Хэкупсэ дэд, илъэпкъ фэлэжьэным нэмыкIырэ хъопсапIэ иIэп. IутIыжъ Мэджыдэ нэIуасэ сызфэхъум, мыщ фэдэ зэфэхьысыжьхэр сигъэшIыгъэх. Ар зышIэрэм «ухэукъо» къысиIощтэп.

Мэджыдэ егъэзыгъэкIэ Тыркуем кIожьыгъэ адыгэхэм къа­хэкIыгъ. ИцIыкIугъом къыщыублагъэу хэкум икъэбар ытхьа­кIумэ итэу къэтэджыгъ, ары пакIошъ, адыгабзэм фэшъхьаф ымышIэу еджапIэм кIуагъэ.
Илъэпкъ ­ичIыгу къызэригъэзэжьыщтыр ащ ­ышIагъ. ЩыIэныгъэми ащ фэдэ амал къы­ритыгъ ыкIи хэкум къакIорэ гъогур къызэ­рэзэIуахыгъэм те­тэу, ыгу имызакъоу, шъхьэкIи зыкъыдзы­жьыгъ. Апэ Адыге­им къэкIуагъ, ыужкIэ, Къэбэртае иунэкъощхэр къызщы­хегъэщхэм (IутIыжъ Борис), Налщык къэкIожьи лъапсэ щидзыжьыгъ.
IутIыжъ Мэджыд:
— ТикIэлэгъу къыщыкIэдзагъэу сыгу ХэкумкIэ щыIагъ. СыкъэмыкIожьыгъагъэми, ащ сеунэхъулIэщтыгъэ. Тинасыпти, Тхьэм гъэ горэ зэпиути, щы­IакIэр ыхъожьи къэдгъэзэжьы-
нэу хъугъэ. Арэу мыхъугъагъэ­мэ, сылIэщтыгъэ. ОшIа, хэку, лъэпкъ шIулъэгъур уиIэхэ зы­хъукIэ, джэнджэш угу къихьэрэп. ТыкъызэкIожьым, тызфэзыгъэр зэкIэ дэгъугъэ сIон слъэкIыщтэп, гугъуи тыхэтыгъ, къини тлъэ­гъугъэ. Ау лъэбэкъоу сшIыгъэм зы мафи сырыкIэгъожьыгъэп. СызфыкIэгъожьырэр зы — ­илъэс 18 сыныбжьэу сыкъызэрэмыкIожьыгъэр ары. Си­ныбжь хэкIотагъэу Хэкур згъотыжьыгъэ. ЛIыхъукIэ Андзаур синыбджэгъугъ, тхьапэхэр зэкIэ ащ къысфигъэпсыгъагъэх, къыс­пэгъокIыгъагъ, — къеIуатэ Мэджыдэ.
Ащ дэжьым Мэджыдэ Тыркуем унагъо щыриIагъ: шъаорэ пшъашъэрэ ыпIущтыгъэх. Хэкум зэрэфалIэрэр ишъхьэгъусэ ышIэщтыгъэми, къэгъэзэжьын гухэлъэу иIэр къыдигощыщтыгъэп. Ащ къыхэкIэу Адыгэ чIыгум изакъоу ар къихьажьыгъ.
— Хэкум икIэрыкIэу унагъо щысшIэжьыгъ, кIалэ сиI, Пщымаф. Ащи ятIонэрэ пшъашъэ къыфэхъущт, тежэ. Пшъэшъэ­жъые нахьыжъым адыгабзэ фэ­шъхьаф ышIэрэп (щэгушIукIы тыжъыр). СызэрэдэгущыIэрэр хьатикъоябз. СилъэпкъкIэ сы­хьатикъуай. Хэкум сыкъызехьа­жьым Хьатикъуае сыщыIагъ.
АМ: Хьатикъое гущыIа­кIэр сыд фэда?
— Хьатикъоябзэр кIэмгуя­бзэм пэблагъ. Сэ къыхэстхыкIыгъэу гущыIэ 300-м нахьыбэ сиI. ГущыIэм пае, «дра узы­фаер?», «кIакъу» — хьалыгъу, «анцу» — чын. Ащ фэдэу гущыIэ заулэ сэшIэ. «Къэбэртэе гущыIакIэмрэ кIахэмрэ къыдгурыIорэп» заIокIэ сшIогъэшIэ­гъон. КъызкIагурымыIорэр даIохэрэпышъ ары. Адыгабзэр мэкъабз, удэIон фае. УкIэдэIукIмэ, къыбгурымыIонэу амал иIэп.
АМ: Мэджыд, хэку­жъым укъифэжьи узэ­рэфэлIагъэр пIотэ­жьыгъа?
— Сэ сшъхьэкIэ сIотэжьыгъ. ЫпэкIэ къызэрэсIуагъэу, сызфыкIэгъожьырэр кIасэу сыкъызэрифэжьыгъэр ары. Мыщ нахь пасэу унагъо щысшIагъэемэ, нахь сабыибэ сиIэщтыгъ.
АМ: Хэта хэкур шIу озыгъэлъэгъугъэр?
— ЕджапIэм сызычIахьэм адыгабзэм фэшъхьаф сшIэщтыгъэп. КIэлэегъаджэм тхьаматэу купым сыкъыхихыгъ, тыркубзэ зышIэхэрэр стхынхэу къыси­Iуагъ. Шъхьаем, зыми ышIэрэп, зи стхыгъэп. Арыти, сы­къы­дищи, мыдэ мы сIапэхэм ­къяуагъ (Мэджыд ыIапэхэр ­къегъэлъагъох). Джы къызнэ­сыгъэм ахэр мэузых, сынэгу кIэт ар зыфэдагъэр. Непэ фэдэу къэсэшIэжьы. Сысабыигъ, илъэ­сибл сыныбжьыгъэр. ЯтIонэрэ мафэм зэкIэ стхыгъэти, сигъусэ кIалэхэм ар амыдэу сычIащи, саукIыгъ. Къызщежьагъэр олъэ­гъуа? Джащ тетэу тыкъэхъугъ. Тятэ динлэжьыщтыгъ шъхьаем ащ тыфыригъэджагъэп. НэмыкI еджапIэ тигъэкIуагъ. Тикъуа­джэкIэ апэ дэдэ апшъэрэ еджа­пIэр къэзыухыгъэр сшына­хьыжърэ сэрырэ. Ащ дэжьым адыгабзэкIэ угущыIэн, адыгэм убгъодэхьан уфитыгъэп. Сызэрэадыгэм пае тарихъымкIэ кIэлэегъаджэм «7» нахьыбэ къысфигъэуцущтыгъэп. Анахь пчъэгъэ иныр «10». Ар сыгу къеоу сыкъызэкIожьым, сянэ сигъэтIыси апэрэу тлъапсэ къыз­дикIыгъэри, Хэкум тыкъызэрэрафыгъэри, Тыркуем тыкъызэ­рэсыгъэри, тилъэпкъ зэрэкъа­бзэр, зэрэдахэр — зэкIэ, ошIа, моу сыбыбын, сылъэтэн сшIошIэу къысфиIотагъ. Ащ сыгу шIу ышIыжьыгъ.
Ащ къыщегъэжьагъэу Мэ­джыдэ адыгэ Iофым дэлажьэу ыублагъ. Къайсэр дэт Адыгэ Хасэм апэ дэдэ зэфэс щезыгъэкIокIыгъэхэм ащыщ, етIанэ апшъэрэ еджапIэм зычIэхьэм, ныбжьыкIэ Хасэм итхьаматэу лэжьагъэ, адыгэ къашъомкIэ ансамблэм хэхьагъ, «Нартхэм амакъ» зыфиIорэ журналэу шъэфэу къыхаутыщтыгъэр къы­дэзыгъэкIыщтыгъэхэм яз. Ащ фэдэ зэманыгъ.
— Ащ дэжьым Хэкум апэу къикIыгъагъэхэм ащыщых Шэу­джэнцIыкIу Адам, ХьашIуцIэ Мухьамэд, джыри зы бзылъ­фыгъэ ягъусэу зычIэсыгъэхэ хьакIэщым тыкIогъагъ. КъэсэшIэжьы, Лениныр зытешIыхьэгъэ пластинкэмрэ хьарыфылъэрэ къытатыгъагъ. Ау ахэр пIыгъхэу укъаубыты хъущтыгъэп. ГъэбылъыгъэкIэ такъыкIэрыкIыжьыгъагъ. Джащ дэжьым къытатыгъэ хьарыфылъэмкIэ (къэбэр­тэябзэщтыгъ) адыгэбзэ еджакIэр зэдгъэшIагъ.
АМ: Тэ ар зыщыщыр тшIэрэп, ау уи Хэку ­бгъотыжьыныр, узщыщым укъыхэхьажьыныр сыд фэда?
— СыкъэкIожьыфэ нэс пкIы­хьапIэм фэдагъ. КъытфаIота­гъэм тетэу Хэкур къытщыхъущтыгъэ: шыхэм атесхэу, адыгэ шъуашэхэр ащыгъхэу. КъухьэлъатэмкIэ тыкъызетIысэхым, шъхьангъупчъэм сыкъеплъышъ, слъэгъурэр осы, хэбзэухъума­кIохэм ащыгъ паIохэр адыгэ паIох, кIакох, цыех. ТыкъикIыгъ, ау слъэгъугъэр зэкIэ щыIэжьэп, ахэр къыспэшIошIыгъэх. Джащ фэдэу Хэкур къытщыхъущтыгъ. Тхьапэ Iофхэр ащ дэжьым хьы­лъэх тIощтыгъэ, ау джыры къин дэдэ зыхъугъэр. Ау тэ тилажьэу бэ ащ хэлъыр. Адыгэ Хасэхэр лъэпкъым игъуазэ хъунхэ фэя­гъэх, ау зэман зэблэкIыгъом за­хъожьышъугъэп, хэку къэгъэ­зэжьыным фэхьазырыгъэхэп.
АМ: Сыд адэ непэ узы­гъэгушIорэр, гухахъо зыхэбгъуатэрэр?
— Непэ Хэкум сызэрисым фэшъхьафэу сызгъэгушIон зи слъэгъурэп. ЫпэрапшIэу цIыфым ежь илъэпкъ уасэ фишIын фае, етIанэ зэкIэми уасэ къыуатыщт. Непэ тигугъэузыр адыгабзэр ары. Ар зышIомыIофэу къытхэтыр нахьыб. Тыбзэ мэкIоды, зыхадэхэрэм ахагъэхьагъ.
АМ: Мэджыд, хэта «мыр адыгэлI, сыгу рехьы» пIонэу зыцIэ къепIон плъэкIыщтыр?
— Къалмыкъ Юрэ, Тхьэм джэнэт лъапIэр къырет, етIанэ Къанэкъо Арсен — ар адыгэлI шъыпкъ. Хасэхэр мазэм зэ зызэфэс­хэкIэ, Тыркуем сы­къызэри­кIыжьыгъэм пае зэкIэми апэ гущыIэ къыситыщтыгъ, «уипроектхэр къаIох» ыIощтыгъ.
Шъыпкъэр пIощтмэ, IутIыжъ Мэджыдэ фызэшIокIыгъэр зымыуасэ щыIэп. Къэбэртэе-­
Бэлъ­къар Республикэм изы къутырэу Крем-КонстантиновкэкIэ заджэхэрэр адыгэ къуа-
джэ ышIыжьыгъ. Илъэс 17-кIэ узэкIэIэбэжьмэ, унэгъо 700-м ехъоу дэсыгъэм щыщэу 15-р ары адыгэ унагъуагъэр. Игъорыгъозэ унэ 17-р Мэджыдэ ащ къыщищэфыжьыгъ, адыгэ унагъохэу псэупIэ зимыIэхэм аритыгъ. Джы непэ ащ Сирием къикIыжьыгъэу унэгъо 23-рэ, Тыркуер къэзыбгынагъэу 3 дэс, ежь захилъытэрэп. Мэщыт ашIыгъ, къэхалъэ яI. ПстэумкIи илъэс 17-м къыкIоцI адыгэхэр унэгъо 600 хъугъэх.
— А лъэхъаным а къуаджэм сызэрэдэлажьэрэр Къанэкъо Арсен ышIэщтыгъ. «Iофэу зыуж уитыр къэIуат» зеIом, ары зыфиIуагъэр. «Сэ сыбаеп, ахъщэ тIэкIу сиIэ зыхъукIэ къэсэщэфы ныIэп» сIуагъэ. «ЧIыр оуемэ хэкур уий. Тэ тичIыр тэ­тыежьэп. Ащ ыуж титын фае» сIуагъэ, — къыддэгуащэ Мэ­джыдэ.
АМ: Сыдэу щытми, Тхьэм ынэшIу къыпщифагъ. Уигухэлъ къыб­дэхъугъ: уихэку уис, шъао уиI, тыжъ ухъугъ.
— АхэмкIэ тызфэтхьаусыхэн щыIэп. «Жъышъхьэ мафэ сыхъугъ» сэIо. Илъэс 70-м сы­нэсыгъ мыгъэ. Ау уадыгэныр къин, ащ дакIоуи тхъагъо. Мафэ къэс ар сшъхьэ илъ. Адыгэ гупшысакIэм уфэгъэсагъэу угу илъмэ, хабзэхэр ошIэмэ къинэп. Ау лъэпкъ Iофым уимыгъэгупсэфы зыхъукIэ ары уадыгэныр зыкъиныр. Непэ дунаир зэкIэ телефоным ит. Адыгагъэ аIозэ зэхашIыхьэрэм узеплъкIэ, умыгубжынэу щытэп. Сэ ар згъэфедахэрэп. Сымылъэгъурэм сэ зыгорэ есIонэу сыфэяхэп. Сы­фэтхэн, ежьыр къэтхэжьын, етIанэ тызэхъоныщт. Ары Iофыр зынэсырэр.

Адыгэ IэшIагъэхэм зягъэу­жьыжьыгъэным, къэухъумэгъэн­хэм апэу ыуж ихьагъэхэм ащыщ IутIыжъ Мэджыдэ. Адыгэ унэу Налщык щигъэлажьэрэр ащ тегъэпсыхьагъ. Тучаныр зыхэтым иятIонэрэ къат цехи щэлажьэ, IэпэIасэхэм къырахьы­лIэ­хэрэри чIэплъэгъощтых. Ащ фэшъхьафэу ежь Мэджыдэ пэ­сэрэ адыгэ Iэмэ-псымэ 500 зэIуигъэкIагъ. Уанэ къодыеу 10 иI, ащ щыщэу 5-р тыжьын.
— Тыркуем дышъэ бэдзэрым зы уанэу къисхыжьыгъэм илъэ­сищырэ сыкIэлъыкIуагъ. Аужырэм синасып къыхьыгъ. Скифхэм къакIэныжьыгъэу щэбзэщищ, тыжьын кIэпщэу 5 — 6-р сиIэх. Ахэр зэригъэлъэгъунхэу Юрий Пиотровскэр (Эрмитажым иIофышI) зэ садэжь къэкIуагъ. Синыбджэгъу, тызэрэшIэ дэгъоу. Унэм чIасщи ахэр Iанэм зэIухыгъэу телъхэу зелъэгъум, кууагъэ: «Мыщ фэдэу хэта мыхэр пчэгум къизылъхьэрэр?». Сиурысыбзэ мыщэрыокIэ есIуагъ: «Юр, тхыдэр тIо агощы: зыр атхыгъ, укъеджэ, адырэр мыщ фэдэу уеIусэ, утеIабэ. Мыр тызэIусэрэ титхыд. Сэ пчэдыжь къэс сыкъычIэхьэшъ, мыщ фэдэу Iэ зыщысфэкIэ, мэфэ реным жьэу къыситырэр уашъом нэсы». Ащ дэжьым къысэплъи, IаплI къысищэкIи, «Ощ фэдэ цIыф гъэшIэгъон сыIукIагъэп» ыIуагъ. Мыгъэ, илъэс 70-рэ сызыщы­хъурэм, а пстэур Мыекъуапэ, Лъэпкъ музеим къыщызгъэ­лъагъо сшIоигъуагъ шъхьаем, ашIоIофыгъэп. НэмыкI мурадхэри сиIагъэх, ау ахэри хъугъэ­хэп. Москва амыщэнхэу, ти­лъэпкъ къыфэнэнхэу сицыхьэ телъыгъэмэ, музеим естыжьыщтыгъэх.
АМ: Адэ, Мэджыд, ­Мыекъуапэ укъакIуа? Шъэогъухэр щыуиIэха?
— СыкъэкIо мазэм зэ. Хьа­кIэ­щым сыкъыщэуцу. Гупчэ зы­гъэпсэфыпIэм сыдэхьэ. Жьы къэсэщэ. «Мэздахэр» дахэ ашIыгъ. Тхьаегъэпсэух дэлэжьагъэхэр. Шъуи ЛIышъхьэ адыгэлI шIагъу. Ащ фэдагъ Джарымэ Аслъан тет зэхъуми. КъумпIыл Мурат адыгэ Iоф зэрифэу хъар­зын. Тыркуем зэрэкIуагъэм агу къыIэтыгъ. ЦIыфхэр фаех ежь яеу зыгорэ алъэгъунэу.
Мэджыдэ мэфэ реным укIэ­рысыгъэми, узэмызэщыщт цIыф. Акъылэу, шIэныгъэу, гупшысэу къыкIэрыпхыщтыр гъунэнчъ. Апэрэу сызэрэIукIагъэр аужырэщтми, сщымыгъупшэжьынэу ар сишIэжь къыхэнагъ, игущыIэхэм сагъэшIыгъэ гупшысэхэр сIэкIэзыщтхэп.