Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр лъэпсэ дахэ зыгъотыгъэ лэжьэпIэшху. Ащ ыныбжь мыбэдэдэми, лIэшIэгъум къеблэгъагъ. Институтыр зэрэзэхащагъэр, ипшъэрылъ зэшIохыгъэ зэрэхъурэр къедгъэуIатэ тшIоигъоу мы институтым идиректор игуадзэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Биданэкъо Марзият зыфэдгъэзагъ.

1927-рэ илъэсым Адыгэ автоном хэкур зэгъэшIэгъэнымкIэ Обществэр (ащ хэтыгъэх С. Сихъур, И. Цэир, И. Наурзэр, Д. Iэшъхьэмафэр) ары институтым изэхэщэнкIэ апэрэ унашъор къызыпкъырыкIыгъэр. Ащ илъэситIу тешIагъэу чъэпыо­гъум и 25-м, 1929-рэ илъэсым ВКП(б)-м и Адыгэ хэку Комитет ибюро унашъор ыштагъ. Институтым иправление нэбгыри 3 хэтыгъ, ипрезидиуми агъэнэфагъ: И. Бароныр (директорыр), Д. Iэшъхьэмафэр (ученэ секретарэу). АпэрэмкIэ ар краеведением тегъэпсыхьагъэу щытыгъ. Щэч хэмылъэу, институтым культурнэ щыIэкIэ-псэукIэмкIэ Iофыгъохэр зэшIохыгъэнхэмкIэ ишIогъэшхо къэкIуагъ: мышIэныгъэр гъэкIодыгъэнымкIэ, культурнэ-просветительскэ Iофыр зэхэщэгъэ­нымкIэ, лъэпкъ интеллигенциер щыIэ хъунымкIэ, нэмыкIхэмкIи.
Iоныгъом и 26-м, 1934-рэ илъэсым краеведениемкIэ институтыр культурнэ гъэпсынымкIэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ институт хъугъэ. Заом ыпэкIэ шIэныгъэ Iоф­шIэгъэ 22-рэ тиражымкIэ экземпляр мин 70-рэ фэдизэу къыдэкIыгъ, осэшхо зиIэ фольклор-музыкэ произведениехэмкIэ материалхэр, лингвистическэ текстхэр аугъоигъэх.
Я 50 – 70-рэ илъэсхэм институтым иIофышIэхэм тарихъымкIэ, бзэмкIэ, этнографиемкIэ зэфэхьысыжь IофшIагъэхэр бэу къыдагъэкIыгъэх. Ахэм анахь хъу­гъэ-шIэгъэ инэу а лъэхъаным хъугъэр адыгэ лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» томибл хъоу къызэрэдэкIыгъэр ары. ШIэныгъэлэжь-нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр ар зыпшъэ ифагъэр: ыугъоигъ, зэригъэзэфагъ.
Чъэпыогъум, 1979-рэ илъэсым адыгабзэмкIэ, литературэмкIэ ыкIи тарихъымкIэ ушэтынэу ышIыгъэхэм, гъэсэныгъэм ыкIи культурэм хэхъошхо зэрафишIыгъэм пае Адыгэ автоном хэкум иинститут орденэу «Знак почета» къыфагъэшъошагъ. 1992-рэ илъэсым Адыгэ шIэны­гъэ-ушэтыпIэ институтым ыцIэ зэблахъугъ, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ респуб­ликэ институт хъугъэ.
2002-рэ илъэсым АР-м иминистрэхэм я Кабинет и Унашъо тетэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтыр къэралыгъо учреждениеу «Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр» ашIыгъ.
Джащ фэдэу щылэ мазэм, 2012-рэ илъэсым Федеральнэ законэу жъоныгъуа­кIэм и 8-м, 2010-рэ илъэсым аштагъэм тегъэпсыкIыгъэу, «Къэралыгъо учреждениеу «Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр» зыфиIорэр мыщ фэдэу зэблахъугъ: «АР-м и Къэралыгъо бюджет учреждениеу «Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр».
Джырэ уахътэм гуманитар ушэтынхэмкIэ институтыр адыгэ этносым изэгъэшIэнкIэ зы лэжьэпIэ закъу, мыщ докторхэр, шIэныгъэхэмкIэ кандидатхэр, нэмыкI IофышIэхэр щэлажьэх, ахэм бзэмкIэ, литературэмкIэ, фольклорымкIэ, тарихъымкIэ, этнологиемкIэ, философиемкIэ, социологиемкIэ ыкIи экономикэмкIэ материалхэр аугъоих, зэхафых.
Чъэпыогъум и 29-м, 2014-рэ илъэсым гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр илъэс 85-рэ хъугъэ. ХэкумкIэ, джы рес­публикэмкIэ институтыр зэхэщагъэ зэрэ­хъугъэр ыкIи лъэбэкъу инхэр ышIызэ зэрэлъыкIуатэрэр лъэпкъымкIэ гушIогъошху. Ау институтым игъогу къы­зэры­кIуагъэп, ащ изэтегъэуцон къиныгъуа­бэ зэпичыгъ. Илъэсхэр кIощтыгъэх, идеологиер зэхъокIыщтыгъ ыкIи ахэм япхыгъэу ежь ушэтын Iофыгъохэри зэхъо­кIыхэмэ, алэжьхэзэ, мурадым факIощтыгъэх. Непэ пытагъэ хэлъэу къэпIон плъэкIыщтыр АРИГИ-р тиреспубликэ имызакъоу, зэкIэ Темыр КавказымкIэ ушэтэкIо лэжьэпIэшхоу зэрэщытыр ары. Институтым итарихъ я ХХ-рэ лIэшIэгъум икъиныгъо зэшIохыгъуаехэри игъэхъэгъэ инхэри епхыгъэх. Институтыр зызэхащагъэр ыкIи апэрэ лъэбэкъухэр зишIыгъэр икIыгъэ лIэшIэ­гъум ия 20 — 30-рэ илъэсхэр ары. Къинхэр къызэринэкIызэ, егъашIэм Черкесием ицIыф Iушхэр, зекIолIхэр зэпэIапчъэхэу зыдэлэжьэгъэ шIэныгъэхэр зы чIыпIэ шIыжьыгъэнхэмкIэ, гурыт лIэшIэгъухэмкIэ къыщежьэу джырэ мафэхэм къанэсыжьэу институтым Iофышхо ешIэ. Анахьэу зишIуа­гъэ къэкIуа­гъэр Адыгэ Республикэр зэрагъэпсыгъэр ары. Ащ республикэ шIэныгъэ лэжьапIэм зиIэтын амалри къыритыгъ; шъхьафит-гуфитэу ипшъэрылъхэр зэшIуехых, шIэныгъэ лъэныкъуабэкIэ текIоныгъакIэхэр ешIых. Институтым ыкIуачIэ къыхьыгъ Адыгеим щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм ятарихъкIэ, бзэмкIэ ыкIи литературэмкIэ уасэ зиIэ IофшIагъэхэр ышIынхэр, джащ фэдэу ащ ишIэныгъэлэжьхэм мы аужырэ илъэси 10-м монографическэ ушэтынхэу тарихъым, этнографием, археологием афэгъэхьыгъэхэр бэу къаIэкIэкIыгъэх. 2000-рэ илъэсхэр институтымкIэ хэхъоныгъэхэм якъэкIуапIэу хъугъэ, Iоф­шIэкIэ амалхэми ахэхъуагъ, а зэкIэ охътакIэм дештэ. Наукэм ыкIи ащ щылэ­жьэрэ шIэныгъэлэжьхэм фыщытыкIэу къэралыгъом афыриIэри хэпшIыкIэу зэблэхъугъэ хъугъэ.
Непэ АРИГИ-м уасэ зиIэ шIэныгъэ проектыкIэхэр щыпхыращых. Ахэм ащыщ IэкIыб къэралхэм къарыкIыжьыгъэ адыгэхэм ягупшысакIэ инэшанэхэр зэгъэшIэгъэнхэр, славян-адыгэ зэпхыныгъэ шъуашэхэр гъэунэфыгъэнхэр, нарт эпосыр лъэныкъуабэкIэ зэхэфыгъэныр, адыгэхэм ятарихъ куу шъыпкъэм тетэу, шIуагъэ къытэу къэтыгъэныр.
Адыгэ шIэныгъэ институтыр зызэхащагъэу, шIуагъэ къытэу лъэпкъым зыфэ­лажьэрэр непэ илъэс 95-рэ мэхъу, ар ныбжьымкIэ макIэми, шIагъэу иIэр бэ.
Адыгабзэм иухъумэнкIэ ыкIи изэгъэшIэнкIэ проектнэ офисыр илъэси 5 хъугъэу институтым щэлажьэ. Бзэр ини цIыкIуи нахь Iэрыфэгъу зэрафашIыщтым шIэныгъэлэжьхэр дэлажьэх, илъэси 5 зыныбжьыхэм къащегъэжьагъэу 86-м нэсэу рагъаджэх, нэбгырэ 1000-м нахьыбэм еджэныр акIугъ.
Ащи изакъоп, 2019-рэ илъэсым къыщыублагъэу адыгабзэр къызэтегъэнэгъэ­ным, шэн-хабзэхэр ашIэнхэм ыкIи а зэкIэ ухъумэгъэным тегъэпсыхьэгъэ лагерэу «Адыглэнд» зыфиIорэр Адыгэ къэралыгъо университетым Мыекъопэ районым егъэ­джэпIэ-зыгъэпсэфыпIэ базэу щыIэ «Горная легенда» зыцIэм щызэхищагъ. Мэфи­блырэ апшъэрэ классхэм арысхэр лагерым щэIэх, загъэпсэфы ыкIи лъэпкъым епхыгъэ шIэныгъэхэм ахагъахъо. Мыщ къырагъэблагъэхэрэр зыбзэ ыкIи зихабзэ зикIэсэ еджэкIо чанхэу бзэмрэ лите­ратурэмрэкIэ олимпиадэхэм е зэнэкъо­къухэм текIоныгъэхэр къащыдэзыхыгъэ­хэр ары. Узэгугъурэ Iофыр сыдигъуи къыогугъужьы. Джащ фэдэу фэсакъэу, егугъоу, игуапэу ыпэкIэ лъэкIуатэ гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэр. ТапэкIи чанэу игухэлъхэр щытхъу хэлъэу пхырищынхэу институтым иIофы­шIэхэм тафэлъаIо, ягъогу сыдигъуи нэфынэнэу афэтэIо.
Мамырыкъо Нуриет.