Джэджэ районым ит псэупIэу Гончаркэм дэт дендрологическэ зыгъэпсэфыпIэу П. В. Букреевым ыцIэ зыхьырэм гъэцэкIэжьын Iофтхьабзэхэр щэкIох. БэмышIэу илэжьэпIэ унэ агъэкIэжьыгъ. Джы зыгъэпсэфыпIэр къызэрэшIыхьэгъэ чэур зэблахъу.

Шъугу къэдгъэкIыжьын, 2022-рэ илъэсым дендрологическэ паркым иIыгъын республикэм къыратыжьыгъ. Ащ ыпэкIэ а пшъэрылъыр Джэджэ районым фэгъэзэгъагъ. Ау зыгъэпсэфыпIэм иIыгъынкIэ ахъщэр зэрэфимыкъурэм къыхэкIэу IыгъэкIы хъугъагъэ. Республикэм къызыратыжьым ыуж, Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат иунашъокIэ, чIыопс къогъупэм игъэкIэжьын рагъэжьагъ.
«Дендрологическэ зыгъэпсэфыпIэр гугъэпIэшIухэр къэзытырэ чIыналъ. Арышъ, зекIонымкIэ джырэ зэхъо­кIыныгъэхэр къыдэплъы­тэхэзэ къэуухъумэн ыкIи хахъо ебгъэшIын фае. Паркымрэ кIэлэеджакIохэмрэ студентхэмрэ язэдэлэжьэныгъэ зэтегъэуцогъэным мэхьанэ иI, — къыIогъагъ АР-м ЛIышъхьэ дендрологическэ зыгъэпсэфыпIэм зэкIом.

Эвилина Реус — АР-м идендрологическэ зы­гъэпсэфыпIэу П.В. Букреевым ыцIэ зыхьырэм ипащ:
— ИгъэкIотыгъэу зыгъэ­псэфыпIэр зыкIи агъэцэкIэжьыгъэп. ЛэжьэпIэ унэр зэрэдгъэкIэжьыгъэм, чэур зэрэтшIырэм анэмыкIэу, чIыналъэу паркым ыубытырэми тешIушIэщт. Итхъухьагъэр бэ, ЛIышъхьэми ахэр ыгу рихьыгъэх, ау зэкIэмэ ашъхьэ къис­хышъущтэп. ГъэшIэгъонэу, кIэу къыдэуцощтыр гъэмэфэ зэIухыгъэ кинотеатрэр ары. Остыгъэхэр, видеокамерэхэр тиIэщтых. Лъа­гъохэр зэблэтхъущтых. Бэ тапэ илъыр.
ГъэцэкIэжьынхэр зэрэщыкIохэрэр паркым иIофшIэн пэрыохъу фэхъурэп. ЗекIохэр жъугъэу щызэблэкIых. Бэу къа­кIохэрэр кIэлэеджакIохэр ары. Дендрологическэ паркыр зыфэдэ умылъэгъущт чIыопс Iахь, Урысыем ащ фэдэ иплъэгъощтэп пIоми хэукъуагъэ хъущтэп. Ду­наим ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм къащыкIырэ чъыгхэу, куандэхэу 300-м нахьыбэр щызэхэугъоягъ, шъошэ гъэшIэгъон зиIэ аммонитхэу, мыжъошхо гъэшIэгъонхэр дэтых. Чъыгхэм, куандэхэм янахьыбэхэр IэкIыб къэралхэм къаращыгъэх: Китаим, Японием, Европэм икъэралыгъохэм. Ахэм ащыщыбэхэр тхылъ Плъыжьым дэтых. Зэбгъэлъэгъунхэм фэшI хэгъэгу зэфэшъхьафхэм уары­хьан фае. Ау дендрологическэ паркым удахьэмэ, зы чIына­лъэм а пстэури щызэхэубытагъ. ЗыгъэпсэфыпIэм ипащэу Эвилина Реус тызэрэщигъэгъозагъэмкIэ, къэкIыхэрэм япчъагъэ хэгъэ­хъогъэныр рахъухьагъэмэ яз.

Дендрологическэ зыгъэпсэфыпIэр IэрышI. Гектар 20 фэдизыр зэлъеубыты. Дунаим ичъыг лъэпкъ зэфэшъхьафхэр къызэрэщыкIыхэрэм имызакъоу, ежь ипсыутIэхэри иIэх. Ащ ишIын 1970-рэ илъэсхэм аублэгъагъ. Ар зигукъэкIыгъэр а лъэхъаным Iэзэгъу уцхэр къэзыгъэкIыщтыгъэ совхозым итхьамэтагъэу П. В. Букреевыр ары. ЗыгъэпсэфыпIэм ишIын чэзыу-чэзыоу кIуагъэ. Ащ елъы­тыгъэу Iахьищэу зэтеутыгъ. Апэ «ПхъэфкIэ» («Березовая») за­джэхэрэр агъэтIысхьагъ, илъэситIукIэ нахь кIасэу «ПэIудзыгъэр»(«Дальняя»), аужырэр «Гупчэр»(«Центральная») арыгъэ. Зэрэщытэу паркым ишIын заухыгъэр 1970-рэ илъэсым ыкIэр ары. IофшIэнхэм совхозым хэтыгъэхэр зэкIэ ахэлэжьагъэх. Ахэм ащыщыгъ паркым непэ пцэжъыяшэ къакIорэ зыныбжь хэкIотагъэу Сергей Са­мойловыр.
— ЗыгъэпсэфыпIэр амышIызэ мыщ дэжьым чъыгхатэ щытыгъ. ЕтIанэ зыгъэпсэфыпIэ щишIынэу совхоз тхьаматэм зыре­хъухьэм, ащ игъэпсын зэкIэми тыхэлэжьагъ. Мыжъо­хэр, чъыгхэр къатщэщтыгъэх. Мыдэ мы аммониты­шхоу дэсхэр Мыекъопэ районым къыращыгъагъэх, чъыг­хэр питомникхэм къарытщыщтыгъ. Мары мы псыутIэу сызкIэрысри тэ тшIыгъагъ. Паркыр дэхагъэ, мэфэкIхэр зэкIэ щыхэдгъэунэфыкIыщтыгъэх,— еIо лIыжъым.
Сергей Самойловым ыкIи Гончаркэм щыпсэухэрэм парк дэхьапкIэр атырэп. ИшIын хэлэжьагъэхэу, зыIэ кIэкIыгъэхэм ащ ипчъэхэр ренэу афызэIухыгъэх.

Апэ П. В. Букреевым игу­къэкI макIэ зыгу рихьыгъагъэр. Ау нэужым зэкIэри кIэгушIужьы­гъэх. Ар зашIыгъэр илъэс 40-м ехъугъ ыкIи уахътэр кIо къэс зыгъэпсэфыпIэм имэхьанэ хэ­хъо, П.В. Букреевым ышIыгъэгъэ лъэбэкъур зэрэтэрэзыгъэм еуцолIэжьых. 1986-рэ илъэсым дендрологическэ паркыр чIы­опсым икъэралыгъо саугъэтэу алъытагъ, 1989-м Темыр Кавказым иботаническэ хатэхэм яшъолъыр Совет хагъэхьагъ, 1999-рэ илъэсым хэушъхьафыкIыгъэу къагъэгъунэрэ чIыопс чIыналъэу агъэнэфагъ ыкIи П.В. Букреевым ыцIэ фагъэшъошагъ. Дендрологическэ паркыр загъэ­псыгъэр илъэс 30 зыхъурэм тефэу, 2000-рэ илъэсым, Темыр Кавказым иботаническэ хатэхэм яшъолъыр Совет иIэгъэ зэхэсыгъом зыгъэпсэфыпIэм респуб­ликэ мэхьанэ иIэныр тефэу щызэдаштэгъагъ ыкIи илъэс 12 зытешIэжьыгъэ уж ар гъэцэкIагъэ хъугъэ.
Непэ дендрологическэ паркыр республикэм изекIо чIыпIэхэм ащыщ. Мы лъэныкъомкIэ шъолъырым хахъо ышIынымкIэ гугъэпIэшIухэр рапхых. Илъэсым къыкIоцI нэбгырэ мин 15 къеуалIэ, пшъэрылъыр а пчъагъэм хэгъэхъогъэныр ары.
ГущыIэуж. Дендрологическэ паркым ичIыопс за­къоп гъэшIэгъоныр. Ошъогум уитэу укъы­шъхьащыплъэмэ игъунапкъэхэм ятхыпхъэ хыкъом (китым) итеплъэ фэд. П.В. Букреевым ар ышIэзэ ыгъэпсыгъагъа, хьа­умэ ымышIахэу хъугъа? УпчIэм джэуап къетыгъуай.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр: И. Анцокъу, А. Ба­лабась.