ШIэныгъэлэжьэу Тэу Нуриет имэфэкI ехъулIэу

Тэу (Хьабэхъу) Нуриет 1959-рэ илъэсым шэкIогъум и 25-м къуа­джэу Адэмые щыпсэухэрэ Хьабэхъухэу Аслъанбыйрэ Разиетрэ яунэгъо зэкIужь къихъухьагъ.

Ахэм адыгэ орэдхэмрэ ­адыгэ литературэмрэ лъэшэу якIэсагъ. Аслъанбый чылэ клубэу зишIын чанэу хэлэжьагъэм хэт театрэм актёрэу щылэжьагъ. Орэдхэр къыIощтыгъэх, лъэпкъ Iэмэ-псы­мэ зэфэшъхьафхэми къаригъа­Iощтыгъ, ащ къыхэкIэу Нуриет, ежь къызэриIуатэрэмкIэ, ицIыкIугъом щегъэжьагъэу адыгэ орэдхэр ытхьакIумэ итхэу, ­лъэпкъ искусствэмрэ урыс, советскэ, адыгэ литературэмрэ хэшIыкIышхо афыриIэу къэтэ­джыгъ, а шIэныгъэу иIэхэм ищыIэныгъэ гъогу зыздигъэзэщт лъэныкъор къагъэнэфагъ.
1977-рэ илъэсым, Адэмые гурыт еджапIэр къызеухым, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым (университетым) фи­лологиемкIэ ифакультет чIэхьэ.
Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтыр къызеухым, Адыгеим ителерадиокомитет кIэлэцIыкIухэм ыкIи ныбжьыкIэ­хэм апае программэхэм яредак­торэу Iохьэ, радиокъэтын ыкIи программэ зэфэшъхьафыбэм яавтор. Ахэр адыгабзэкIэ къаты­хэу рагъажьэ. Нуриет ихьатыр­кIэ Адыгэ радиом итарихъ зы нэкIубгъоу къыхэуцо Лъэпкъ те­атрэм иIофышIэхэмрэ кIэлэцIыкIухэмрэ зыхэлэжьэрэ тематическэ программэхэм якъэтын­хэр. Адыгеим икомпозиторхэм а къэтынхэм апае орэдышъохэр къыхахыхэу рагъажьэ. Ахэм афэ­дэ радиокъэтынхэр цIыф жъугъэхэм зэрящыкIэгъагъэхэр къаушыхьаты а лъэхъаным письмэу радиом къатхыщты­гъэхэм.
Джыри студентызэ Нуриет шIэныгъэм фэщагъэ мэхъу. Ар кIэлэегъэджэ институтым щырекIокIыщтыгъэ шIэныгъэ форумхэм ахэлажьэщтыгъ, докладхэр къащишIыщтыгъ.
1987-рэ илъэсым гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ­кIэ щытым бзэшIэныгъэмкIэ икъутамэ Iоф щишIэнэу Iохьэ. 1992-рэ илъэсым ШIэныгъэхэмкIэ Урысые Академием бзэшIэныгъэмкIэ и Институтэу Москва дэтым иаспирантурэ къеухы, кан­дидатскэ диссертациеу ­«Адыгабзэм хэт упчIэ ыкIи теу­бытагъэ зыхэлъ шъуашэхэр» («Вопросительные и утвердительные формы в адыгейском языке») зышъхьэр къыщегъэ­шъыпкъэжьы.
Аспирантурэм ыуж Адыгеим телевидениемрэ радиовеща­ниемрэкIэ и Комитет, нэужым Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо телерадиокомпание хъугъэм джыри рагъэблэгъэжьы. Нуриет къэралыгъо лъэпкъ теле­вещанием изэхэщэн ыIэ ралъхьэ. Ащ зэхищэгъэ купым пшъэрылъэу фагъэуцугъэр дэгъоу зэшIуихыгъ, лъэпкъ телевизионнэ проект пчъагъэ зэхагъэуцуагъ. Ахэм ащыщ проектхэу «Тилъэпкъэгъухэр», «Лэ­гъупкъопс» (тхакIохэм, уса­кIохэм, литераторхэм афэгъэ­хьыгъэ телеальманах), «АдыгабзэмкIэ телевизионнэ урокхэр», нэмыкIхэми Нуриет яавтор. Къэтынхэр республикэ телевидением илъэс пчъагъэрэ къыщагъэлъэгъуагъэх.
Ащ фэдэу илъэс зэкIэлъыкIохэм IофшIэпIитIур зэдихьыгъ. ЕтIанэ институтым къыгъэзэ­жьыпагъ. БзэшIэныгъэм икъута­мэ иIофышIэ шъхьаIэу илъэс пчъагъэрэ лэжьагъэ. 2011-рэ илъэсым институтым и Ученэ секретарь ашIы. Илъэс пшIыкIу­тIум къыкIоцI отдел пэпчъ зэха­гъэуцорэ планхэмрэ отчетхэм-
рэ язэфэхьысынрэ ушэтынэу ашIы­хэрэм язэгъэфэнрэ ыпшъэ илъы­гъэх, зэрэинститутэу план-­отчетхэр игъом зэрагъэцэкIэщтым лъыплъэщтыгъ. Ащ дакIоу институтым ишIэныгъэлэжьхэм ясовет зыщыкIощт уахътэр ыкIи ащ щызэхафыщт упчIэхэр зэри­гъафэщтыгъэх, шIэныгъэ IофшIагъэхэм якъыдэгъэкIын епхыгъэ Iофыгъохэр зэшIуихыщтыгъэх. ШIэныгъэлэжьхэм щытхъуцIэхэр, шIэныгъацIэхэр игъом къафа­гъэшъошэгъэнымкIэ ищыкIэгъэ тхьапэхэр ыгъэхьазырыщтыгъэх, язэкIэлъыкIуакIэ ынаIэ тетыщтыгъ.

Нуриет шIогъэшIэгъоных ­адыгэ бзэшIэныгъэр, фонетикэр, грамматикэр, лексикологиер, оно­мастикэр, лексикографиер, нэмыкIхэри. Ащ IофшIэгъи 100 фэдиз къыдигъэкIыгъ, ахэм ащы­щых монографиеу «Адыгабзэм хэт упчIэ ыкIи теубытагъэ зыхэлъ шъуашэхэр»; «Мокронимы Адыгеи»; «Адыгабзэ. Book2_texts»; ежь-ежьырэу адыгабзэр зэзыгъашIэ зышIоигъохэм апае тхылъэу «АдыгабзэкIэ тэгущыIэ» зыфиIоу (Едыдж Батырай игъу­сэу) бзищкIэ зэхэгъэуцогъэ адыгэ-урыс-тырку гущыIалъэ зыкIыгъур. Тхылъыр мультимедийнэуи къыдагъэкIыгъ (слайди 131-рэ мэхъу), ар Адыгэ Рес­публикэм, Германием ыкIи Тыр­куем ащаушэтыгъ.
Нуриет томищ хъурэ «Адыга­бзэм изэхэф гущыIалъэ» зэхэзыгъэуцогъэ купым хэт. Иушэтынхэр къызыщиушыхьатырэ докладхэр Урысыем, Темыр Кавказым ыкIи Закавказьем ащырекIокIыгъэ конференциехэм къащишIыгъэх. Хьанэхъу Руслъан къыдигъэкIыгъэ энциклопедиеу «Адыгская (черкесская) философия и культура» зыфиIорэм Нуриет пшъэдэкIыжь зыхьырэ иредактор.
Адыгабзэм, IорIуатэм, тари­хъым, лъэпкъшIэныгъэм афэгъэ­хьыгъэ дунэе, урысые, шъолъыр шIэныгъэ конференциехэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым, Адыгэ къэралыгъо университетым ащырекIокIхэрэм язэхэщэкIо купхэм бэрэ ахэхьэ. Институтым шIэныгъэ журналэу «ГУАРИ-м и ШIэныгъэгъуаз» зыфиIоу къы­дигъэкIырэм иредактор шъхьаIэ игуадзэу лэжьагъэ.
2023-рэ илъэсым Тэу Нуриет институтым бзэшIэныгъэмкIэ икъутамэ иIофышIэ шъхьаIэу къэ­кIожьы. Ар гущыIалъэхэм язэхэгъэуцон дэлажьэ, лIа-
къо­хэмрэ цIэ-лъэкъуацIэхэмрэ яхьы­лIэгъэ гущыIэхэу адыгабзэм хэтхэм ушэтынхэр арешIылIэ, къырахьылIэрэ монографиехэм, егъэджэн тхылъхэм, статьяхэм рецензиехэр апелъхьэх, дис­сертациехэм, авторефератхэм иеплъыкIэхэр къафыреIотыкIых, ушэтын зэфэшъхьафхэм якъэгъэ­шъыпкъэжьынхэм оппонентэуи пчъагъэрэ ащагъэнэфагъ. Непи телевидением икъэтынхэм ащыщыбэм Нуриет ыгу етыгъэу ахэлажьэ. ЦIыф жъугъэмэ агу рихьыгъэ къэтынэу Тхьаркъохъо Аминэт ипроекткIэ зэхэгъэуцогъэ «ГущыIэм имэхьан» зыфи­Iорэми бэрэ рагъэблагъэ. Жъы хъужьыгъэ гущыIэу адыгабзэм хэтхэр къызэхифыным ар фэIаз.
Тэу Нуриет лэжьэкIошху, ыгу етыгъэу зыфэбгъазэрэр егъэцакIэ, иIофшIэгъухэр елъытэх, ежьыри къалъытэ. ИIофшIагъэ пчъагъэрэ лъэныкъо зэфэшъхьафхэм къарыкIхэзэ уасэ къы­фашIыгъ. Ащ къыфагъэшъо­шагъэх Урысые Федерацием шIэ­ныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ и Министерствэ и Щытхъу тхылъ, Адыгэ Республикэм шIэныгъэмрэ гъэсэныгъэмрэкIэ и Министерство и Щытхъу тхылъ, Адыгэ Республикэм и Къэ­ралыгъо Совет — Хасэм и Щытхъу тхылъ, Адыгэ Респуб­ликэм и Къэралыгъо премие шIэныгъэм ылъэныкъокIэ илауреат — «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъ» зыфиIоу томищ хъу­рэм изэхэгъэуцокIо куп щыщ.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ икъутамэ шIэныгъэлэжь къызэрыкIохэп щылажьэхэрэр. Бырсыр Батырбый — зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжь, кавказыбзэхэр, индоевропеи­бзэхэр зэригъэпшэнхэ елъэкIы, нэмыцыбзэр дэгъу дэдэу ешIэ, IорIотэ угъоинми иIахьышхо хилъхьагъ, адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ еджапIэхэм атегъэпсы­хьэгъэ программэхэм, тхылъхэм язэхэгъэуцуакIу, чъыг гъэтIыс­хьа­нымкIэ шIэныгъэшхо иI. Тэу Нуриет — бзэшIэныгъэлэжь, адыгэ журналистикэм икIэщакIу, зэдзэкIакIу, жъы хъугъэ адыгэ гущыIэхэм яухъумакIу. Анцокъо Сурэт — бзэшIэныгъэлэжь, адыгабзэмкIэ кIэлэцIыкIу Iыгъы­пIэхэмрэ еджапIэхэмрэ атегъэ­псыхьэгъэ тхылъхэм, программэхэм, проектхэу «Адыгэ мэкъэпчъ чэф», «Сыбзэ — си­дунай» язэхэгъэуцуакIу ыкIи ягъэ­цэкIакIу. Атэжьахьэ Сайхьат — бзэшIэныгъэлэжь, кIэлэцIыкIуIыгъыпIэхэм апае програм
мэу «Щыгъыжъыим» изэхэгъэуцуакIу, дышъэхэдыкIынымкIэ IэпэIас. Тыгъужъ Гощсым — бзэшIэныгъэлэжь, проектэу «Сы­бзэ — сидунай» игъэцэ­кIакIу, адыга­бзэм хэт фразеологизмэхэм яушэтакIу. Лъэшэу тырэгушхо Бырсыр Батырбый, Тэу Нуриет афэдэхэр бзэшIэныгъэм икъутамэ зэрэщылажьэхэрэм.
Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым щылажьэхэрэм ацIэкIэ Хьабэ­хъухэу Аслъанбыйрэ Разиетрэ апхъоу, Тэухэм янысэу Нуриет имэфэкIкIэ тыфэгушIо, иунагъо, игупсэхэм псауныгъэ пытэ яIэнэу, ягъот хэгъо зэпытынэу, агукIэ зыфаехэм аIэкIэ нэсы­жьынхэ амал яIэнэу тафэхъохъу!
Анцокъо Сурэт,
ГУАРИ-м бзэшIэныгъэмкIэ икъутамэ ипащ.