Щэм ыуIэрэр мэкIыжьы, шIулъэгъу уIагъэхэр мыкIыжьхэу ныбжьырэу къэнэх.
Альбер Камю

НыбжьыкIэхэу зишIулъэгъу зимыIэтыгъэхэм яхьылIагъэу усэу, орэдэу щыIэр макIэп. Ахэр охътабэ тешIагъэми, илъэ­сипшI, тIокIы ыкIи нахьыб, лIэшIэгъункIи хъун, къаIох. Зигугъэ кIэмыхьэгъэ ныбжьыкIэхэу, зыгорэм ыпкъ къикIыкIэ зэшIокIодыгъэхэм афэгъэхьыгъэ усыгъэ­хэм ащыщ зигугъу къэсшIыщтыр. ИкIыгъэ я XX-рэ лIэшIэгъум ия 20-рэ илъэс­хэм цIыфхэм апэрэу зэхахыгъ адыгэ орэд-гъыбзэу «Си Къэсэй», мыр гучIэ орэд-гъыбзэ шъыпкъ. Ар зыусыгъэр ежь пшъашъэу шIу ылъэгъурэм дамыгъакIоу, егъэзыгъэкIэ нэмыкIылI ратыгъэр ары.
Пэнэжьыкъуае щыщ зэшъхьэгъусэхэу Юсыфрэ Хьанифэрэ къуищырэ зы пхъу­рэ яIагъ. Анахь цIыкIоу Даутэ илъэс хъугъэ къодыягъ зым ыуж адрэр итэу, ятэ-янэхэр зычIанэхэм. Сабый ибэу къэнагъэхэр ятэшэу Хьабэхъу Сэфэр ыштагъэх, ыпIугъэх. Къэсэй ятэшым ихьатыркIэ ШКМ-р, мэкъумэщышIэ ныбжьыкIэ еджапIэр къыухын ылъэ­кIыгъ. Мыщ ныбжьыкIэхэм илъэсибл гъэсэныгъэр предметхэмкIэ къычIахыщтыгъ ыкIи мэкъумэщ производствэм хэуцонхэ алъэкIынэу ыкIи зэхэщэкIо амалхэр аIэкIэлъхэу къычIатIупщыщтыгъэх.
НыбжьыкIабзэу, мыщ фэдэ зэхэщэкIэ шIыкIэ-амалхэр зиIэ хъугъэ Къэсэй къуа­джэу Едэпсыкъуае дэтыгъэ колхозым итхьаматэу агъэнэфагъ. Илъэси 4-рэ ащ Iоф щишIагъэу мы IэнатIэр ыгъэцэкIэ-
нэу къуаджэу Очэпщые агъэкIуагъ. Мы уахътэм машинэхэр зырыз къодыягъэх, нахьыбэу зэрэзекIощтыгъэхэр шыхэр ары, кухэри агъэфедэщтыгъэх. ТхьамэтакIэу очэпщыехэм къафагъэкIуагъэми шы пцIэгъоплъ дахэ нэтIэгу фыжьэу къыратыгъагъ. Къэсэй къыздэкIогъэ къуа­джэм, сым исурэтэу, зыфэбгъэдэн щымыIэу къахэщэу пстэуми, пшъашъэ дэсыгъ. Пшъэшъэ дэхэ дэдэу Загрэт псынкIэу Къэсэй ынэ къыкIидзагъ ыкIи хэпшIыкIэу, зыфыригъэхьэу, дэгущыIэу ыублагъ. КIэлэкIэ зэдиштэ пкъышIо ищы­гъэу шыплIэм пытэу исыр ыкIи нэ­плъэгъу фабэкIэ къыпэгъокIыщтыгъэр, ежь пшъа­шъэми зэу зэхишIагъ ыкIи ащ ыгу къы­гъэлъэпэрэпагъ.
Загрэт янэ пасэу ыухыгъагъ. Ежьыр ыкIи ышыпхъу цIыкIухэр ныр ямыIэу къызэнэхэм, ятэ ятIонэрэу къыщэжьыгъагъ. Ау зэкIэми яфэIо-фашIэхэр зы­пшъэ дэфагъэр пшъэшъэ нахьыжъитIур ары. Ныр чIэзынэгъэ сабыйхэмкIэ нынэпIосым зи тхъагъо хэлъыгъэп. Къа­щэжьыгъэм колхоз тхьаматэр имылъфыпхъум къызэрэфеплъэкIырэр къызешIэм, ар зыкIи ыгу рихьыгъэп. Ащ шIоигъуагъ псэлъыхъо бай агъотыныр. Шъыпкъэ, а лъэхъанымкIэ къоджэ колхоз тхьаматэри, лъытэныгъэ-шъхьакIафэу фашIырэмкIи, тетыгъомкIи цIыкIугъэп, ау ар баишхоу пIонэу щытыгъэп. Ятэшым ыпIугъэ Къэсэй ахъщэшхо иIагъэп. Пшъашъэм иунагъо, нэмыкI пстэумэ афэдэу, Загрэт осэшIу кIахыным щыгугъыгъ. Ащ фэди къыкъокIыгъ. Ар Ты­гъужъ Якъуб арыгъэ, Пэнэжьыкъуае щыщ лIыгъобагъ ишъуз лIагъэу, ащ ыпхъухэр Загрэт нахьыжъыгъэх. Пшъа­шъэр къыдакIомэ, осапкIэу сомэ 300 лъитынэу Iуагъэ адишIыгъагъ. Ау пшъа­шъэр хъурэм афемыуцуалIэу, нахьыжъхэм яунашъо щигъэзыенэу пылъыгъ. Мыщ фэдэ лъэбэкъур ышIынэу къоджэ лIыжъхэри, ежь яти, нынэпIосыри, ышхэри къелъэIугъэх. Къафытемыгъанэ зэхъум, ышхэм ашыпхъу аутыхьагъ. Къау-ожьи, пшъашъэр фэмыегъахэми, лIыжъым ратыгъ. Якъубэ Загрэт ыщагъ. Джэгур фашIыгъ, ащ Къэсэй рагъэблэгъагъ, ар иныбджэгъуитIу игъусэу шыоу кIуагъэ, хьакIэхэр шымэ къяпсыхыгъэх. Ахэм адыгэ хабзэм тетэу дахэу къапэгъокIыгъэх. Къэсэй къэшъонэу джэгу пчэгум къыращагъ, фэлъэкIырэр аушэтэу. Пщынэ орэд жъынч макъэм зыкъиIэ­тыгъ. КIэлэ ищыгъэ лъэгъупхъэр пчэгум къызэрихьэу, зэрэкъэшъуакIор ыкIи ар зэ­рикIасэр къэнэфагъ. Джэгур зыфашIыгъэ нысакIэмрэ мы кIалэу къытехьагъэмрэ апылъ къэбарым щыгъозэ цIыфхэр хъу­рэм ыкIи ащ къыкIэлъыкIощтым ыгъапэ­хэу ыкIи паплъэхэу Iэгум теощтыгъэх, шъуищтыгъэх, къэшъуакIом дырагъаштэу.
Фэжъу-жъот мэкъэшхоу зыкъэзыIэтыгъэр зызэхахым, бзылъфыгъэ ныбжьыкIэу нысэунэм итыгъэхэм шъхьангъуп­чъэм хъагъэр IуагъэкIоти, зыкъыIуатэ­къуагъ. КъэшъуакIор алъэгъугъ ыкIи ягуа­пэу еплъыхэу щытыгъэх. НысакIэри фэмыщыIэу шъхьангъупчъэм иплъыгъ, иджэгу къыщышъорэр шIу ылъэгъугъэу, ыгу хэпкIагъэр арэу къызычIэкIым, ар къэмэхи къызэхэфагъ.
ЦIыфхэр щтагъэу къызэхэлъэдагъэх. Къызэнэхъэжьым, пшъашъэр къэгъыгъ. ЗэралъэкIэу агъэIасэу шъхьащытыгъэх, ау зэпымыоу гъыщтыгъ. Ащ фэдизым, сыдэу зызамышIи, Загрэт ылъакъо къы­теуцон ылъэкIыгъэп. Бзылъфыгъэ на­хьыжъхэр къыкIэрыхьагъэх къеушъыинхэу, дэгущыIэнхэу ыкIи джащыгъум ар ахэм гучIэ макъэкIэ къялъэIугъ ытыщ, ядэжь Очэпщые агъэкIожьынэу.
— Амалэу симыIэм нахь хэмылъэу, слъакъохэр голIыкIыгъэх, кIэкIыжьхэрэп. СышъолъэIу, сяжъугъэщэжь сиунэ, ащ сыщыхъужьыщт. Сэ сыамалынчъ, зыгорэ сфэлъэкIыщтэп… СышъолъэIу, сышъущэжь…, — къялъэIугъ.
Тыгъужъ Якъубэ иIахьылхэм пшъа­шъэм изытет гу лъатагъ ыкIи иунэ щэ­жьыгъэныр игъоу алъэгъугъ. Загрэт арагъэщэжьыгъ ятэ иунэ. КъехъулIагъэу, ыщэчыгъэм зэрымыр ышIыгъэу, шIу ылъэгъугъэм фэплъырэу ыкIи паплъэу, пшъашъэр мэфи 3 щылъыгъ. А уахътэм ащ ышъхьэ зэкIэ щызэпэкIэкIыжьыгъ: пасэу ибэу къызэрэнагъэри, шIу ылъэгъугъэм цыхьэ фишIэу, зы хъунхэм зэ­рэщыгугъыгъэри, нынэпIос бзаджэм зэхишIыхьагъэри, ищыIэныгъэ зэрэщытэу зэпыбзыкIыгъэ зэрэхъугъэри, лIыжъ къат­мышэу, шъузкIэ зэратыгъэри, ышхэм яжъалымыгъэ Iайи. Ыщэчэу, ыгу дэхъы­кIырэм ыбзэ къырагъэтIэтагъ. Джащыгъум Загрэт къялъэIугъ гъунэгъу-еджэкIо цIыкIоу Хьалимэт къыфащэнэу, игу­кIэе-гукъао ащ зэкIэ фыриIотыкIын мурадыр зыдиIыгъыгъ. Къащэгъэ пшъэшъэжъыем нэпсыр къелъэлъэхэу, ерагъэу рикъу­хызэ, игууз-лыуз къызхэкIыгъэр зэкIэ гуIэзэ къыфыриIотыкIыгъ, ригъэтхыгъ. Ащ ыуж мэфищ тешIи, Загрэт лIагъэ. Гъунэгъу пшъэшъэ­жъыеу орэд-гъыбзэм игущыIэхэр зытхы­гъэм, пшъашъэр за­гъэтIылъыгъэ уж, ащ Загрэт янэкъылъфыгъэ ышыпхъу щигъэ­гъозагъ. Гу пшъы­гъэм ыщэчыгъэ пстэур, кIэхэкIыгъэр, шIулъэгъур зэрылъыгур хьазабэу, лыузэу зыхэтыгъэр гъыбзэ сатырхэм ахэгощэгъагъ, зэхэзыхырэм хэтми а гущыIэхэм ыгу тып-сыпэу къы­тырагъаощтыгъ:
«Алахьэм зэритырэм насыпыр егъоты, сэркIэ жъугъотыгъэ гущэу сомэ фыжь 300-р, хьадэIусы шъошIы гущи шъо…» — пчъэщтыгъэ пшъашъэр, ыгу къизыщтым фэдэу, мыхъункIэ къыдэзе­кIуагъэхэм зэкIэ гущыIэхэр атырипчъэ­хэу. Нэе-псыягъэм зэкIэ зэрэдихьыхыгъэхэр, зы цIыфыгъи гукIэгъуи зимыIэ Тыгъужъ Якъубэ ышъхьэ паемэ къыоплъынэу зэрэщымытыр гъыбзэм хэлъ, ежьыр хьадэгъупчъэм зэребакъорэр къеIо.
Джыхьнэм машIор Туфанэкъо зэшхэу, къамыщ огъухэр ыкIышъо къытезына­гъэхэм къызэряжэрэр, ежьым ащ фэдиз гуIэгъу-лыузыр хьадырыхэ зэрэзыди­хьыжьырэр тхыгъэм къыщыIуагъ.
— Былымым ышъо хъярым щытырахы, джащ фэдэу, сшъо тешъухыгъэми, сыгоу Къэсэй ныбжьырэу зэрылъыщтым зи шъуфешIэщтэп…
— Сызэращагъэ Якъубэм пчыхьэ джэгур ешIы, си Къэсэй къешIэнэу пчэгум къызыращэм, сыкъызэхэфагъэгущи сэ, псэ схэмылъыжьэу…
— Сидэнэ шарыфы гущэр пытэу зэсэщэкI, гум имылъы IаплIэу рысагъэщэкIыгъэр, хьадэгъу сфэхъугъэба сэ…
Пшъашъэр къыкIэлъэIужьыгъ зэрэлIэрэр ышIэу, шIу ылъэгъугъэу икIасэм зэкIэ кIэхэкIыгъэу, хьазабэу зыхэты­гъэр фаIотэнэу. «…Сыгу мэузы, спсэ хэкIы, сэ къэсэпчъы ыкIи сэгъы. СышъолъэIу зэкIэми, мы орэд-гъыбзэр къэзыIощтхэм, сишIулъэгъу къабзэ шъугу илъынэу».
Мы сатырхэм яджэзэ Загрэт ышыпхъоу Кураку зэпымыоу гъыщтыгъэ: ащ Iуагъэ ышIыгъагъ, сыд ишIыкIэми, шIу­лъэгъур хьадэгъу зыфэхъугъэ ышыпхъу ыусыгъэ гъыбзэр цIыфхэм алъигъэIэсынэу. ГущыIэхэм мэкъамэр акIэзылъхьан зылъэкIыщт цIыфым лъыхъугъ, ащ фэдэ орэдус IэпэIасэ къуаджэу Аскъэлае дэсыгъ. Джаущтэу орэдыр щыIэ хъугъэ, къаIоу рагъэжьагъ ыкIи джырэ мафэхэм къанэсыгъ. ШIу къэзылъэгъугъэ пшъа­шъэм къехъулIагъэм, ежь Къэсэйи зэкIи­IулIагъэу хэтыгъ, кIалэм ыгу мы тхьамыкIагъом зэлъиIыгъыгъ. ШIу зэрэлъэгъугъэ ныбжьыкIитIум азыфагу ихьи, зэщызыутыгъэхэр жъалымыхэу ылъэгъугъ. ШIулъэгъур егъэзыгъэкIэ къыдэпхынэу зэрэщымытыр, лажьи-хьакъи зи­мыIэгъэ пшъэшъэ сурэтыр зыгу мы­жъохэм зэрякIодылIагъэр Къэсэй шIоемыкIугъ, хъугъэр насыпынчъэгъэ-тхьамыкIагъоу ылъытагъ. ЕгъэзыгъэкIэ хэти шIу зебгъэлъэгъун зэрэмылъэкIыщтым ищысэ ин мы гъыбзэ-орэд хъугъэ-шIагъэр. Къэсэй Пэнэжьыкъуайи Очэпщыйи афэежьыгъэп ыкIи IэкIыб зэришIыщтхэм пылъыгъ. Ащ тефэу ежьри IофшIапIэкIэ Тэхъутэмыкъое чIыпIэ Советым тхьаматэу агъэкIуагъ.

Очэпщые еджапIэм адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ икIэлэегъаджэу Пщыдатэкъо Риммэ Абрек ыпхъум къеIо­тэжьы:
— Загрэт иунагъо Тыркухэм ащыщыгъ, ау «Туфанэкъохэр» аIозэ яджэщтыгъэх. ЗэкIэмкIи мы лIакъом щыщэу чылэм дэсыгъэр унэгъуищ, къызэраIощтыгъэмкIэ, Тыркуем къикIыжьыгъэхэм ащыщыгъэх, лъэкъуацIэри ащ къыте­кIыгъ. Пшъэшъэ ныбжьыкIэр шIулъэгъу мыгощыгъэм зэрилIыкIыгъэр нахьыжъхэм къаIотэжьэу зызэхэсэхым, сыса­быигъ. Зэ сыпшъэшъэжъые цIыкIоу сянэ-сятэхэм Тэхъутэмыкъуае джэгум сыздащэгъагъ, Ацумыжъ Мосэ ыкъохэм ащыщ къыщагъэу. КъэсэшIэжьы, сянэ сыригъусэу унэм ащыщ тызэрисыгъэр, ащ джа Къэсэй дэхэшхо лъэгъупхъэр, ышъхьаци фыжьхэр хидзагъэу, пэкIэ псыгъо цIыкIур тетэу къихьэгъагъ, зикъэ­бар цIыфхэм къаIуатэщтыгъэр.
Щысхэм ащыщ псынкIэу мы гущыIэхэр фидзыгъэх:
— Къэсэй, Тхьэм пае, а хъугъэ-шIэгъэ тарихъ гъэшIэгъонэу къаIуатэрэм ишъыпкъапIэ тэгъашIэба?
— Дэгъу, къэсIотэн. Ащ цIыфыбэ щыгъуаз бэшIагъэу, сэ сиунагъуи ахэтэу. Ау сабый цIыкIухэр унэм ишъущыхэмэ нахь тэрэзыгъ, — ыIуи, ежьыр пщынэм лъыIэбагъ, мэкъэнчъэу ыубытыгъ ыкIи мэкъэмэ шъабэр кIищызэ, ежьыри макIэу дежъыузэ, къэбарыр къырищэжьагъ. Пшъашъэм зэрэIукIагъэр, язэхашIэхэр зэрэзэтехьагъэхэр, агу зэфакIоу тхьэлъанэ ашIыгъагъ зэфэшъыпкъэнхэу ыкIи сыдигъуи зэготынхэу. — типIалъэ къэсынкIэ къэнагъэ щыIагъэп, шIошъхъу­гъое къэбарыр — пшъашъэр Тыгъужъ Якъубэ, дэгъоу сшIэщтыгъэ пэнэжьыкъое лIы­жъым дагъакIоу зызэхэсэхым. Якъубэ ышIэщтыгъ Загрэтрэ сэррэ тикъэбар, ау ащ къыгъэуцугъэп. Пшъашъэр лIыгъэ­кIэ дагъэкIуагъ. — Мыщ дэжьым Къэсэй ынэхэр нэку-нэпс къэхъугъэх. — А къэбарыр зызэхэсэхым сыщтагъ, хьапкIэкIэ шым зесыдзи, сыздакIуи, сыздачъи сы­мышIэу, шым Iупсыр къыIуефыфэ зи­стэкъухьагъ, сыкъызэуцум, хъури-шIэри зэхэсымыфыпэу шъхьэр чэрэгъу­щтыгъ. А зы чэщ закъом, симыжъыгъоу си­гъэжъыгъ. Ыужырэ мафэм джэгум сыкIонэу сырагъэблэгъагъ. Сыд фэдиз скIэхэкIыми, зы гущыIэ сымыIоу, ныб­джэгъухэм сахэтэу сикIасэм иджэгу сыкIуагъ. Купым сыкъыхащи, джэгу пчэгум сыкъызытыращэм, сэр-сэрэу силIыгъэ-щэIагъэ язгъэлъэгъумэ сшIоигъуагъ. Пщынэ мэкъэ жъынчым лъапэр дэзгъэуцоу пчэгум сыкъихьагъ, сикIэсагъ къашъохэр, ау сыгу гъыщтыгъэ. Ащ дэжьым зи слъэгъущтыгъэп ыкIи зэхэсхыщтыгъэп, ау етIанэ нэрэ-Iэрэм къыс­фаIотагъ сикIасэм къехъулIагъэр ыкIи ытыщ зэращэжьыгъэр. Зэрмырым фэдэу бэрэ сыхэтыгъ. ЕтIанэ спсэ икIэсэгъэ пшъашъэр зэрэлIагъэр зэхэсхыгъ. Ащ ыуж кIэкIэу сэри Iоф щысшIэнэу Тэхъу­тэмыкъуае сагъэкIуагъ. Iоф сиIэу мафэ горэм Пэнэжьыкъуае сыкIощтыгъ. Сэлъэгъу, кIэлэ ныбжьыкIэу гъогу нэпцэ уцыр зыупкIэзэ орэд къэзыIорэр. Зы Къэсэй горэм ехьылIэгъэ гущыIэхэр зэ­хэсэхых ыкIи ошIэ-дэмышIэу гъыр къыIуиутыгъ. КъыщышIыгъэр сымышIэу сыгуIэзэ кIалэм секIолIагъ.
— Сыд мыхъурэр? — сеупчIыгъ, зы­нэхэр къэшынэгъэ кIэлакIэм.
— КIалэм зэкIэ тэ тшъхьэ къыры­кIуагъэр къысфиIотагъ. Сэ сшIэщтыгъэп гъы­бзэм зигугъу къышIырэр сикIэсэгъэ бзылъфыгъэм ыусыгъэми. Джаущтэу, гъогум сытетэу, сымышIэрэ кIэлэкIэ цIыкIум ижэдэкIэу ащ щыгъуазэ сы­хъугъ, сынэпсхэр есымыгъэлъэгъу сшIоигъоу сакIыб фэзгъэзагъ.
Сэ сыдигъуи тхьапэрэ карандашрэ джыбэм илъэу къыздесхьакIыщтыгъ. КIалэм селъэIуи орэдым хэлъ гущыIэхэр стхыгъэх, орэдышъори дэгъоу сыгу исыубытагъ. Нэужым ныбжь зэфэ­шъхьафхэм арытхэм ар къаIоу бэрэ зэхэсхыгъ.
Тэхъутэмыкъуае Къэсэй ныбджэгъу­кIэхэр щигъотыгъэх. Ежь тэхъутэмы­къуаехэми IофышIэ дэгъоу, шIыкIи-IуакIи зышIэрэр, агукIэ аштэгъагъ. А илъэсхэм, лэжьыгъэ Iухыжьыгъор заухкIэ, ешхэ-­ешъо мэфэкIхэр, шыгъачъэр, зэнэкъокъу зэфэшъхьафхэр хэтхэу зэхащэщтыгъэх. Мыщ фэдэ Iофтхьабзэхэм пшъа­шъэхэри къякIуалIэщтыгъэх. Ахэр дахэу гъэкIэрэкIагъэхэу, бедаркэхэмкIэ къащэщтыгъэх. Зы бедаркэ горэм пшъэшъэ дахэ лъэпкъ шъуашэр щыгъэу исыгъ. ЗэкIэ къызэхэхьагъэхэр ащ исае икIэ­рэкIагъэ еплъыщтыгъэх (А джанэр джы Лъэпкъ музеим ифонд хэлъ). Къэсэеу плъэгъурэр ынэ тедыкъагъэу а пшъэшъэ нэгуфыбзэ шъхьац блэгъэ кIыхьэм хэти сыди пымылъэу, уцугъэу еплъы. Ыгу къыхисагъ: «О си Тхьэ лъапI, сыдэу ар си Загрэт фэда». Саеу щыгъыр тыгъэм пэшIэтэу, дахэу къыщыщыщтыгъ. Къэсэй пшъашъэм нэIуасэ зыфишIыгъ. Къэрал­хъан (нахьыбэмэ Фыжь ар зэрашIэ­щтыгъэр) тэхъутэмыкъое лIа­къоу Ацумыжъхэм ащы­щыгъ. Пшъашъэм Фыжь нахь благъэу нэIуасэ зыфишIын мурад зыдиIыгъыгъ, ежьри кIэлэцIыкIужьэп ныIа, унагъо ышIэныр игъоба, ау пшъашъэм лIым шIоигъом къыды­ригъэштагъэп. Ау иIахьылхэм, инэIуасэхэм къыраIуагъ мыштэ ымы­шIынэу, кIалэр ипкъышIогъэ дахэкIи, иIэпкIэ-лъэп­кIагъэкIи IугъэзыкI ашIыхэрэм зэращымыщыр.
Джащыгъум ежь Къэсэй ыIорэм пшъа­шъэр къытырищэн ылъэкIыгъ, унагъо зэ­дашIэмэ зэрэшIоигъор гуригъэIуагъ, нэбгыритIур къэзэрэщагъ.
Къэсэй ыпхъоу Цуекъо Любэ игукъэ­кIыжьхэр къыриIотыкIыгъэх:
— Пчыхьапэрэ тиунэ бэрэ тятэ иныб­джэгъухэр къыщызэрэугъоищтыгъэх: ахэм ахэтыгъэх милицием ипащэу Унэрэкъо Хьаджбэчыр, нэмыкI къуаджэ къикIыщтыгъ Хьамтэхъу Аюбэ, нэмыкIхэри. Мышъэ Ерэджыбэ Мыекъуапэ къикIыти сятэ дэжь бэрэ къакIощтыгъ, ар адыгэ театрэм ирежиссерыгъ. ШхэIо-шхашъом ыуж орэдыр къыхадзэщтыгъ, сятэ фаусыгъэ орэдыр пстэуми апагъ, орэд-­
гъы­бзэу шIулъэгъум фэгъэхьыгъэр. Зэ Ерэ­джыбэ гъусэхэр иIэу тадэжь къэ­кIуагъ, тарихъ хъугъэ-шIагъэу орэд-­гъыбзэм икъэхъукIагъэр къафаIуати, атхыгъ. Ерэджыбэ лъэшэу шIоигъуагъ шъыпкъэм тетэу мы къэбарыр нахь цIыфыбэмэ ягъэшIэгъэныр. ШIоигъуагъ ащ мы шIулъэгъум ехьылIэгъэ пьесэр атхынышъ агъэуцуныр. Сятэ джащыгъум «тхьауегъэпсэу» риIуи, хигъэхъо­жьыгъагъ:
«Ерэджыб, ащ фэдэ пьесэ щыIэ хъу­гъэми, сыолъэIу, сэ сыпсаоу сыщыIэу сценэм къыщамыгъэлъэгъонэу. Къыз­гурыгъаIу синыбджэгъу, мыкIыжьырэ уIагъэу сэррэ сикIэсэгъэ пшъашъэмрэ тимызакъоу, бгъуитIумкIи лIакъохэр ащ къызэриIэтыщтхэм, хэти зэмыгупшысагъэ къикIын зэрилъэкIыщтым. ЦIыфхэм къагурымыIон ылъэкIыщт… СыщымыIэжь зыхъукIэ, о пшIоигъом тетэу псэу».
Къэсэйрэ ишъхьэгъусэрэ сабыищ зэ­дагъотыгъ — зы кIалэрэ пшъэшъитIурэ, ахэр ины хъугъэх, щыIэныгъэми чIыпIэ дахэ щыряIэу Тэхъутэмыкъуае щэпсэух. Пхъорэлъф-къорэлъфэу 7,
ахэм къалъфыгъэм яехэу — 16, къом ыкъом текIыгъэу — 3. Зэшъхьэгъусэхэр дунаим зехыжьыгъэхэр бэшIагъэ. Ау ахэм ягупсэхэу, ялыщыщхэм ятэу, ятатэу ыкIи ятэтэжъ пIашъэу Къэсэй ­идунэететыкIагъэр, иапэрэ шIулъэгъу лъэпкъ гъашIэм къызэрэхэнагъэр ягуап ыкIи а зэкIэм шъхьэкIафэ афашIы.
ШIулъэгъуныгъэ хьазабым ехьылIэгъэ орэдыр илъэс пчъагъэ хъугъэу цIыфхэм ахэт, ащыгъупшэрэп.
АкIэгъу Разыет.