ куу ахэм уагъэшIы, узэрэадыгэм урагъэпагэ. Джыри тхыгъэ гъэшIэгъоныбэ Асфар къыIэкIэкIынэу лъэпкъыр щэгугъы.
Лъэпшъыкъо Фатим.
Сурэтхэр
авторым иех.