Налщык щыдгъэкIогъэ IофшIэгъу дэкIыгъомкIэ зэIукIэгъу анахь гъэ­шIэгъонхэм ащыщ Дунэе Адыгэ Хасэм и Тхьаматэу Сэхъурэкъо Хьаути дытиIагъэр.

Зэкъош республикэхэм ­ялъэпкъ гъэзетхэм азыфагу зэпэблэгъэ зэдэлэжьэныгъэу илъыр екIо­­лIэкIэ тэрэзэу зэрэщытыр ащ ыпэ къыригъэшъыгъ. Дунэе Адыгэ Хасэми ары Iофэу ышIэ­рэр, ау ащ чIыр зэрэщытэу къызэлъеубыты. Непэ къэралыгъо 50-м нахьыбэмэ адыгэр ащэпсэу. Шъхьадж зыдэщыIэм елъытыгъэу чIыпIэ Адыгэ Ха­сэхэр яIэх, ахэр зэкIэ Дунэе Адыгэ Хасэм зы ышIыжьхэу зэупчIыжьхэзэ зэдэлажьэх. А пстэуми я Хэкур, яныдэлъф чIыгур Адыгеир, Къэбэртэе-Бэлъ­къарыр, Къэрэщэе-Черкесыр, хыIушъо Шапсыгъэр.
Сэхъурэкъо
Хьэути — Дунэе Адыгэ Хасэм и Тхьамат:
— Тикъэралыгъо дэгъоу къы­гурэIо титарихъи, тызэрэзэбгырыдзыгъи, гумэкlыгъоу тызхэтыгъэри, тызкIэхъопсырэри, Ду­нэе Адыгэ Хасэм ипшъэрылъхэри. Ар тэ зэIухыгъэу къэтэIо, дунаим зэрэщытэу етэIо. Тиуна­шъохэмкIэ, хъурэ-шIэрэм еплъы­кIэу фытиIэхэмкIэ къэтэгъэлъа­гъо. ГущыIэм пае, хэушъхьафыкIыгъэ дзэ оперциер, хэдзынхэр. ТызэхэгущыIэжьышъ, къезэгъэу, егъэлыягъи хэмылъэу, ау теубытагъэу хэгъэгум иполитикэ зэрэдедгъаштэрэр къэтэгъэлъа­гъо. НэмыкIэу тызекIуагъэ-­ми тэрэзыщтыгъэп, сыда пIомэ къэ­ралым ущыгугъэу щытмэ, ышIэрэр дэпшIэн, ылэжьырэр дэблэжьын фае. Ау а зы уахътэм узыфаемрэ уилъэпкъ ар къызэрезэгъырэмрэ къыдэп­лъытэзэ. ГущыIэм пае, Сирием заор щыкIо зэхъум, къэралы­гъом занкIэу зыфэдгъази «ти­лъэпкъэгъухэр къэшъущэжьых» тIуагъэ. Урысыер къыддэIэпы­Iагъ, нэбгырэ мини 3-м нахьыбэр республикэхэм къарытщэ­жьыгъ, унэхэр афэтщэфыгъэх… Джащ фэдагъ Тыркуем чIыгусысын лъэшыр къызщэхъум. Ары пакIошъ, тыкIуагъ, тхьамыкIогъор зынэсыгъэхэр къэткIу­хьагъэх, ахъщэ тыугъойи, зан­кIэу аIэкIэдгъэхьагъ. ЕтIанэ, къэралым иполитикэ тыгу хигъэкIэу тыдэщтэп. Ащ фэдагъ еджэпIэ тхылъхэм якъыдэгъэ­кIынкIэ. Ахэр чIыпIэ хабзэм ибюджет къыратыжьыгъэу, къыхамыутышъухэу, уплъэкIунхэм апхырымыкIышъухэу щытыгъ, чэзыум ахъщэ умытмэ, тхы­лъыр къыпфыдагъэкIыщтэп. Арыти, Советым гущыIэ къызщысатым, такъикъи 7-м ычIыпIэкIэ 11-рэ сакъышIогущыIагъ. Лъэтемытэу Владимир Путиным сыкъызэхихыгъ, къэралыгъо тхыгъэхэм тахагъэуцожьыгъ, егъэджэн тхылъхэм адэлажьэхэрэм къэра­лыгъо ахъщэмкIэ Iоф ашIэ, зэкIэлъыкIоу тедзэгъухэр къыдэкIых. Джащ фэд культурэм, бзэм алъэныкъокIи. Конституцием гъэтэрэзыжьынитIу хэтлъхьагъ лъэпкъ макIэхэм абзэхэм якъэухъумэнкIэ къэралым пшъэ­дэкIыжьитIу зыфигъэуцоу. Ащ елъытыгъэу, я 68-рэ хэбзэгъэуцугъэм хахъо фэтшIыгъ, я 69-ми лъэпкъ макIэхэм якультурэ икъэухъумэнрэ ихэгъэхъонрэ адэлэжьэгъэныр хэдгъэхъуагъ. Ащ къыщежьагъэх тишэн-хабзэ­хэм, бзэм якъэухъумэн фэгъэ­хьыгъэ унашъохэу къызэкIэ­лъыкIуагъэхэр.

АМ: Хьаути, тыбзэ, ти­шэн-хабзэхэр къэ­тыу­­хъумэнхэр типшъэ­рылъ, ау ащ дакIоу непэрэ мафэми тыдэлъэ­бэкъон фае. Мы лъэныкъомкIэ сыд фэдэ еплъыкIа уиIэр?
— Дунаишхом къыщекIо­кIырэ пстэуми защыуухъумэн плъэкIыщтэп, зыми ухэмыхьэу упсэу­шъущтэп. «Тыбзэ фэшъхьаф зыми тыфаеп» тIомэ, пцIы. КIэлакIэхэм щыIэныгъэм кIэу къыхахьэхэрэм зэкIэми ахашIыкIын, нахьышIу дэдэхэм афэдэу шIэныгъэхэр зэрагъэгъотынхэ, зэманыр зыфакIорэри ашIэн фае. Ахэр экономикэм, технологиехэм, физикэм, хьисапым афэгъэхьыгъэх. Яныдэлъфыбзи ашIэн фае, ау адырэ пстэури пэрыохъу хъущтэп… Лъэхъаным ыуж зикъидгъанэми ныбжьыкIэхэм яIахь атетхэу мэхъу. Бзэри къэтыухъумэнэу, щыIэныгъэми тыдиштэнэу хэкIыпIэ горэ къэдгъотын фае. Унагъом щыгущыIэнхэ, ныр сабыим дэлэжьэн фае. Арынчъэу еджапIи, кIэлэцIыкIу IыгъыпIи яшIуагъэ къытэкIыщтэп. Лъапсэр унагъор ары къызщежьэрэр. Тызэрыгу­шхорэмэ ащыщ Хьамизэ Руслъан. Ар химическэ шIэны­гъэхэмкIэ доктор, геохимиемкIэ ыкIи аналитическэ химиемкIэ институтым ипащ, дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь. Iугъо къызпымыкIырэ щэгыныр къэзыугупшысыгъэмэ ащыщ. Темыр­къан Юрэ пIонышъ! Ащ лъэпкъымкIэ къытфишIагъэм фэдиз зыфызэшIокIын гъотыгъуай. Итворчествэ кIэпшIыкIыжьын умылъэкIыщт сэнаущыгъ. Александр Артамонов щыI — заомкIэ эксперт. Ащ къеIо: «цивилизациехэр щыIэх ижъырэ урым, индийскэр.., ау ахэм афэшъхьафэу щыIэх лъэпкъхэу бгъэ­кIодынхэ умылъэкIыщтхэр: ермэлхэр, курдхэр. Ахэр «хъытыухэр» зыфаIохэрэр ары: дунаим щитэкъухьагъэх, ау якультурэ аIэкIэзырэп. Джащ фэд адыгэ­хэри. Ахэр нахь макIэу ашIэх, ау нахь куоу яшэн-хабзэхэр къаухъумэх». Арышъ, ащ зифи­Iуагъэм неущрэ мафэ иIэуи сэлъытэ. Ар дгъэпытэн фае. АщкIэ хэкIыпIэшIумэ ащыщ адыгэ пстэуми зы тхыбзэ тиIэныр. ТикъэгъэнакIэ хъущтыр къызытымыугупшыскIэ, тыкIодыжьыщт, ар къыдгурыIон фае, — еIо Сэхъурэкъо Хьаути.
АМ: Сыда ащ нахь тызэрипхынэу къызкIыпщыхъурэр?
— Ащ тызэрипхынэу сыгу­гъэрэп сэ. КъэкIощтыр зэрипхы­нэу сегупшысэ нахь. Ары па­кIошъ, непэ зы тыхъуныр рес­публикэхэм тищыкIагъэп. Джа зы тхыбзэр тиIэмэ, зы хъытыоу зыфасIорэр тиIэщт. «Къэбэртэе тхакIа, хьаумэ кIэхэ адыгабза зэдгъэшIэщтыр?» аIощтэп.
АМ: Сэ дезгъаштэрэп ащ. НэмыкI хэкIыпIабэ щыIэу сэлъытэ. Гущы­Iэм пае, ным нахь охътабэ сабыим тыригъэ­кIуадэмэ, унэм исымэ. ИлэжьапкIэ къанэу, ау сыхьат пчъагъэмкIэ нахь макIэу Iоф ышIэу. ЕтIанэ, адыгабзэр зымышIэрэм IэнатIэ ептыщтэп. А пстэуми анахь гъогу кIэкIыр, урысыбзэкIэ къэпIон ­хъумэ, адыгабзэр «моднэ» пшIыныр ары. Ау ащ ишIыкIи къэбгъотын фае. Джар къызытыубыткIэ, ишIуагъэ зэкIэми анахь дэгъунэу сэлъытэ.
— КъапIохэрэм шъыпкъэ Iахь гори ахэлъ. Ау бзылъфыгъэм Iоф ымышIэнэу фэещтэп, «тифитыныгъэхэр шъоукъох» аIощт. Къыбдырагъэштэщтэп. Непэ бзылъфыгъабэхэм хъулъфыгъэ­хэм анахьи нахьыбэ къалэжьы. Адырэ «моднэ» зыфэпIуагъэм зыгорэ хэлъ. Джар гъэшIэ­гъоны…
Хасэм игугъу къэпшIын зы­хъукIэ, — ар зэзыгъэпэшыгъэ­хэм къытфамышIагъэ щыIэп. Ащ изэхэщэн илъэсипшI пчъагъэ­хэмкIэ игъо кIэхьагъ, ау загъэ­псышъугъэр 1991-рэ илъэсыр ары. ЛIэуж пчъагъэхэм ягу­пшысэхэр, ягугъэхэр ащ зы щыхъугъэх. Дунэе Адыгэ Хасэм изэхэщэнкIэ апэрэ Конгрессыр а лъэхъаным Налщык щыкIуагъ ыкIи щызэдаштагъ. Шъыпкъэ, ащ ыуж бэ тиамалэу къытщы­хъугъ, лъэпкъ зэхашIэр кIуачIэ хъугъэ, ары пакIошъ, тиахъщэ къыдэдгъэкIмэ хъунэу тлъытэщтыгъ. Республикэ пащэхэр зэхахьэхи, зэкIыгъухэу Пар­ламент агъэпсыгъагъ, ау ащ адыгэм кIуачIэу къыритырэр къэралыгъом къызыгурэIом, Iуи­гъэкIотыгъ, зырызэу тыла­жьэмэ нахьышIоу ылъытагъ. Ау ащи лъэныкъошIухэр хэлъых. ГущыIэм пае, сенатор ыкIи депутат тIурытIумэ тиреспуб­ликэхэр къагъэлъагъох, рес­публикэ ЛIышъхьэу 3 тиI. Ар бэ, арышъ, а амалэу адырабэмэ ямыIэр тэ къызфэдгъэфедэн фае. Тэ тимылъку къодыекIэ тыпсэушъущтэп, ар къыдгуры­Iозэ цIыф Iушэу къытхэкIыхэрэм, политическэ ама­лэу, чIыопс къэкIуапIэу тиIэхэм такъыпкъырыкIызэ тизэдэлэжьэныгъэ дгъэпсын фае. ЕтIанэ, тицIыф горэм зы чIыпIэм ыгу щыхагъэкIыгъэмэ, Дунэе Адыгэ Хасэм гъунэ лъефы, гумэкIыгъом кIэухышIу иIэным хэлажьэ. Москва мы лъэныкъомкIэ IэпыIэгъушхо къытегъэкIы. АщкIэ ифэшъуашэр афэпIон фае ти Президентэу Владимир Путинми, Сергей Лавровми.
Джы тызфэсакъын фэе чIыпIэхэр зыфэпIощтым зыкъыфэдгъэзэн. КъэшъошIэжьа 2014-рэ илъэсыр, Олимпиадэр Шъачэ зыщэкIом? Ащ изыфэгъэхьазырын заублэм, адыгэхэм ятарихъ чIыпIэ, къэхалъэхэр зэрапхъо­хэу, адыгацIэхэр щагъэзыехэу бырсыр къаIэтыгъагъ. IэкIыб пыйхэр тэ тIэкIэ ащ изэхэщэн пэрыохъу фэхъунхэу фэягъэх. Урысые кIоцIым тыщызэпагъэуцужьыныр ягухэлъыгъ. Ау къа­дэхъугъэп. Тегупшыси, хэкIыпIэ къэдгъотыгъ. IэкIыб къэралы­гъо­хэм ащеджэрэ тиныбжьыкIэ минитIу фэдизым щыщэу 100-р къедгъэблэгъагъ. Пчъагъэм щы­щэу 65-р къакIохи тищыIэкIэ-­псэукIэ ядгъэлъэгъугъ. ЧIыпIиблымэ тщагъэх, Шъачэ аужырагъ. Олимпиадэм зызэрафа­гъэхьазырырэр, къэбархэр зэ­рэ­нэпцIхэр ядгъэлъэгъугъ, къуа­джэхэм адэтщагъэх, дэсхэм адэгущыIагъэх. Ахэм загъэзэ­жьым, къэбарыр яехэм араIо­тэжьыгъ. Нэужым Олимпиадэм къатщэхи, шъыпкъэ къытфеблэгъагъ нэбгырэ 28-рэ, ыпкIэ хэмылъэу зэкIэ ядгъэлъэгъугъ. Олимпиадэ къуаджэм Адыгэ унэ щыгъэпсыгъагъ, ащ къыдахьэрэм зэкIэми тикультурэ, титарихъ афаIотагъ. ШъхьаIэр сыда? ШIуагъэ хъурэм укъыпкъырыкIызэ упсэун фае. Мы джырэ сиIэнатIэ сыIууцо зэхъум, пшъэ­рылъ псынкIэп сиIагъэр. Дунэе Адыгэ Хасэм иапэрэ илъэсхэм иIофшIэн хабзэм пэуцужьыгъэным, ар къытырахыным фэгъэ­зэгъагъ. Политикэр уиамалым иискусств, ау уикъарыу къымыхьыщтым уфае зыхъукIэ — ар нэпIэхъ. Мыхъун ылъэкIыщтымкIэ текIоныгъэ къыдэпхы­шъущтэп.
АМ: Дунаим политическэ псэукIэу къыщекIо­кIырэм хэхэс адыгэхэм сыд фэдэ лъэныкъуа ­щаубытырэр?
— ХэушъхьафыкIыгъэ дзэ операциер къызежьэм таугъойи Владимир Путиным къытиIуагъ: «Шъуилъэпкъэгъухэу IэкIыб къэ­ралхэм ащыпсэухэрэм Iофым изытет тэрэзэу алъыжъугъэ­Iэсынэу сышъущэгугъы.» Сэ шъэуи­тIурэ къорэлъфихырэ сиI. Ахэм неущырэ мафэ яIэнэу сыфай. Ар языгъэгъотыщтэу слъэгъурэр В. Путиныр ары. Ащ Iофэу ышIэрэм тикъэралыгъо къегъэнэжьы. Тызэрыфэн ылъэ­кIыщт машэу 2000-рэ илъэсхэм тызыкIэрыхьагъэм тыкъыкIэ­рищыжьыгъ. Ары, типшъэрылъ шъхьаIэр бзэм, культурэм, шэн-­хабзэхэм, тарихъым якъэухъу­мэн. Ау дунаим щыхъурэ-­щы­шIэрэм тыкIэрычыгъэн ылъэ­кIыщтэп. Республикэм щыкIорэ Iофтхьабзэхэм зэкIэми тахэла­жьэ, республикэхэм, къэралыгъохэм зэкIэми тяблагъэ, чэзыу-чэзыоу зэхэсыгъохэр аще­тэгъэкIокIых. Непэ типшъэрылъ шъхьаIэр Дунэе Адыгэ Хасэм иIофшIэн дгъэпытэныр, шапхъэу шIыгъэныр ары. Ащ пае чIыпIэ Адыгэ хасэхэр, къуаджэхэм анэсыжьэу, гъэлъэшыгъэу Iоф ашIэн, тилъэпкъ инеущырэ мафэ зыфэдэщтымкIэ гупшысэнхэ фае. Тэ тэшIэ тызфэлажьэрэр — тилъэпкъ ищыкIагъэр ары, ау тызщыпсэурэ къэралыгъом хихыгъэ гъогум тыдытетэу. Ары хэхэс адыгэхэми ятIорэр: шъуз­щыпсэурэ къэралыгъохэм япащэхэм зы бзэ къадэжъугъот, ащ иполитикэ къызфэжъугъэфедэзэ къышъокIурэ хэкIыпIэ­хэр къэжъугъотых. Ащ пае Адыгэ Хасэм итхьамэтэгъу чIыпIэ цIыф Iушхэр, лъэшхэр тедгъэуцонхэ фае. Тилъэпкъ игугъэхэр къыгъэ­гъунэхэзэ, Iушэу хабзэм дэ­лэ­жьэщтхэр тиIэнхэ фае. КъэбарлъыIэгъэIэс амалхэри ащкIэ шъхьаIэхэм ащыщых. ПцIыхэр къытпызытхыхьэхэрэм тафи­лъырэп, рэхьатэу джэуап ятэтыжьы. Ащ фэд, «Къэнджал заор щыIагъэп» заIокIэ, «тарихъым шъуедж» тэIо… Тызэрыгушхон тиI, ау блэкIыгъэ къодыемкIэ тыпсэунэу щытэп. Тызэрыпэгэн фаер непэ тфызэшIокIырэмкIэ. Тыгъуасэрэр пщыгъупшэ хъущтэп, ау уфэсакъзэ шIугъэкIэ бгъэфедэн фае. Тарихъым, узэ­рэадыгэм зарыбгъэкъэнэу щы­тэп. «Хэта мыр? Аферым!» языгъэIощт горэ шIэ. УизекIуа­кIэкIэ, уидунэететыкIэкIэ лъэп­къым идахэ ягъаIу — джащыгъур ары адыгэ шъыпкъэ узы­хъущтыр.
АМ: Iофэу пшIэрэр лъызыгъэкIотэщт лIэужыкIэхэр ппIугъэхэ зыхъу­кIэ, епхьыжьагъэр ­къыбдэхъугъэу алъытэ. ­Дунэе Адыгэ Хасэм инепэрэ IофшIэнрэ ащкIэ екIолIакIэхэмрэ адезыгъаштэу ахэр лъызы­гъэкIотэщтхэр иIэха?
— АпэрэмкIэ, аIорэ къодыемкIэ тызекIоу къызщыхъухэрэр щыIэхэмэ, хэукъох. Ащ ыпэ зэрарэгъашI тызэрэлажьэрэр. ТэркIэ шIуагъэ хэлъэу тызэдэлажьэ. Непэ зэкIэри тфэлъэкIа? Хьау. Ау джа зэтедгъэуцуагъэр къэтыухъумэн фае. Тикъэралыгъо, сыдигъуи фэмыдэу, непэ тырищыкIэгъэ дэд. Ар къызфэдгъэфедэн фае. ГущыIэм пае, адыгэхэр зыщыпсэухэрэ къэралыгъо 50-м ехъумэ Урысыем ибыракъ къащытIэтышъущт. Iофыгъор къэралыгъомкIэ федэ хъугъэ. Дунэе Адыгэ Хасэм УрысыемкIэ адыгэхэр шIуагъэ ышIыгъэх. Зэпырыдгъэзагъ еплъыкIэр. «Шым ытхьакIумэ умыIуантIэу ыбг щыгъупшэрэп» аIо. Къыбдезымыгъаштэрэ уимыIэнэу арэп ащ къикIырэр. УиIэн фае. Ащ фэдэхэри тиIагъэх. ЩынэкIэ Урысыер аштэнэу ашIошIыщтыгъ. Ау шы сэкур зыщыуубытыщтыри, ыкIэ зыщызхэбгъэнэщтыри пшIэн фае. АнахьышIу ылъэгъурэ сабыеу къэралыгъомкIэ тыхъун фае.