ЦIыфхэм тхылъхэр ашIогъэшIэгъон мэхъужьы. Урысые ушэтынхэм къызэрагъэлъэгъуагъэмкIэ, мы илъэсым ахэм ящэн процент 26-рэ къыхэхъуагъ. АдыгеимкIэ ащ уасэ фэшIыгъуай, ау, нэрышагъэм урыгъозэщтмэ, фэдэ зэхъокIыныгъэшIур адыгэ литературэми хэолъагъо.

КIэлэцIыкIухэм апае адыгэбзэ тхылъхэм цIыфхэр акIэ­упчIэх, инхэм апае тхыгъэу щыIэхэм зафэзыгъазэрэри ма­кIэп. Ар къыушыхьатыгъ АР-м и Лъэпкъ тхылъеджапIэ краеведениемкIэ иIофышIэу Унэ­рэкъо Джэнэт.

— Адыгэ тхылъхэм яджэхэрэр мымакIэу къытфэкIох. Ахэр аныбжьыкIэ зэфэшъхьафых. Ахэтых АКъУ-м иадыгэ факультет студентхэр, Мыекъопэ индустриальнэ еджапIэм чIэсхэр, нэжъ-Iужъхэр, нэмыкIхэри… Мы илъэсым бэрэ къытфакIох литературнэ зэхахьэу «ТхылъЕдж» зыфиIорэм хэтхэр, — еIо ащ.
Литературнэ зэхахьэу «Тхылъ­Едж» зыфиIорэр АР-м ибзы­лъ­фыгъэхэм я Союз зэхищагъ. Адыгабззм, лъэпкъ литературэм зягъэужьыжьыгъэным фэшI ныдэлъфыбзэмкIэ еджэнэу зи­кIасэхэр мазэм зэ ащ щызэ­рэугъоих, художественнэ Iоф­шIагъэхэм зяджэгъэхэ уж ахэм атегущыIэх, яшIошIхэр къара­IуалIэх. Ащ хэтхэр бэмышIэу тегущыIагъэх Къуекъо Налбый иIофшIагъэу «Къушъхьэ ябг» зыфиIорэм.
ЗыгорэкIэ адыгэ литературэр зищыIэныгъэ щыблэзыгъэкIы­гъэм ар ыгъэтэрэзыжьы шIоигъомэ, джэуапэгъу тыфэхъунэу тыфай. Хэтырэ лъэпкъи пшIэн фэе художественнэ тхыгъэхэр иIэх. Адыгэхэри ахэм ащыщых, литературэм ипкъэухэу, зыгъэу­цугъэхэу, адыгэм идунэететыкIэ, игупшысакIэ къыбгурыз­гъэIорэ тхакIохэр ыкIи IофшIагъэхэр макIэп. Непэ лъэпкъ культурэр, шэн-хабзэхэр пшIэнхэу уфаемэ, художественнэ гу­щыIэр Iахьэ хэмыч.

Адэ, арэу зыхъурэм, адыгэ литературэм нэIуасэ зыфэп­шIыныр сыда зыщебгъэжьэщтыр? Мы упчIэр фэдгъэзагъ литературоведэу, АКъУ-м ­адыгэ филологиемкIэ икафедрэ идоцентэу, филологие шIэныгъэ­хэм­кIэ кандидатэу Хъуажъ Ну­риет. Ащ иеплъыкIэкIэ егъэ­жьапIэ хъун фаех КIэрэщэ Тем­бот, Къуекъо Налбый, Мэщ­бэшIэ Исхьакъ, Еутых Аскэр, Iэшъынэ Хьазрэт, Кощбэе Пщы­маф ятхыгъэхэр.
— Мыхэр художественнэ произведение шъыпкъэхэр зиIэ тхакIох. ЯIофшIагъэхэм нэIуасэ зафэпшIын фае. Ятхыгъэ зырыз нахь нэмыIэми уяджэн фае. Ахэм адыгэ гупшысакIэр, адыгэ дунэе лъэгъукIэр къыбгурагъаIо. Лъэпкъым гуузэу, лыузэу иIэхэр, анахьэу тыз­гъэгумэкIыхэрэр адыгэ къэIуа­кIэкIэ къырагъэлъэгъукIы, — еIо Нуриет.
— Нуриет, КIэрэщэ ТемботкIэ къызэребгъэжьа­гъэмкIэ упчIэ къэуцурэп. Тинепэрэ художественнэ литературэ ащ лъэтегъэуцо фишIыгъ. Ащ иапэрэ тхылъхэр къап­штэхэмэ, ащ иIофшIа­гъэхэм ащыщэу сыда апэ ибгъэшъымэ хъущтыр, зэкIэри гъэшIэ­гъона?
— КIэращэр пIомэ, блэкIыгъэм фэгъэхьыгъэу повестищ, анахьэу «Шапсыгъэ пшъашъ» зыфиIорэр. Я 19-рэ лIэшIэгъум адыгэмэ ящыIэкIагъэр, япсэукIагъэр ащ къеIуатэ. Анцо­къорэ Гулэзрэ герой шъхьаIэх. Ахэм яшIулъэгъуныгъэ къегъэлъагъо фэд. Ау анахь шъхьаIэр шъхьафитныгъэм уфэбэнэным уфэхьазыр зэпытыныр ары. Сатырмэ азыфагу гупшысэу дэлъыр къэуубытын фае. Бзы­лъфыгъэм щыIэныгъэм чIыпIэшхоу щиубытырэр къыщыгъэ­лъэгъуагъ. ТIэкIу «романтизированнэ» фэдэу къыпщэхъу,

ау гупшысэ шъхьаIэу хэлъыр адыгэмэ яшъхьафитыныгъэ бзылъфыгъи хъулъфыгъи зэ­регупшысэщтыгъэхэр ары. КIэращэм иIофшIагъэхэм бэ къащигъэлъэгъуагъэр. «Насыпым игъогу» хабзэм иорэд къыщи­Iуагъэ фэд шъхьаем, гъэбы­лъыгъэу бэ щыпхырыщыгъэри. Ащ фэдагъ а лъэхъаныр. Ахэр егъэджэн программэм хэтых.
— Егъэджэн программэм хэтхэр ныбжьыкIэ­хэм аджыгъахэу шъуа­дэжь къэкIоха, хьаумэ благъэкIа?
— ЫпэкIэ еджагъэхэу къакIощтыгъэх. Джы ащ фэдэр зырыз дэд, тхыгъэм фэежьхэп. Ау зыцIэ къесIуагъэхэр адыгэ литературэм иклассикых, ахэр пшIэнхэ фае. БлэбгъэкI мы­хъущтхэм ащыщ Къуекъо Налбый. Литературнэ клубэу «ТхылъЕдж» зыфиIоу тиIэм
ащ ытхыгъэу «Къушъхьэ ябгэм» бэмышIэу тыщытегущыIагъ, щы­зэхэтфыгъ. Ирассказэу «Аб­дзахэмэ ян» зыфиIорэр Кавказ заом фэгъэхьыгъ. Повесть бэлахьхэр иIэх. ГущыIэм пае, «Шымэ ялыеу Бэчкъан». Адыгэ лъэпкъыр шы лъэпкъымкIэ къе­гъэлъагъо: зэрэкIодыжьырэр, изэкъо дэдэу къызэрэнагъэр. «Зэкъо мэз» ыIоу повесть дэгъу иI. «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ» зыфиIорэ романри къыхэб­гъэщын фае. Новеллэ 17-у зэ­хэт, философскэуи психологическэуи щыт. Адыгэм ыугъои-
гъэ шIэныгъэр, гур, акъылыр зэкIэ хэлъ. Адыгэм идунай иэнцик­лопедиеу пIоми хъущт. КIэлэцIыкIухэм апае ытхыгъэхэр бэлахь дэдэх.

— Еутых Аскэр ыцIэ ­къетIомэ сыда тыза­джэмэ хъущтыр?
— Повестэу «Сшынахьыжъ», ау умышIэмэ мыхъунэу щыт урысыбзэкIэ тхыгъэ романэу «Улица во всю ее длину» зыфиIорэм 1965-рэ илъэсхэм хэ­гъэгум псэукIэу илъыгъэр шъып­къагъэ хэлъэу къыщигъэлъэ­гъукIыгъ. АдыгабзэкIэ ытхыгъэ романэу «Хъурышъо пшIыкIу­тIур» загъэкIодым, зы Iэпэ-
рытх иIагъэр, урысыбзэкIэ ытхын фае хъугъагъэ. ЯтIонэрэ пычыгъуи ащ и: «Двери от­крыты настежь». Ау узэмыджэ мыхъущтыр апэрэр ары. Адыгэ колхозхэм япсэукIагъэр, тхьаматэхэмрэ цIыф къызэры-
кIо­хэмрэ язэфыщытыкIагъэр къыщыгъэлъэгъуагъ, адыгэхэр къы­щеубых. Ари тыгу рихьырэп, занкIэу къытаIоныр ти­кIасэп, ау ари тшIэн фае.
— Мы зыцIэ къепIуа­гъэхэмкIэ непэ ­къыт­хэтыр МэщбэшIэ Ис­хьакъ, Тхьэм псауныгъэ къырет. Джы къызнэсыгъэм икъэлэмыпэ гъэшIэгъоныбэ къы­чIэ­кIы. Итхыгъэхэм ащыщэу сыда къыхэбгъэщыщтыр?
— «ГъэритIу», «Мыжъо­шъхьал». «Мыжъошъхьалым» Кавказ заом илъэхъан адыгэ шъолъырым щыкIуагъэм, урыс-­адыгэ зэфыщытыкIэхэм, уна­гъохэм къинэу алъэгъугъэм, Тыркуем икIыжьыгъэхэм якъэбар къыреIотыкIы. Ащ фэшъхьафэу бэ узэджэнэу иIэр, ау ахэр иных, уахътэ ящыкIагъ. Iэшъынэ Хьазрэт зыкъыфэд­гъазэмэ, «Августым иаужырэ тхьамаф». Ар егъэджэн-программэм хэт, классичекэу щыт, Хэгъэгу зэошхом ехьылIагъ, Хьаджмэтрэ Зауррэ язэфыщытыкI. Къумалыгъэ зезыхьэгъэ кIэлэегъаджэм къытегущыIэ, ащ лъэныкъуабэ къыщеIэты: цIыфыгъэр, зэфыщытыкIэхэр, жъа­лымыгъэр, къумалыныгъэр, заом цIыфым дэгъоуи дэеуи хэлъыр къызэрэхигъэщырэр. ГъэшIэ­гъоны.
Кощбэе Пщымаф пIомэ, ­«Мэфиблы уай», ар Къэсэйрэ Дэханэрэ къатегущыIэ. Философиеу, гупшысакIэу хэ­лъымкIи, адыгабзэу зэрэтхы­гъэмкIи гъэшIэгъон дэд. Повестэу «ЧIыфэр» анахь дэгъоу иIэмэ ащыщ. ТхакIом ыбзэ баи, итхыгъэхэр щыIэныгъэм нахь пэблагъэх.
— Нуриет, титхакIоу зыцIэ къетIохэрэр адыгэ литературэм иклассикых тэIо. Ау джы тхэхэрэр тиIа, адыга­бзэкIэ джырэ литературэ щыIа?
— Литературэ бэлахь Унэ­рэкъо Рае ытхы хъугъэ. Ащ тызэригъэгушIорэр! ПовеститIу, рассказ пчъагъэхэр ытхыгъэх. Джырэ нэс шIэныгъэлэжьэу тиIэщтыгъ, джы тхакIо. ЗэныбжьыкIэм усэ дэгъухэр иIагъэх. Ари зы уахътэ горэм зэпигъэугъагъ. Джы зэуж итэу прозэр къыIэкIэкIы. Итхыгъэхэр журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдахьэх. Ау къэкIорэ илъэсым итхылъ зэхэубытагъэ къыдэ­кIынэу тежэ. Бэлахь дэдэу къызэкIоцIыкIыгъ, «психологизм» зыфаIорэр инэу щыгъэфедагъ. Къыгъэлъагъорэр непэрэ дунай, унагъо, хъулъфыгъэ-бзылъфыгъэ зэфыщытыкIэхэр, адыгэ чылэм дэлъ щы­Iэныгъэр. Адыгэ бзылъфыгъэ гупшысакIэр зэрифэшъуашэу къыгъэлъэгъуагъ. Адыгэ бзы­лъфыгъэм блэ­кIыгъэм щэчы­ныгъэу хэлъыгъэр непи къытхэфэн фаеу елъытэ, къырегъэлъэгъукIы. Таксим щы­лэжьэрэ адыгэ кIалэм фэгъэ­хьыгъэр гъэшIэгъон дэд. Непэ джахэм тяджэн фае.
Сихъу СултIани ыцIэ къепIон фае. Повесть дэгъу ытхыгъ «Ашыкъым иджэгу» ыIоу, тхылъ заули къыдигъэкIыгъ. Ащи тхэкIо дэгъу хэкIынэу щыт. Литературнэ зэхахьэу «ТхылъЕдж» зыфиIорэм ащ иповестэу «Ашыкъым иджэгу» зыфиIорэр щызэ­хэтфынэу тетыубытагъ. Арышъ, зыфэтэгъэхьазыры, теджэ.
Анцокъо Ирин.