Урысыпщыхэм кавказ бзылъфыгъэхэр шъхьэ­гъусэу къызэрэхахыщтыгъэм лъэпкъхэр нахь зэпэблагъэ ышIы­щтыгъэх.

ГущыIэм пае, 1116-рэ илъэсым Владимир Мономах ыкъоу Ярополк шъхьэгъусэ фэхъугъагъ ясхэм (осетинхэм) япщэу Шварн ыпхъоу Еленэ дахэр.
Андрей Боголюбскэм ышэу Всево­лоди ясхэм къахэкIыгъэ пшъашъэу Марие ишъхьэгъусэ хъугъагъэ. 1182-рэ илъэсым ащ ышыпхъу Киев ипщышхоу Святослав ыкъоу Мстислав къыщэгъагъ. 1154-рэ илъэсым Мстислав ыкъоу Изяславрэ Обез (Абазэ) щыщ пщым ыпхъурэ зэшъхьэгъусэ хъугъагъэх.
Мыадыгэхэу лъэкIышхо зиIэхэр ­адыгэ пшъашъэмэ алъыплъэщтыгъэх якIалэмэ ахэр къарагъэщэнхэшъ, лъэпкъитIур нахь зэпэблагъэ зэфэхъунхэм фэшI. ГущыIэм пае, Генуе къикIыгъэ аристократэу Семион де Гизольфи къалэу Матрегэ (Тамань) щыщыгъэм ыкъо Винченцо адыгэпщым (енэгуягъо Бэрзэджым е Бэрэзэшхом) ыпхъу 1419-рэ илъэсым къыригъэщэгъагъ. Джаущтэу Матрега ахэм аIэ къырагъэхьэгъагъ. Ахэр ыпэкIэ плъэщтыгъэх — ащ фэдэ шIыкIэхэр агъэфедэзэ яхэгъэгухэр нахь ины ашIыным пылъыгъэх.

Урысыем гуащэ фэхъун ылъэкIыгъагъ илъэс пшIыкIух нахь зымыныбжь адыгэ пшъашъэр. Идэхагъэрэ иIушыгъэрэ па­чъыхьэ анахь жъалымхэм ащыщэу дунаим щалъытэщтыгъэр ыумэхъыгъагъ. Кавказым ипщ анахь лъэшмэ ащыщэу Темрыкъо ыпхъоу Гощэунае Урысыемрэ Къэбэртэе хэгъэгумрэ зэкъотынхэмкIэ, зэпхыгъэнхэмкIэ ишIогъэшхо къыгъэ­кIогъагъ. ТхэкIо-тарихълэжь цIэрыIоу
Н. М. Карамзин итхылъэу «История государства Российского» зыфиIоу я XIX-рэ лIэшIэгъум къыдэкIыгъэм я IV-рэ Иванрэ Мариерэ (Гощэунаерэ) 1561-рэ илъэсым зэлI-зэшъуз зэрэхъугъэхэм ехьылIагъэу мырэущтэу къыщетхы: «Сигизмунд имахъулъэ зэрэхъущтым фэгъэхьыгъэ гупшысэхэр Иоанн теу­бытагъэ хэлъэу щигъэзыий, къэщэным Азием ихэгъэгухэм ащылъыхъоу ыублэгъагъ. Адыгэ хэкум ипщ цIэрыIохэм ащыщэу Темрыкъо пшъэшъэ дахэ иIэу къызыраIом, пачъыхьэм ар Москва къаригъащи зэригъэлъэгъугъ, ыгу ри­хьыгъ ыкIи хабзэхэм ар афагъэсэнэу пшъэрылъ афишIыгъ».
Чылыс одыджынышхохэм Боровицкэ Iуашъхьэр къызэпагъэджагъ. Урысыем имитрополитэу Макарий адыгэпщым ыпхъоу Гощэунае Успенскэ Соборым щиумэхъыгъ ыкIи цIэу Марие фиусыгъ.
А мафэм Москва ичылысхэм яоды­джын минитфымэ къалэр къызэпагъэ­джэжьызэ, пачъыхьэу Иванрэ адыгэпщэу Темрыкъо ыпхъурэ къызэрэзэрэщагъэхэмкIэ макъэ къагъэIугъ. Пачъы­хьэм пшъашъэр бэрэ къызэпиплъыхьагъ. Лъэпкъ шъуашэр — саер щыгъэу Гощэунае пачъыхьэм ыпашъхьэ къиуцуагъ. Дэнэ плъыжь чIапцIэм хэшIы­кIыгъэ саеу бгъэрышIхэмкIэ ыкIи дышъэ чыIунэхэмкIэ гъэкIэрэкIагъэу Iэшъхьэ­бэлагъэ зыпытыр щыгъыгъ, дышъэм хэшIыкIыгъэ, егугъупэхэзэ агъэкIэрэкIэгъэ бгырыпхышъхьэу дышъэ шъагъэ зытедагъэр ащ телъыгъ. Хъурышъо зы­Iудэгъэ пэIо цIыкIоу пачъыхьэ танджым ехьыщырыр пшъашъэм шъхьарысыгъ. Адыгэпщхэм япшъашъэхэм зэра­хьэщтыгъэ пхъэ цуакъэм зэрэтеты­гъэм фэшI Гощэунае нахь лъэпэ-лъагэу къэлъагъощтыгъ.
Иван Грознэм ишъхьэгъусэ зэхъум, ар зэрэIушым гу лъитагъ ыкIи едэIущтыгъ. Ары тарихъым зэрэхэуцуагъэр.

Я XVI-рэ лIэшIэгъум ыгузэгухэм ащегъэжьагъэу я XVII-рэ лIэшIэгъум иублэгъу нэс Къэбэртаер феодальнэ объ­единение лъэшэу щытыгъ. Иван Гроз­нэмрэ Гощэунаерэ зэрэзэрэщагъэхэм епхыгъэу Урысыем гъусэныгъэ пытэ дыряIэ зэрэхъугъэм, ахэр зэгъусэхэу къырым хъаным зэрэпэуцужьыгъэхэм къаушыхьаты адыгэпщыхэмрэ ахэм апхъухэмрэ лъытэныгъэшхо къафашIы зэрэхъугъагъэр. Марие ишъхьэгъусэфэ Иван Грознэм ихэгъэгу иинагъэ хигъэ­хъуагъ, къэралыгъо зэфэшъхьафхэм язэфыщытыкIэ ыгъэпытагъ, пачъыхьэ гвардиер зэхищагъ, ащ Урысыем игъу­напкъэхэр къаухъумэнымкIэ ишIуагъэ къакIощтыгъ.
Адыгэ бзылъфыгъэхэм ядэхагъэ хэта къытемытхыхьагъэр?! Я XVIII — XX-рэ лIэшIэгъухэм щыIэгъэ адыгэ пшъашъэм фэгъэхьыгъэу мыщ фэдэ гущыIэхэр агъэ­федэщтыгъэх: «нэгушъхьаплъ», «къы­зэIухыгъэкIэ гощэнапцэм (розэм) фэд», «жъогъо шIэтхэм мэзэ нэгуихыгъэу къа­хэлыдыкIы», «тхьаркъо Iас»… Адыгэ тарихълэжьэу, этнографэу, фолькло­ристэу СултIэнэ Хъанджэрые бзылъфыгъэм идэхагъэ фэгъэхьыгъэу «Черкесские предания», ащ ыуж журналэу «Русский вестник», (я 2-рэ т., 1841-рэ илъ.) мырэущтэу ащетхы: «Мэзэгъо чэ­щым жъуагъохэм ошъогур зэрэзэлъа­гъэнэфырэм фэдэу бзылъфыгъэ дахэхэм Черкесиер зэпагъэжъыужьыщтыгъ».
КъокIыпIэ литературэм адыгэ бзылъфыгъэм мыщ фэдэ гущыIэхэр къыщырапэсыгъэх: «налмэс-налкъутэ лъэпIэ дэд», «зэкIэри зэшIозыхышъурэ бзылъфыгъ», «зэбгъэпшэн щымыI», «дэхэ дэд», «лIэшIэгъум игуащ», «лIэшIэгъум игощэнапц».
Адыгэхэм гущыIэу «дахэр» къыуапэсыным пае теплъэ-Iуплъэ дэхэ дэдэ уиIэн зэрэфэягъэм нэмыкIэу, щыгъынэу пщыгъыри къыокIоу, зэдиштэу уфэпа­гъэу, Iэдэб пхэлъэу ущытын фэягъэ.
Бгъэжънэкъо Бэрэсбый мырэущтэу къетхы: «Набдзэ зытелъым я нэхъ дахэшъ», «Зи нэбдзитIур мазэм и зы ныкъо», «Уафэм ит мазэр и набдзэшъ», «И набдзэхэр пцIэщхъуэ тамыгъ», «И фэ хужь, бжьэхуцым хуэд», «И напэм имызакъуу, Iэпкъ-лъэпкъ зэкIуж дахи иIэ». НэмыкIэу къэпIон хъумэ, адыгэ бзылъфыгъэр ынэгукIэ дэхэн зэрэфаем имызакъоу, пкъышIо, зэкIужьэу щытын, Iэдэб хэлъын фэягъэ. Ары дунаим ицIыфыбэхэм алъэгъунэу, къащэнэуи зыкIыфэягъэхэр.
Европэмрэ Азиемрэ яхэгъэгухэм арысхэм Черкесием ибзылъфыгъэхэм анахь дахэ дунаим темытэу алъытэ­щтыгъ. Джары шIэныгъэлэжьхэмрэ зекIохэмрэ адыгэхэм яхабзэхэр, яшэн-зэхэтыкIэхэр, яобщественнэ Iофхэм язытет нахь зэрагъашIэ зыкIашIоигъуагъэр. Ахэм къатхыжьхэрэм яджэхэрэми ары адыгэ бзылъфыгъэр алъэгъу ашIоигъоу зыкIэ­хъущтыгъэр.

ТхакIоу КIэшъ Адылджэрые итхыгъэу «Хьанцэгуащ» зыфиIорэм идэхагъэкIэ, ишIыкIэшIуагъэкIэ пшъэшъэ ялыеу Назикэ иобраз къыщитыгъ, щысэхэр къы­хьызэ, адыгэхэм бзылъфыгъэм фы­щытыкIэу фыряIагъэр къыгъэлъэгъуагъ. На­зикэ идэхагъэрэ игуфэбагъэрэ уасэ фашIызэ, кIалэхэм ащ шIухьафтын зэ­фэшъхьафхэр ратыщтыгъ ыкIи пшъашъэм ыгу къилъэдэрэ пстэури фашIэнэу хьазырыгъэх: «Ащ изы гущыIэ пае ма­шIоми, псыми захэзымыдзэн джыгыт къуа­джэм къыдэкIынэп, ащ шIоигъор фимыгъэцэкIэнэу зыIорэм хъулъфы­гъацIэр имыфэшъуашэу алъытэни».
Пшъэшъэ дахэр мэфэкIхэм ахэлажьэ зыхъукIэ, нэмыкI чIыпIэхэм къарыкIыгъэ шыухэм къуаджэм чIыпIэ нэкI щыуа­гъэгъотыжьыщтыгъэп. Ащ лъытэныгъэ зэрэфашIырэр къаушыхьатэу шхонч ома­къэхэм Iэгъо-блэгъур къызэпагъэ­джэжьыщтыгъ. Пшъашъэм къыдешIэхэзэ, тIо-щэ пчэгур къызэракIухьащтым фэшI ныбжьыкIэхэр загъорэ яIашэхэм язэрэгъатхъощтыгъэх, джэгуакIори ыгу къызэрилъэдагъэу къызэхилъхьэзэ джэ­щтыгъэ. Адыгэ хъулъфыгъэхэр хэтрэ бзылъфыгъи дунаим къытезыгъэхъогъэ ным фэдэу зэреплъыхэрэм, лъытэны­гъэшхо зэрэфашIырэм ишыхьатэу къы­фэтэджыщтыгъэх.
Дунаим итарихъ хэхьагъэх адыгэпхъу­хэу нэмыкI къэралыгъохэм япащэхэм зищыIэныгъэ гъогу адытехьагъэхэр. Ащ фэдэх Мысыр исултIанхэм ягощагъэхэр. Сафиназ Зульфика Мысыр ипачъыхьэу Фарук ишъхьэгъусагъ. Зульфика Мысыр дэс адыгэ унагъом къихъухьагъ. 1937-рэ илъэсым Мысыр ипачъыхьэ унагъо дишIагъ. Иран ишах Тахмаобэ ишъхьэгъусэу Панихам адыгэхэм ащыщыгъ. Турцием иартист зэшыпхъухэу Туркъэн Шорайрэ Нэзанэрэ ядэхагъэ дунаим щашIагъ, адыгэ унагъо къихъухьагъэх.
Францием цIэрыIо щыхъугъэу Шарлотта-Аиссе адыгэхэм къахэкIыгъ, я XVIII-рэ лIэшIэгъум щыIэгъэ француз усакIоу Вольтер инэIосагъ, ытхыгъэмэ осэшхо къаритыгъагъ. Ежь Вольтер Аиссэ усэхэр фитхыгъэх. Аиссэ француз обществэм дахэкIэ игугъу аригъэшIын ылъэкIыгъ. ТхэкIуабэмэ атхыгъэхэр Аис­сэ фагъэхьыгъагъэх. Вольтери, Байрони атхырэмэ Аиссэ иобраз къащагъэлъагъощтыгъ. Ежьыри адыгэ лъэпкъым зэ­рэщыщыр щыгъупшэщтыгъэп.
Адыгэпхъу цIэрыIоу Хьагъундэкъо Елмэсхъан (графиня де Люар) ныбжьыкIэгъум, 1820-рэ илъэсхэм, Коко Шанель Iоф дишIэ зэхъум, Ирэн БаженовэкIэ къеджэщтыгъэх. Апэрэ, ятIонэрэ дунэе заохэм ялъэхъан нэбгырэ минищ фэдиз французми, урысми ащ къыгъэнэжьыгъагъ, дзэм хэтэу фашизмэм пэуцу­гъагъ. Францием тилъэпкъэгъу бзылъфыгъэм осэшхо къыфишIыгъ: а 1-рэ класс зиIэ, шIушIагъэ къэзылэжьыгъэ легионерэу, командорэу, бригаднэ генералэу ашIыгъ, хэгъэгум иорденэу «Гъэхъагъэ­хэм апай» зыфиIорэр къыфагъэшъо­шагъ.
Я XI — XIX-рэ лIэшIэгъухэм къызэраушыхьатырэмкIэ, адыгэ бзылъфыгъэм осэшхо фашIыщтыгъ, гулъытэныгъэ зэриIэр агъэунэфыщтыгъ. Я XX-рэ лIэшIэгъуми адыгэ бзылъфыгъэм гъогоу тарихъым къыщикIугъэр къыушыхьаты­жьыгъ. Еджэгъэшхо хъугъэх, дунэе Iоф­хэми ахэлажьэх.
ЕмтIылъ Разыет,
тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидат, АРИГИ-м инаучнэ IофышIэ шъхьаI.